Afrikato: Malsamoj inter versioj

'''Afrikatoj''' (aŭ '''ekfrotaj konsonantoj''' aŭ pleonasme '''afrikataj [[konsonanto]]j''') komenciĝas kiel [[halto|halta konsonantoplozivo]] (plej ofte [[alveolaro|alveolara konsonanto]] kiel {{IFA|[t]}} aŭ {{IFA|[d]}}), sed ellasiĝas kiel [[frikativo|frikativa konsonanto]] (kiel {{IFA|[s]}} aŭ {{IFA|[z]}} aŭ, en kelkaj lingvoj, en frikativa [[trilo|trila konsonanto]]) anstataŭ rekte en la sekvan [[vokalo]]n aŭ [[vorto|vortan]] finon.

Multe malpli komunaj estas ekz. [[labial-dentalo|labialdentalaj]] afrikatoj, kia {{IFA|[p͡f]}} en la germana, aŭ [[velaro|velaraj]] afrikatoj, kia {{IFA|[k͡x]}} en la [[Cvana lingvo|cvana ("Tswana")]] (skribita ''kg'') aŭ Alt-Alemanaj [[Svisa germana|Svisaj germanaj]] dialektoj (depende de la dialekto ankaŭ uvulara {{IFA|[q͡χ]}}). Tramonde, nur malmultaj lingvoj havas afrikatojn en tiaj pozicioj, eĉ kvankam la respektivaj [[halto|haltaj konsonantojplozivo]]j estas preskaŭ universalaj. Malpli komunaj ankaŭ estas alveolaraj afrikatoj en kiuj la frikativo estas [[lateralo|laterala]], kia la {{IFA|[tɬ]}} sono trovata en la [[Navatla lingvo|navatla]] kaj la [[Totonaka lingvoj|totonaka]] lingvoj. Multaj [[Atapaska lingvaro|atapaskaj]] (kia la [[Dene-Sulina lingvo|Dene-Sulina]] kaj la [[Navaha lingvo|navaha]]) havas seriojn de koronalaj afrikatoj kiuj povas esti neaspiraciaj, [[Aspiracio|aspiraciaj]], aŭ [[Ejektivo|ejektivaj]] aldone al interdentalaj/[[Dentalo|dentalaj]], [[Alveolaro|alveolaraj]], [[postalveolaro|postalveolaraj]], aŭ lateralaj, ekz. {{IFA|[t̪͡θ]}}, {{IFA|[t̪͡θʰ]}}, {{IFA|[t̪͡θ’]}}, {{IFA|[ts]}}, {{IFA|[tsʰ]}}, {{IFA|[ts’]}}, {{IFA|[tʃ]}}, {{IFA|[tʃʰ]}}, {{IFA|[tʃ’]}}, {{IFA|[tɬ]}}, {{IFA|[tɬʰ]}}, kaj {{IFA|[tɬ’]}}. Afrikatoj ankaŭ povas esti kontrastigitaj per palataligo, kiel en la [[Erzja lingvo|erzja]], kie senvoĉaj alveolaraj, postalveolaraj kaj palatalaj afrikatoj estas kontrastaj. Afrikatoj ankaŭ povas havi foneman longon, tio estas, afektita de [[ĥronemo]], kiel en la [[Karela lingvo|karela]].

En aliaj [[fonetiko|fonetikaj]] [[transskribado|transscribaj]] sistemoj, kiel la [[Amerikanista fonetika notacio|amerikanista]] sistemo, la afrikatoj {{IFA|[ts]}}, {{IFA|[dz]}}, {{IFA|[tʃ]}}, {{IFA|[dʒ]}}, {{IFA|[tɬ]}}, kaj {{IFA|[dɮ]}} estas prezentitaj kiel {{Unikodo|<c>}} aŭ {{Unikodo|<¢>}}; {{Unikodo|<j>}}, {{Unikodo|<ƶ>}}, aŭ (malnove) {{IFA|<ʒ>}}; {{Unikodo|<c>}} aŭ {{Unikodo|<č>}}; {{Unikodo|<ǰ>}}, {{Unikodo|<ǧ>}}, aŭ (malnove) {{Unikodo|<ǯ>}}; {{Unikodo|<ƛ>}}; kaj {{Unikodo|<λ>}} aŭ {{Unikodo|<nowiki><dl></nowiki>}} respective. Ene de la IFA, {{IFA|[tʃ]}} kaj {{IFA|[dʒ]}} fojfoje transscribiĝas kiel palatalaj haltojplozivoj, {{IFA|<c>}} kaj {{IFA|<ɟ>}}.

== Afrikatoj kontraŭ haltoplozivo-frikativaj sekvencoj ==

Afrikatoj povas kontrasti kun haltoplozivo-frikativaj sekvencoj. Examploj inkluzivas:

La diferenco estas ke en la haltoplozivo-frikativa sekvenco, la haltoplozivo havas propran ellason antaŭ la frikativo komenciĝas, sed en la afrikato, la frikativa elemento mem ''estas'' la ellaso. HaltoPlozivo-frikativaj sekvencoj povas havi [[silabo|silaban]] limon inter la du segmentoj.

Afrikatoj kaj haltoplozivo-frikativo sekvencoj estas distingataj ankaŭ [[fonemo|foneme]]. En la angla, {{IFA|[ts]}} kaj {{IFA|[dz]}} (as en ''nuts'' kaj ''nods'') estas konsiderataj kiel sekvencoj de haltaploziva fonemo kaj frikativa fonemo eĉ kvankam ili estas fonetike afrikatoj, ĉara ili povas havi enan [[morfemo|morfeman]] limon (ekz. ''nuts'' ← ''nut'' + ''s''). La vera angla afrikataj fonemoj {{IFA|/tʃ/}} kaj {{IFA|/dʒ/}} ne povas havi enan morfeman limon, kaj por montri ke ili ne estas sekvencoj de fonemoj, iuj notaciaj sistemoj uzas <č> kaj <ǰ> por prezenti tiujn du afrikatojn (kvankam tio ne estas konsiderata norma notacio de la IFA).

En la kazo de koronaloj, la simboloj {{IFA|<t, d>}} estas norme uzataj por la haltaploziva porcio de la afrikato senkonsidere al la preciza loko. Ekzemple, {{IFA|[t͡ʂ]}} ofte troviĝas por {{IFA|[ʈ͡ʂ]}}. Por faciligi legadon, la ligstangoj estas forigitaj el la tabelaj eroj ĉi-sube.

* [[Voĉa retrofleksa trila afrikato]] {{IFA|[dɽ̝]}} (en la malagasa) (''bezonas konfirmon;'' simila sono en la [[Fiĝia lingvo|fiĝia]] estas prenazaligita postalveolara haltoplozivo kiu malofte havas trilan ellason)

La pli komunaj el la senvoĉaj afrikatoj estas ĉiuj atestitaj aldone kiel [[ejektivo]]j: {{IFA|[tθ’, ts’, tɬ’, tʃ’, tɕ’, tʂ’, cʎ̥ʼ, kx’, kʟ̝̊’]}}. La [[K'iche'a lingvo|maja k'iche'a]] uzas la ejektivan alveolaron ts’. Kelkaj [[kojsana lingvo|kojsanaj lingvoj]] kiel la [[!Xóõa lingvo|!Xóõa]] estas raportitaj havi voĉajn ejektivajn afrikatojn, sed tiuj estas fakte konsonantaj aglomeroj: {{IFA|[dts’, dtʃ’]}}. Afrikatoj ankaŭ ofte estas [[Aspiracio (fonetiko)|aspiraciaj]]: {{IFA|[m̪p̪fʰ, tθʰ, tsʰ, tɬʰ, tʃʰ, tɕʰ, tʂʰ]}}, fojfoje [[spire voĉa|murmurataj]]: {{IFA|[m̪b̪vʱ, d̠ʒʱ]}}, kaj fojfoje [[prenazaligita haltoplozivo|prenazaligitaj]]: {{IFA|[ⁿdz, ⁿdzʰ, ^ɳɖʐ, ^ɳɖʐʰ]}}. [[Labialigo|Labialigitaj]], [[palataligo|palataligitaj]], [[velarigo|velarigitaj]], kaj [[faringaligo|faringaligitaj]] afrikatoj ankaŭ troviĝas.