Svahila lingvo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 40:
== Historio ==
La svahila lingvo estiĝis kiam la bantuaj popoloj renkontiĝis kun [[Arabio|arabaj]] komercistoj ĉe la marbordo (kaj la vorto "svahilo" mem venis el la [[Araba lingvo|araba]] vorto ''sahel'' ساحل: "el la marbordo", "marbordanoj"). La dezirataj varoj nome [[eburo]], spicoj, fererco kaj ĉefe la afrikanoj mem por la [[sklaveco]]. Poste la [[Portugalio|portugaloj]] koloniigis la tieajn regionojn, sekvotaj apoge de la [[Germanio|germanoj]] kaj post la [[Unua Mondmilito]] ne tiom de la [[Anglio|angloj]]. En la [[19-a jarcento]] ankaŭ multaj baratanoj kaj pakistananoj venis tien por komerco. Pro tio, la svahila havas fremdajn vortojn de ĉiuj lingvoj de ĉi tiuj popoloj. Tamen la [[gramatiko]], kaj la ofte uzataj [[vorto]]j, ĉefe devenas de la bantua lingvofamilio, kies lingvojn estis parolataj de la unuaj parolantoj de la sŭahila. La [[araba]] alportis la plej multajn fremdajn vortojn, sekvate de la [[angla]].
Oni ne povas scii precize kiam la formado de la sŭahila okazis sed ja dum la 16a al la 17a jarcento, kaj jam estas dokumentoj el la 18a kaj dum la 19a jam oni povas pristudi ne nur ties evoluon, sed eĉ la diversajn [[dialekto]]jn. Ĉefe la komercemo de araboj portis la lingvon kiel utila rimedo interkompreniĝi kun diversaj popoloj landinterne el la marbordo ĝis la orienta parto de [[Kongo]]. Tiele disvastiĝis la sŭahila al diversaj regionoj, plej ofte nur kiel dua lingvo komerca, krom la propra gepatra. Fama konata komercisto estis [[Tippu Tip]] kiu per karavanoj en la 1870-aj kaj 1870-aj jaroj rilatigis diversajn popolojn kaj disvastigis la lingvon.
Dum la komenco de la [[Koloniismo|kolonia periodo]], kiam oni ekproduktis la unuajn [[lernolibro]]jn por la svahila, la [[Zanzibaro|zanzibara]] [[dialekto]] de la svahila iĝis la norma [[dialekto]]. Tial la nuntempe disvastigata versio de la svahila devenas de tiu dialekto. La aliaj dialektoj ankoraŭ estas iomete uzataj, kvankam forte influitaj de la zanzibara dialekto.▼
▲Dum la komenco de la [[Koloniismo|kolonia periodo]], kiam oni ekproduktis la unuajn [[lernolibro]]jn por la svahila, la [[Zanzibaro|zanzibara]] [[dialekto]] de la svahila iĝis la norma [[dialekto]]. Tial la nuntempe disvastigata versio de la svahila devenas de tiu dialekto. La aliaj dialektoj ankoraŭ estas iomete uzataj, kvankam forte influitaj de la zanzibara dialekto. Tiu normigo okazis ĉefe fare de eŭropanoj kaj pere de ka skriba lingvaĵo, vortaroj ktp.
Ĉiukaze kaj misiistoj kaj [[koloniismo|koloniismaj]] administrantoj tre ofte malhelpis aŭ almenaŭ ne apogis la disvastigon de lingvo kiu funkcias nur kiel interpopola komunikilo kaj anstataŭe ili preferia aŭ la eŭropajn lingvojn koloniismajn aŭ la lokajn tribajn parolmanierojn, kiujn ili povis kontroli pli facile ol la tro (por ili) etenda interpopola sŭahila.
==Svahila Marbordo==
Linio 87 ⟶ 91:
====Neologismoj ====
{{Div col|cols = 2}}
* hoteli: [[hotelo]] (de la angla ''hotel'')
* baisikeli: [[biciklo]] (de la angla ''bicycle'')
* polisi: [[polico]] (de la angla ''police'')
* kadi: [[karto]] (de la angla ''card'')
* picha: [[foto]] (de la angla ''picture'')
* maji: [[akvo]] (de la araba ''mā´'')
* safi: pura (de la araba ''sāfī'', 'pura')
* krismasi: [[kristnasko]] (de la angla ''Christmas'')
* daktari: [[kuracisto]] (de la angla ''doctor)''
* askari: gvardio (de la araba ''`askarī'', 'soldado')
* kondom: [[kondomo]] (de la angla ''condom'')
* vinyo : [[vino]] (de la portugala "vinho")
* meza : [[tablo]] (de la portugala "mesa")
* bendera : [[flago]] (de la portugala "bandeira")
* limau : [[citrono]] (de la portugala "limão")
Noto: granda parto de la vortotrezoro devenas de la araba, angla kaj portugala pro historiaj, ekonomiaj kaj koloniaj tialoj.
Linio 122 ⟶ 126:
====Animaloj ====
* jogoo: [[koko]]
* Simba: [[leono]]
* Popo: [[vesperto]]
* pweza: [[polpo]]
* tembo: [[elefanto]]
* kiboko: [[hipopotamo]]
* chui: [[leopardo]]
* duma: [[gepardo]]
* Nugu: [[paviano]]
* sokwe: [[ĉimpanzo]]
====Gramatikaĵoj ====
Linio 144 ⟶ 148:
* jua kali: multa suno
* mtoto: infano
* hoteli ya chakula: [[restoracio]]
* dala dala: [[aŭtobuso]]
* chumba: [[ĉambro]]
* choo: [[necesejo]]
* rafiki: amiko (de la araba ''rafīq'', 'kompano')
Linio 189 ⟶ 193:
* kulia: dekstre
* kushoto: maldekstre
* kilometri: [[kilometro]]
====Vehikloj ====
* gari: [[aŭto]] (de la angla ''car'')
* pikipiki: [[motorciklo]]
* mafuta: [[benzino]]
* forbaifor: ĉiaterena veturilo (de la angla ''four by four'': 4x4)
* Dala dala:
====Verboj ====
Linio 207 ⟶ 211:
====Monatoj ====
* Januari : [[januaro]]
* februari : [[februaro]]
* machi : [[marto]]
* aprili : [[aprilo]]
* mei : [[majo]]
* juni : [[junio]]
* julai : [[julio]]
* agostai : [[aŭgusto]]
* septemba : [[septembro]]
* octoba : [[oktobro]]
* novemba : [[novembro]]
* desemba : [[decembro]]
Ĉiuj monato-nomoj estas fremdaj vortoj el la angla, sed ekzistas ankaŭ alternativaj monato-nomoj, p. ek.: mwezi ya pili, dua monato.
Linio 224 ⟶ 228:
==Bernard Golden==
[[Bernard Golden]] en tre interesa kaj bonkvalita eseo ''La sŭahila lingvo kaj Esperanto – komparo kaj kontrasto''<ref>[[Bernard Golden]], ''La sŭahila lingvo kaj Esperanto – komparo kaj kontrasto'', en [[Interlingvo inter lingvoj, Prilingvaj eseoj]], Diversaj aŭtoroj, [[UEA]], [[Roterdamo]], [[2015]]. ISBN: 9789290171232. 271 paĝoj. paĝoj 15-28.</ref> disvolvigas kuriozan tezon komparante la sŭahilan kun Esperanto. Tiu estas ege interesa eseo, ĉar unuflanke priskribas la fenomenon de ''nenormala'' interpopola [[lingvo]] kia estas la [[sŭahila]], kaj krome ĝi estas komparata en diversaj sencoj kun [[Esperanto]], kaj ĉefe rilate al ties historio kaj sociologio. Nome oni priskribas la komercan naskiĝon de la sŭahila, kompare al la praktika intereso de komencaj esperantistoj, la malfacilon pri uzado de ambaŭ por [[poezio]], ĉefe en la komencaj stadioj, la atakojn aŭ malhelpojn kontraŭ la sŭahila fare de naciismaj sentoj, de religiaj nuancoj, de edukistoj kaj de politikistoj, kio iel ripetiĝas en la kazo de Esperanto. Tamen oni komparas la du diversajn vojojn por normigo kiuj okazis en ambaŭ lingvoj, kaze de la sŭhila ĉefe ĉirkaŭ la dua kvarono de la 20a jarcento.
==Literaturo==
La plej uzata formo de komenca poezio estis la ''utendi'' aŭ ''utenzi'', kaj estis rilata al religiaj temoj, nome la legendaj heredoj de la araba kultura influo.
==Dialektoj==
Oni povas paroli kaj pri dialektoj rilataj al lokaj areoj aŭ al parolmanieroj rilataj al la diversaj uzaĵoj de la lingvo. Ekzemple ''ki-setla'' estus la sŭahila de la koloniismaj aŭ poste eŭropaj parolantoj, tro simpligita al nura komunikado kun servistoj aŭ subuloj; el tie iĝis fame konataj esprimoj kiaj ''bŭana'', ''hakuna mamata'', ''simba'', uzataj en romanoj, filmoj ktp. ''Sŭahili safi'' estus la pura lingvo.
== Notoj ==
Linio 242 ⟶ 252:
==Bibliografio==
* [[Bernard Golden]], ''La sŭahila lingvo kaj Esperanto – komparo kaj kontrasto'', en [[Interlingvo inter lingvoj, Prilingvaj eseoj]], Diversaj aŭtoroj, [[UEA]], [[Roterdamo]], [[2015]]. ISBN: 9789290171232. 271 paĝoj. paĝoj 15-28.
* Wilfred Whiteley, ''Swahili: The Rise of a National Language'', Lonfdono, Methuen.
== Eksteraj ligiloj ==
| |||