Kritikismo (filozofio): Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
e plibonigadeto, anstataŭigis: |thumb| → |eta| (2), <references/> → {{referencoj}} per AWB |
||
Linio 3:
La plej fama filozofa elstarulo de tiu filozofia fluo estas la germana [[Immanuel Kant]], kiu uzis la metaforon de kolombo por ilustri kiel, laŭ lia vidpunkto, la limoj altruditaj al la [[intelekto]] estas reale konstituantoj de la eblon mem moviĝi kaj scii: '''“La leĝera kolombo, dum en la libera flugo fendas la aeron kiu ĝin malalcelas, povus imagi ke al si sukcesus plirapide flugi en senaera spaco. Tiel [[Platono]] forlasis la sensan mondon ĉar ĝi metas tro malvastajn limojn al la intelekto; kaj sin lanĉis sur la flugiloj de la ideoj, tra la vakua spaco de la pura intelekto...”'''. ([[Kritiko de Pura Racio]])
[[Dosiero:Immanuel Kant (painted portrait).jpg|upright|
== Kritikismo inter raciismo kaj empiriismo ==
La alestiĝo de kritikismo situas en aparta momento: ĝi naskiĝas ĉe la fino de la [[17-a jarcento]], kiam la filozofia esploro blokiĝis antaŭ la kunpusiĝo de du kontraŭaj kaj ĝis tiam neakordiĝeblaj konceptoj: [[raciismo]] kaj [[empiriismo]].
* Raciismo, kies plej fama epigono estis [[René Descartes|Kartezio]], estis la filozofia sistemo kiu sin proponis ekspliki la tutan realon pere de la racio, startante de la ideo pri [[Dio]] kaj de la [[memkonscio]] (la ''[[cogito ergo sum]]'' = mi pensas do mi estas). Ĝi utiligis, nome, nur la ilon de la [[aprioro|apriora]] [[scio]]. La febla punkto de tiu pensistemo, tamen, kuŝis en la necerteco aserti kun certeco ke la [[penso]] korespondus al la [[esto]], nome ke la [[Logiko|logika]] plano korespondus al la [[ontologio|ontologia]] plano;
[[Dosiero:John Locke by Herman Verelst.jpg|upright|
* '''[[Empirismo]]''', reprezentata de [[Thomas Hobbes]], [[John Locke]] kaj [[David Hume]], estis la paenssistemo kiu asertis la ekzaktan kontraŭon de raciismo: laŭ empiriistoj la nura vojo por scie esplori la ĉirkaŭan realon estas la sensoj kaj niaj [[percepto]]j. Ili, nome, ekskluzive utiligas ''[[aposterioro|aposterioraj]]'': en tiu maniero, tamen, la ideoj el ili devenantaj ne povis havi ‘’’’’’’universalan valoron, sed nur en tiu aparta momento kaj en tiu aparta situacio, Sekvas, do, [[filozofia skeptikismo]], kaj neebleco scii ion kun certeco.
Kritikismo superas tiun dualismon kaj provas ĝin sintezi en unusola pensfluo. Kant realigas veran kaj propran “kopernikan” [[revolucio]]n en la kampo de la filozofia esploro ĉar, kiel [[Koperniko]] estis inversinta la rilatoj inter la suno kaj la tero, tiel la germana filozofo intencas nun inversigi la rilatojn inter la [[subjekto]]kaj la [[objekto]] de la kogno. Dum antaŭe oni pensis [[Dogmemo|dogmemmaniere]] ke la formoj de la subjekto pasive adaptiĝas al la naturo, kritikismo inaŭguris novan koncepton laŭ kiu estas la sensa sperto kiu estas modelita de niaj mensaj. La tipo de scio kiun Kant inaŭguras fariĝas akordo inter la ''apriora'' scio de racionalistoj kaj la ''[[aposteriora'' scio de empiriistoj: temas, fakte, pri sintezo de elementoj ''aprioraj'', jam ĉeestaj en la menso de la subjekto (kiaj ekzemple la [[kategorio]]j, aŭ la konceptoj de[[spaco]] kaj [[tempo]]), kaj elementoj ''aposterioraj'' devenantaj el la ekstero, de la objekto eplorata: la [[fenomeno]].
Linio 20:
== Novkritikismo ==
En la dua duono de la [[19-a jarcento]] la filozofo [[Otto Liebmann]] provis reproponon, baziĝante sur novaj aspektoj, de la kanta kritikismo, per la programa manifesto: «''nepras reveni al Kant''». Skolo, dirita de [[Marburgo]] kaj aliaj ĉefgvids tiun fiozofian movadon. Ilia pensado ĉerpis el la filozofio de [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] kaj aliaj: ĝenerale estas malpliigita la kontraŭstarigo inter la sensoj kaj la intelekto.
Lstatempe aperis [[kritika raciismo]] de [[Karl Popper]], kiu konfidas al la racio esence kritikan, negativan, funkcion, laŭ kiu nome neniu kriterio de la homa scio, opiniata erarema, konjektema, povas baziĝi sur la principo de la [[kontrolebleco]], sed sur tiu kontraŭa de la [[malpruvebleco]].
== Notoj ==
{{referencoj}}
== Bibliografio ==
Linio 45:
[[Kategorio:Filozofiaj skoloj kaj tradicioj]]
[[Kategorio:Immanuel Kant]]
| |||