Sano: Malsamoj inter versioj

* Personaj sanpraktikoj

* Sana [[infandisvolviĝo]]

* [[Sansistemo|Sansistemaj servoj]]

* [[Socia sekso|Sekso]]

* [[Kulturo]]

{{Div col end}}

Pliiganta nombro de studoj kaj informoj el diversaj organizoj kaj kuntekstoj ekzamenas la ligojn inter sano kaj diversaj faktoroj, kiaj vivostiloj, medioj, [[Sansistemo|sansistema organizado]], kaj [[sanpolitiko]]&nbsp;– kiaj la [[Informo Lalonde]] de 1974 el Kanado;<ref name="Lalonde"/> la [[Studo de Kantono Alameda]] en Kalifornio;<ref name="Housman & Dorman 2005">{{cite journal|last1=Housman|first1=Jeff|last2=Dorman|first2=Steve|title=The Alameda County Study: A Systematic, Chronological Review|journal=American Journal of Health Education|date=Septembro–Oktobro 2005|volume=36|issue=5|pages=302–308|url=http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/contentdelivery/servlet/ERICServlet?accno=EJ792845|accessdate=27a de Decembro 2011|publisher=American Alliance for Health, Physical Education, Recreation and Dance|location=Reston, VA|format=PDF|issn=1055-6699|id=ERIC document number EJ792845|ref=CITEREFHousmanDorman2005|doi=10.1080/19325037.2005.10608200}}</ref> kaj la serio de Mondosanaj Informoj de la Monda Organizaĵo pri Sano, kiu centriĝas al temoj de [[monda sano]] kiaj la aliro al sansistemo kaj al plibonigo de rezulto de [[publika sano]], ĉefe en [[evolulando]]j.<ref>World Health Organization. [http://www.who.int/whr/en/ ''The world health report'']. Geneva.</ref>

 

La plutenado kaj stimulado de sano estas atingita pere de diferencaj kombinoj de fizika, [[mensa sano|mensa]], kaj socia bonfarto, kune foje referencata kiel ''"santriangulo."''<ref>Georgia State University. 1998. [http://www2.gsu.edu/~wwwche/ ''Health Triangle Slides''].</ref><ref>Nutter S. (2003) ''The Health Triangle''. Anchor Points, Inc., ISBN 0-9748760-0-3.</ref> La informo de 1986 de la ''[[Otava Ĉarto por Sandisvolvigo]]'' de la Monda Organizaĵo pri Sano plu asertis ke sano ne estas ĝuste stato, sed ankaŭ "rimedo por ĉiutaga vivo, ne la celo vivi. Sano estas pozitiva koncepto emfazante sociajn kaj personajn rimedojn, same kiel la fizikajn kapablojn."<ref>World Health Organization. [http://www.who.int/healthpromotion/conferences/previous/ottawa/en/index.html The Ottawa Charter for Health Promotion.] Adoptita ĉe la Unua Internacia Konferenco por Sandisvolvigo, Otavo, 21a de Novembro 1986 – WHO/HPR/HEP/95.1.</ref>

 

 

La medio estas ofte citata kiel grava faktoro influante la sanstatuson de individuoj. Tio inkludas karakterojn de la [[natura medio]], de la [[konstrumedio]], kaj de la [[socia medio]]. Faktoroj kiaj puraj [[akvo]] kaj [[aero]], taŭga [[domo|loĝado]], kaj sekuraj komunumoj kaj [[ŝoseo]]j kontribuas al bonkvalita sano, ĉefe ĉe la sano de infanoj kaj beboj.<ref name="The determinants of health"/><ref>UNESCO. [http://www.unesco.org/water/wwap/facts_figures/basic_needs.shtml ''The UN World Water Development Report: Facts and Figures – Meeting basic needs.''] Alirita la 12an de Majo 2011.</ref> Kelkaj studoj montris ke manko de najbaraj distraj spacoj kiaj natura medio kondukas al pli malaltaj niveloj de persona kontentigo kaj al pli altaj niveloj de [[tropezeco]], ligite al pli malaltaj sano kaj bonfarto.<ref name="Fanny Price">{{cite journal | author = Björk J, Albin M, Grahn P, Jacobsson H, Ardö J, Wadbro J, Ostergren PO | title = Recreational Values of the Natural Environment in Relation to Neighborhood Satisfaction, Physical Activity, Obesity and Well being | journal = Journal of Epidemiology & Community Health | volume = 62 | issue = 4 | pages = e2 | year = 2008 | pmid = 18365329 | doi = 10.1136/jech.2007.062414 }}</ref> Tio sugestas ke pozitiva sano profitas el natura spaco en urbaj areoj kaj tio devus esti atentita de la publikaj [[politiko]]j kaj de la teritoria uzado.

=== Flankaj temoj ===

Estas multaj tipoj de santemoj komunaj al multaj homoj tra la mondo. [[Malsano]] estas unu el plej oftaj. Laŭ GlobalIssues.org, proksimume 36&nbsp;milionoj da personoj mortiĝas ĉiujare pro ne-komunikebla (nekontaĝa) malsano inklude korvaskulaj malsanoj, [[kancero]], [[diabeto]], kaj kronika pulmomalsano (Shah, 2014).<ref>Moffett, Tamara. “Top Ten Reasons for Poor Health.” Livestrong. 16a Aŭg. 2014. enretigita 26 Feb. 2014. <http://www.livestrong.com/article/456668-top-ten-reasons-for-poor-health/>.</ref> Pri komunikeblaj malsanoj, kaj virusaj kaj bakteriaj, [[aidoso]]/[[HIV]], [[tuberkulozo]], kaj [[malario]] estas la plej komuna okazigante ankaŭ milionojn de mortoj ĉiujare (2014).

Alia sanafero kiu kaŭzas morton aŭ kontribuas al aliaj sanproblemoj estas malbona [[nutrado]] ĉefe inter [[infano]]j. Unu el la homaj grupoj al kiuj malbona nutrado tuŝas ĉefe estas junaj infanoj. Proksimume 7.5&nbsp;milionoj da infanoj sub aĝo de 5 jaroj mortiĝas pro malbona nutrado, kaj tio okazas kutime ĉar ili ne havas monon por akiri aŭ fari manĝon (2014).

 

== Mensa sano ==

{{Ĉefartikolo|Mensa sano}}

'''Mensa sano''' estas nivelo de [[psikologio|psikologia]] [[Vivkvalito|bonfarto]], aŭ foresto de [[mensa malsano]];<ref name=About>About.com (2006, Julio 25a). ''What is Mental Health?''. Konsultita la 1a de Junio, 2007, el [http://mentalhealth.about.com/cs/stressmanagement/a/whatismental.htm About.com]</ref> ĝi estas la "psikologia stato de iu kiu estas funkcianta je kontentiga nivelo de emocia kaj konduta alĝustigo".<ref name=Princeton>[[Princeton University]]. Konsultita la 4an de Majo, 2014, el [ordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=mental+health&sub=Search+WordNet&o2=&o0=1&o8=1&o1=1&o7=&o5=&o9=&o6=&o3=&o4=&h= Princeton.edu]</ref> El la vidpunkto de [[pozitiva psikologio]] aŭ [[holismo]], mensa sano povas inkludi individuan kapablon por ĝui la vivon, kaj krei ekvilibron inter vivagado kaj klopodoj por atingi [[psikologia rezisto|psikologian reziston]].<ref name=About/> Laŭ la [[Monda Organizaĵo pri Sano]] (MOS aŭ en angla WHO) mensa sano inkludas "subjektivan bonfarton, perceptitan memefikon, aŭtonomecon, kapablon, intergeneracian dependon, kaj mem-ĝisdatigon de la propra intelekta kaj emocia potencialo, inter aliaj."<ref name="WHO">{{cite web | url=http://www.who.int/whr/2001/en/whr01_en.pdf?ua=1 | title=The world health report 2001 - Mental Health: New Understanding, New Hope | publisher=WHO | accessdate=4a de Majo 2014}}</ref> Krome la MOS asertas ke la bonfarto de individuo estas enhavata en la realigo de ties kapabloj, fronte al normalaj stresoj en la vivo, al produktiva laboro kaj al kontribuo al sia komunumo.<ref name="WHO factsheet">{{cite web | url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs220/en/ | title=Mental health: strengthening our response | publisher=WHO | accessdate=4a de Majo 2014}}</ref> Tamen, kulturaj diferencoj, subjektivaj taksadoj, kaj konkurencaj profesiaj teorioj, ĉio tuŝas la stato kiel "mensa sano" estas difinita.<ref name=WHO/>

 

=== Dieto ===

{{Ĉefartikolo|Dieto (nutrado)}}

 

[[Dieto (nutrado)|Dieto]] (devenas de la [[greka]] termino ''diaita'', kiu signifas vivmanieron) estas vola selekto de manĝaĵoj kaj trinkaĵoj por reguli la korpan pezon aŭ la provizatajn [[nutraĵo]]jn pro [[bonfarto|bonfarta]], [[terapio|terapia]] aŭ alia kialo.

=== Korpekzercado ===

{{Ĉefartikolo|Korpekzercado}}

Korpekzercado estas [[Korpo|korpa]] agado kiu plibonigas aŭ daŭrigas fizikan sanecon kaj entutan sanon. Ĝi estas ofte praktikadita por plifortigi [[muskolo]]jn kaj [[kardiovaskula sistemo|kardiovaskulan sistemon]], kaj kreski atletajn kapablojn. Ofta kaj regula korpekzercado akcelas [[imunsistemo]]n, kaj kunlabore malhelpas malsanojn de bonhaveco kiel kormalsanon, kardiovaskulan malsanon, kaj tipo-2an [[diabeto]]n kaj [[obezeco]]n. Ĝi ankaŭ plibonigas [[Mensa sano|mensan sanon]] kaj kunlabore malhelpas [[melankolio]]n.

 

=== Rolo de scienco ===

{{Ĉefartikolo|Sanscienco|Sansistemo}}

[[Sanscienco]] estas la branĉo de [[scienco]] fokuza al sano. Estas du ĉefaj alproksimiĝoj por sanscienco: la studo kaj [[Scienca esplorado|esplorado]] de la [[Homa korpo|korpo]] kaj sanrilataj aferoj por kompreni kiel homoj (kaj animaloj) funkcias, kaj la aplikadon de tiu konaro por plibonigi sanon kaj preventi kaj kuraci [[malsano]]jn kaj aliajn fizikajn kaj mensajn problemojn. La scienco konstruadas sur multaj subfakoj, kiaj [[biologio]], [[biokemio]], [[fiziko]], [[epidemiologio]], [[farmacio]], [[medicina sociologio]]. Aplikitaj sansciencoj klopodas pli bone kompreni kaj plibonigi la homan sanon pere de aplikado al areoj kiaj [[saneduko]], [[biomedicina inĝenierio]], [[biotekniko]] kaj [[publika sano]].

 

{{Ĉefartikolo|Publika sano|Monda sano}}

 

el "Preamble to the Constitution of the World Health Organization" adoptita de Internacia Sankonferenco, 1946</ref> Publika sano aligas [[Interdisciplineco|interfakajn]] alproksimiĝojn de [[epidemiologio]], [[biostatistiko]] kaj [[sanservo]]j. [[Medio|Media sano]], [[Komunumo|komunuma sano]], [[Mensa sano|kondutosano]], [[sanekonomiko]], publika [[politiko]], [[asekurado|asekurmedicino]] kaj [[laborprotekto]] estas aliaj gravaj subfakoj.

 

=== Memzorgaj strategioj ===

{{Ĉefartikolo|Memzorgado|Sociaj rilatoj}}

Persona sano dependas parte el la aktiva, pasiva, kaj helpitaj ŝlosiloj kiujn la personoj observas kaj adoptas por sia propra sano. Tiuj estas personaj agoj por preventi aŭ minimumi la efikojn de malsano, kutime de kronika kondiĉo, pere de integra administrado kaj zorgado de sano kaj malsano. Tio inkludas personajn praktikojn de [[higieno]] por eviti infekton kaj malsanon, kiaj [[Bano|banado]] kaj [[manlavado]] kun sapo; broŝi kaj purigi [[dento]]jn; stokado, preparado kaj manipulado de [[Nutra sekureco|sekura nutrado]]; kaj multaj aliaj. La informaro plukiĝas el personaj observoj de la ĉiutaga vivo – kiaj pri [[dormo]]-modeloj, konduto pri [[korpekzercado]], nutra enhavo kaj mediaj trajtoj – povas esti uzata por informi pri personaj decidoj kaj agoj (''ekz.'', "Mi sentas min laca matene tiele mi klopodos dormi sur diferenca [[kapkuseno]]"), same kiel pri klinikaj decidoj kaj traktadaj planoj (''ekz.'', paciento kiu notas ke siaj ŝuoj estas pli premaj ol kutime povus havi intensigon de maldekstr-flanka kormalforto, kaj povas postuli diurezigan medikamenton por malpliigi fluidajn troŝarĝadon).<ref name="e-primer3">Robert Wood Johnson Foundation. (2008). [http://www.projecthealthdesign.org/media/file/E-primer_3.pdf ''Health in Everyday Living''.]</ref>

 

 

== Proverbo ==

Ekzistas pluraj [[proverbo]]j pri san(ec)o en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]], inter ili<ref>[http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php Lernu]</ref>:

* {{citaĵo|''Ĝi estu por vi al sano!''}}