Vikipedio

Ciro la 2-a: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
+{{Informkesto biografio}}
e +formatado de ŝablonoj per AWB
Linio 23:
La regado de Ciro la 2-a daŭris inter 29 kaj 31 jarojn. Ciro konstruis sian imperion konkerante unue la Medan Imperion, poste la Lidian Imperion kaj poste la Nov-Babilonan Imperion. Antaŭ aŭ post Babilono, li gvidis ekspedicion en centra Azio, kiu rezultigis gravajn kampanjojn kiuj estis priskribitaj kiel enkonduko "en submetiĝon al ĉiu nacio senescepte"<ref>[[#refcah-iv|Cambridge Ancient History IV]] Ĉapitro 3c. p. 170. La citaĵo estas de la greka historiisto [[Herodoto]].</ref>. Ciro ne riskis en Egiptio, ĉar li mem mortis en batalo, kontraŭbatalante la masagetojn de [[Sirdarjo]] en 530 a.K.<ref>Beckwith, Christopher. (2009). ''Imperioj de la Silka Vojo: Historio de Centra Eŭrazio ekde la Bronzepoko ĝis la Nuno''. Princeton kaj Oksfordo: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-13589-2. Paĝo 63.</ref> Li estis sukcedita de sia filo, [[Kambizo la 2-a]], kiu sukcesis aldoni pliajn teritoriojn al la imperio konkerante [[Antikva Egiptio|Egiptio]]n, [[Nubio]]n, kaj [[Cirenio]]n dum sia mallonga regado.
 
Ciro la 2-a respektis la morojn kaj religiojn de la landoj kaj teritorioj kiujn li konkeris<ref name=cyrus-EI-iii-religious>[[#refIranicaCyrus|Dandamayev]] Cyrus (iii. Cyrus the Great) Cyrus's religious policies.</ref>. Estas dirite en Tutmonda Historio, ke la rolo de la [[aĥemenida dinastio]] fondita de Ciro fontis en la sukcesa modelo je centralizita administrado kaj establiĝo de registaro laboranta por la avantaĝoj kaj profitoj de siaj subuloj.<ref name=schmitt-EI-i/>. Fakte, la administrado de la imperio pere de [[satrapio]]<nowiki/>j kaj la vivprincipo je formado de registaro ĉe [[Pasargado]] estis la verkoj de Ciro<ref name=cah-vol4>[[#refcah-iv|The Cambridge Ancient History Vol. IV]] p. 42. See also: G. Buchaman Gray and D. Litt, ''The foundation and extension of the Persian empire'', Chapter I in ''The Cambridge Ancient History Vol. IV'', 2nd edition, published by The University Press, 1927. P. 15. Excerpt: ''The administration of the empire through satrap, and much more belonging to the form or spirit of the government, was the work of Cyrus&nbsp;...''</ref>. Kio foje estas konataj kiel la [[ekzilo babilona|Edikto de Restarigo]] (fakte du ediktoj) priskribitaj en la Biblio kiel realigaĵoj de Ciro la 2-a lasis daŭran heredaĵon en la juda religio, kie, pro liaj politikoj en Babilono, estas referita en la juda [[Biblio]] (''[[Malnova Testamento]]'') kiel ''[[Mesio]]'' (Jesaja 44:24, 26-45:3, 13, "la sanktoleita"<ref>{{citecitaĵo webel la reto||authoraŭtoro=Jona Lendering|titletitolo=Messiah – Roots of the concept: From Josiah to Cyrus|publishereldonisto=livius.org|yearjaro=2012|accessdatealirdato=January 26, 2012|url=http://www.livius.org/men-mh/messiah/messiah_04.html}}</ref>), kaj estas la nura ne-judo tiel nomata<ref>[http://members.bib-arch.org/publication.asp?PubID=BSBR&Volume=19&Issue=5&ArticleID=3]</ref>.
 
Ciro la 2-a estas ankaŭ bone konata pro siaj atingoj rilate al [[homaj rajtoj]], politiko, kaj armea strategio, same kiel la influo kiun li ekzercis sur orientajn kaj okcidentajn civilizojn. Origine el Persis, kiu temas pri la nuna moderna irana regiono [[Fars]], Ciro ludis decidan rolon en difinado de la nacia identeco de moderna [[Irano]]<ref>{{citecitaĵo bookel libro|title |titolo=Birth of the Persian Empire |author1=Vesta Sarkhosh Curtis |author2=Sarah Stewart |publishereldoninto=I. B. Tauris |yearjaro=2005 |pagepaĝo=7 |url=https://books.google.com/?id=a0IF9IdkdYEC&pg=PA7|isbnISBN=978-1-84511-062-8}}</ref><ref>{{citecitaĵo bookel libro|title |titolo=The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period |authoraŭtoro=Amelie Kuhrt |publishereldoninto=Routledge |pagepaĝo=47 |url=https://books.google.com/books?id=S6BevAUWSGAC&pg=PA47 |isbnISBN=9781134076345 |datedatoj=2007-12-03}}</ref><ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=Defining Iran: Politics of Resistance|authoraŭtoro=Shabnam J. Holliday|publishereldoninto=Ashgate Publishing, Ltd. |yearjaro=2011 |pagespaĝoj=38–40 |url=https://books.google.com/books?id=J-7dsRInkOEC&pg=PA38|isbnISBN=9781409405245}}</ref> . Ciro kaj, efektive, la aĥemenida influo en la praa mondo ankaŭ etendiĝis ĝis [[Ateno]], kie multaj atenanoj adoptis aspektojn de la pers-aĥamenida kulturo kiel sian propran, en reciproka kultura interŝanĝo<ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity|authoraŭtoro=Margaret Christina Miller|publishereldoninto=Cambridge University Press|yearjaro=2004|pagepaĝo=243|url=https://books.google.com/?id=oĜMMD5rXBQC&pg=PA243|isbnISBN=9780521607582}}</ref>.
 
== Nomo ==
Linio 40:
Laŭ Herodoto, Astjago havis sonĝon kiu estis interpretita de lia kortego kiel prognozo ke lia nepo ribeliĝus kontraŭ li kaj iĝus la venonta reĝo. Pro tio ĉi, Mandano kiu estis graveda je Ciro estis alvokita reen al Ektabano kie la nepo estus mortigota de Harpago. Harpago delegis la taskon al Mitradato, unu el la sacerdotoj de Astjago kiu kreskigis la infanon kaj kiu diris ke la infano naskiĝis malviva. Kiam Ciro estis 10-jaraĝa, Astjago suspektis ke la konduto de la knabo estis tro nobla kaj intervjuis lin kaj Harpagon. Post la konfeso de Harpago, Astjago sendis Ciron reen al Irano por vivi kun siaj gepatroj. Tamen, Astjago alvokis la filon de Harpago, senkapigis lin, rostis kelkajn partojn boligante la reston kaj trompis Harpagon donante lian filon kiel manĝaĵon. Post la manĝado, la servistoj de Astjago alportis al Harpago la kapon kaj la ekstremaĵojn (brakoj kaj gamboj) tiel ke li povis ekkompreni ke li manĝis sian propran filon<ref>''Stories of the East From Herodotus'', p. 79–80</ref>.
 
En alia versio, Ciro estis prezentita kiel la filo de malriĉa familio kiu laboris por la meda kortego. Tiuj homrakontoj estas, aliflanke, kontraŭdiritaj de la atestaĵo mem de Ciro, kiu estis antaŭita kiel reĝo de Irano fare de lia patro, avo kaj praavo<ref>Amélie Kuhrt, ''The Ancient Near East: c.3000–330 BC'', Routledge Publishers, 1995, p.661, ISBN 0-415-16762-0</ref>. Ĉe lia reveno, Ciro geedziĝis kun Kasandano, kiu estis aĥemenida kaj la filino de Farnaspo kun kiu li havis du filojn, Kambizo la 2-a kaj [[Smerdio]]n kune kun tri filinoj, Atosa, Artistona, kaj Roksana<ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=The Earthly republic: Italian humanists on government and society|authoraŭtoro=Benjamin G. Kohl, Ronald G. Witt, Elizabeth B. Welles|publishereldoninto=Manchester University Press ND|yearjaro=1978|pagepaĝo=198|url=https://books.google.com/?id=EQfpAAAAIAAJ&pg=PA198&dq=Cyrus's+love+for+Cassandane#v=onepage&q&f=false|isbnISBN=978-0-7190-0734-7}}</ref> . Ciro kaj Kasanda amegis sin. Post ŝia morto, Ciro insistis pri publika funebro ĉie en la regno. La Kroniko de Nabonido deklaras ke Babilono funebris Kasandan dum ses tagoj (identigitaj de la 21a al la 26a de marto 538 a.K.). Post la morto de lia patro, Ciro heredis la persan tronon ĉe Pasargado kiu estis vasalo de Astjago. Rimarkindas ankaŭ ke [[Strabono]] diris ke Ciro estis origine nomita Agradato de siaj bogepatroj. Tial, verŝajne dum reunuigado kun lia origina familio, sekvante la nomkutimojn, la patro de Ciro, Kambizo la 1-a, nomas lin Ciro laŭ sia avo, kiu estis Ciro la 1-a.
 
Lia deveno el duflankaj, patra kaj patrina, reĝaj familioj povus doni al li certan legitimecon sur la tronoj de Medujo kaj Lidio, pro kio eblas supozi ke temas pri inventita oficiala propagando. Tamen, la dinastiaj aliancoj estis tre oftaj. La antaŭuloj de Ciro gvidis la persajn grupojn kiuj establiĝis en la montara regiono de la oriento de la antikva reĝlando [[Elamo]] (sudokcidento de nuna [[Irano]]) ekde komencoj de la 7a jarcento a.K, sub [[Aĥaemeno]], legenda fondinto de la aĥemenida dinastio. Ili posedis la titolon «reĝo de Anŝano», urbo el forta elama tradicio, kaj ekde la 6a jarcento a.K. estis vasaloj de la reĝlando Medujo. La reĝa loĝejo de Ciro situis en [[Pasargado]], proksime de Anŝano; sed eble ajm en tiu momento ekuziĝis [[Susa]], alia urba centro de [[Elamo]], kiel alterna ĉefurbo.
Linio 57:
=== Konkero de Medujo ===
 
Ĉirkaŭ la jaro 559&nbsp;a.&nbsp;K., Ciro la 2-a sukcedis sian patron Kambizo la 1-a. Laŭ [[Herodoto]], Ciro ribeliĝis kontraŭ la meda suverenulo [[Astjago]], kiun li sukcesis eltronigi post ricevo de la helpo de [[Harpago|Harpago]], komandanto de la meda armeo. Tiutempaj fontoj diras, subtenante tion kion Herodoto skribis, ke en la jaro 550&nbsp;a.&nbsp;K. (''[[Kroniko de Nabonido]]'', aŭ ''[[Mezopotamiaj kronikoj|Kroniko de Babilono]]'' N-ro 7),<ref>Ĉiuj referencoj pri la ''Kroniko de Nabonido'' kaj la ''Ciro-cilindro'' baziĝas sur James Pritchard 1969, ''Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament''. Véase bibliografía.</ref> aŭ 553&nbsp;a.&nbsp;K. ([[Nabonido-cilindro|Sipar-cilindro]]), Astjago atakis Ciron, sed li estis liverita al la reĝa perso de liaj trupoj mem. Ciro do prenis [[Ekbatano]]n, la meda ĉefurbo kaj translokigis ĝian trezoron al Persio.
 
Rimarkindas la ofteco per kiu Herodoto menciis medodevenajn generalojn en la militkampanjoj de Ciro, inter ili Harpago. Ekbatano iĝis la somera rezidejo de la persaj regantoj. Tamen, eblas trovi kontraŭpersiajn priskribojn en la tradicioj, elble el meda origino, kompilitaj de la greka historiisto Ktezio, kaj en la [[Behistun-surskribo]], kiu priskribas ribelojn en Medujo ĉirkaŭ la jaro 521 a.K., ĉirkaŭ ok jarojn post la morto de Ciro.
Linio 72:
===Konkero de Babilono ===
[[Dosiero:The Conquests of Cyrus the Great.png|eta|maldekstra|La Aĥemenida Imperio sub la regado de Ciro ampleksiĝis ekde la nunaj [[Turkio]], [[Israelo]], [[Kartvelio]] kaj [[Arabio]] en la okcidento ĝis [[Kazaĥio]], [[Kirgizio]], la rivero [[Induso]] ([[Pakistano]]) kaj [[Omano]] en la oriento. Persio iĝis la plej ampleksa imperio en la konata historio.]]
Ĝis la jaro 540 a.K., Ciro konkeris [[Elamo]]n kaj ĝian ĉefurbon, [[Suzo]]<ref>{{citecitaĵo webel la reto||url=http://www.achemenet.com/ressources/enligne/arta/pdf/2004.003-Tavernier.pdf |titletitolo=Some Thoughts in Neo-Elamite Chronology|lastlasta=Tavernier|firstunua=Jan|page=27}}</ref>. La Kroniko de Nabonido registras ke, antaŭ la batalo, Nabonido ordigis kulto-statuojn de malproksimaj periferiaj babilonaj urboj por esti alportitaj en la ĉefurbon, sugestante ke la konflikto komenciĝis eventuale en la vintro de 540 a.K..<ref>Kuhrt, Amélie. "Babylonia from Cyrus to Xerxes", in ''The Cambridge Ancient History: Vol IV&nbsp;— Persia, Greece and the Western Mediterranean'', pp. 112–138. Ed. John Boardman. Cambridge University Press, 1982. ISBN 0-521-22804-2</ref> Je la komenco de oktobro, Ciro batalis en la batalo de [[Opiso]], proksime de la strategia ĉerivera urbo Opiso ĉe la Tigriso, norde de Babilono. La babilona armeo estis venkita, kaj la [[10-an de oktobro]], Siparo estis kaptita sen batalo, kun malmulto ĝis neniu rezisto de la loĝantaro<ref>Kroniko de Nabonido, [http://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc7/abc7_nabonidus3.html 14].</ref> . Verŝajne Kiroso okupiĝis pri intertraktadoj kun la babilonaj generaloj por akiri kompromison sur ilia parto kaj tial eviti armitan konfrontiĝon. Nabonido restis en la ĉefurbo tiutempa kaj baldaŭ fuĝis al la ĉefurbo, [[Babilono]], kiun li ne vizitis dum jaroj.
Du tagojn poste, la [[7-an de oktobro]], la soldatoj de Gubaru eniris Babilonon, denove sen ia rezisto de la babilonaj armeoj, kaj arestis Nabonidon<ref>Tolini, Gauthier, ''Quelques éléments concernant la prise de Babylone par Cyrus'', Paris. "Il est probable que des négociations s'engagèrent alors entre Cyrus et les chefs de l'armée babylonienne pour obtenir une reddition sans recourir à l'affrontement armé." [http://www.achemenet.com/ressources/enligne/arta/pdf/2005.003-Tolini.pdf p. 10] (PDF)</ref>. Herodoto klarigis ke por plenumi tiun atingon, la persoj uzis basenon fositan pli frue de la babilona reĝino Nitokriso por protekti Babilonon kontraŭ la medaj atakoj, devojigante la riveron [[Eŭfrato]] en kanalon tiel ke la akvonivelo falis "al la alteco de la mezo de la femuro de viro", kio permesis al la invadaj trupoj marŝi tra la fluejo por eniri en la urbon dum la nokto. La 29-an de oktobro, Ciro mem eniris en la urbon kaj arestis Nabonidon<ref>La Harran-steleo H2 – A, kaj la [[Kroniko de Nabonido]] (sepdek jaroj kiam Nabonido estis en Babilono antaŭ la 10a de oktobro ĉar li revenis el Harran kaj partoprenis en la Akitu de Nisanu [4an de aprilo], 539 a.K.</ref>.
 
Antaŭ la invado de Ciro al Babilono, la novbabilona imperio konkeris multajn regnojn. Aldone al Babilonio mem, Ciro verŝajne integrigis ĝiajn subnaciajn unuojn en sia [[Imperio]] mem, inkluzive de [[Sirio]], [[Judeo]], kaj [[Arabia Petraea]]<ref>M.A. Dandamaev, "Cyrus II", in ''Encyclopaedia Iranica''; P. Briant, ''From Cyrus to Alexander'', pp. 44–49.</ref>, kvankam ekzistas neniuj rektaj signoj de tiu fakto<ref>{{citecitaĵo bookel libro||lastlasta=Potts|firstunua=Daniel|titletitolo=Mesopotamian civilization: the material foundations|yearjaro=1996|publishereldoninto=Cornell University Press|isbnISBN=978-0-8014-3339-9|url=https://books.google.com/?id=OdZS9gBu4KwC&pg=PA23&dq=Cyrus+babylon+diverted+the+Euphrates+river+into+a+canal#v=onepage&q&f=false|pagespaĝoj=22–23}}</ref><ref>Nabonidus Chronicle, [http://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc7/abc7_nabonidus3.html 18].</ref>.
 
Post prenado de Babilono, Ciro la 2-a proklamis sin "reĝo de [[Sumero]] kaj Akado, reĝo de Babilono, reĝo da la kvar anguloj de la mondo" en la fama [[Ciro-cilindro]], kiu estas surskribo deponita en la fundamentoj de la templo [[Esagilo]] dediĉita al la ĉefa babilona dio, Marduk. La teksto de la cilindro kondamnas Nabonidon tiel sendian kaj bildigis la venkan Ciron plezurigante la dion [[Marduk]].
Linio 86:
 
==Morto==
La detaloj pri la morto de Ciro varias laŭ la raportoj. La raporto de Herodoto en liaj Historioj disponigas la duan plej longan detalon, en kiu Kiroso trovis sian sorton en furioza batalo kontraŭ la masagetoj, tribo el la sudaj dezertoj de Ĥorezmo kaj Kizilkumo en la plej suda parto de la stepaj regionoj de nuntempa Kazaĥio kaj Uzbekio, sekvante la konsilon de Krezo por ataki ilin en sia propra teritorio<ref name="mass">{{citecitaĵo webel la reto||url=http://www.fordham.edu/halsall/ancient/tomyris.html |titletitolo=Ancient History Sourcebook: Herodotus: Queen Tomyris of the Massagetai and the Defeat of the Persians under Cyrus |publishereldonisto=Fordham.edu |accessdatealirdato={{subst:FormatoDato|2012-12-30}}}}</ref>.
 
La masagetoj estis similaj al la [[skitoj]] en ilia vest- kaj vivmanieroj. Ili batalis surĉevale kaj piede. Por akiri ŝian sferon, Ciro unue sendis geedziĝ-proponon al ilia reganto, Tomiriso, propono kiun ŝi rifuzis. Li tiam komencis sian provon preni perforte masagetajn regionojn, per konstruado de pontoj kaj uzado de militŝipoj laŭ lia flanko de la rivero Jaksarto, aŭ [[Sirdarjo]], kiu apartigis ilin. Sendante al li averton por ĉesigi la intervenon, en kiu ŝi deklaris ke ŝi atendis lian neobeemon ĉiuokaze, Tomiriso defiis lin por renkonti ŝiajn fortojn en honorinda militado, invitante lin al loko en ŝia lando je distanco de unu tagmarŝo de la rivero, kie iliaj du armeoj formale engaĝiĝus. Li akceptis ŝian oferton, sed, sciinte ke la masagetoj ne konis la vinon kaj ĝiajn ebriigajn efikojn, li starigis tendaron kun amaso da ili malantaŭe, kunportante liajn plej bonajn soldatojn kaj forlasante la malplej kapablajn tie<ref name="mass"/><ref>[http://www.physics.uc.edu/~sitko/women.html#Tomyris Tomyris, Queen of the Massagetae, Defeats Cyrus the Great in Battle] Herodotus, ''The Histories''</ref>. La generalo de la armeo de Tomiriso, kiu ankaŭ estis ŝia filo Spargapizo, kaj triono de la masagetaj soldatoj mortigis la grupon de Ciro kaj foriris tie kaj, trovante la tendaron liverkapabla kun manĝaĵo kaj vino, senscie ebriiĝis, malpliigante ilian kapablon defendi sin, kiam ili tiam estis surprize atakitaj<ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=The historian's craft in the age of Herodotus|authoraŭtoro=Nino Luraghi|publishereldoninto=Oxford University Press US|yearjaro=2001|pagepaĝo=155|url=https://books.google.com/?id=UhjV5AlYBLsC&pg=PA155&dq=Herodotus+on+multiple+version+of+Cyrus's+death#v=onepage&q&f=false|isbnISBN=978-0-19-924050-0}}</ref>.
 
Ili estis sukcese venkitaj, kaj, kvankam li estis kaptita, Spargapizo sinmortigis kiam li reakiris sobrecon. Post aŭdado pri tio ĉi, Tomiriso denuncis la taktikojn de Ciro kiel malsincerajn kaj ĵuris venĝon, gvidante duan ondon de soldatoj en batalo. Ciro la 2-a estis finfine mortigita, kaj liaj fortoj sufere spertis amasajn viktimojn en kio, laŭ Herodoto, estis la plej furioza batalo de lia militista kariero kaj la praa mondo<ref name=ilya>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=The Cambridge history of Iran: The Median and Achaemenian periods, Volume 2|authoraŭtoro= Ilya Gershevitch|publishereldoninto=Cambridge University Press|yearjaro=1985|pagespaĝoj=392–398|url=https://books.google.com/?id=kMLKgzj5afMC&pg=PA392&dq=four+winged+cyrus+the+great#v=onepage&q=four%20winged%20cyrus%20the%20great&f=false|isbnISBN=978-0-521-20091-2}}</ref>. Kiam ĝi estis finiĝinta, Tomiriso ordigis la korpon de Ciro alportita al ŝi, senkapigis lin kaj trempis sian kapon en ujo da sango en simbola venĝo-gesto pro la morto de ŝia filo. Tamen, kelkaj akademiuloj pridubas tiun version, plejparte ĉar Herodoto skribis ke tiu okazaĵo estis unu el multaj versioj de la morto de Ciro kiun li aŭdis de supozeble fidinda fonto kiu rakontis al li ke neniu estis tie por vidi la sekvon.<ref>Dandamayev,Muhammad A.,CYRUS iii. Cyrus II The Great, Encyclopædia Iranica,Vol. VI, Fasc. 5, pp. 516-521</ref>.
 
===Entombigo===
[[Dosiero:Cyrus tomb.jpg|eta|maldekstra|'''[[Pasargado]]''': la tombo de Ciro]]
Ciro, kies mortaj restaĵoj estis enterigitaj en sia ĉefurbo Pasargado, kie hodiaŭ kalkŝtona tombo (konstruita ĉirkaŭ 540-530 a.K.) daŭre ekzistas kiun multaj kredas esti lia. Kaj [[Strabono]] kaj Arjano donas preskaŭ samajn priskribojn de la tombo, surbaze de la ĉeestinta raporto de Aristobulo de Potideo, kiu laŭ la peto de [[Aleksandro la Granda]] vizitis la tombon du fojojn<ref>Strabo, ''[[Geographica]]'' 15.3.7; Arrian, ''[[Anabasis Alexandri]]'' 6.29</ref> .
 
Kvankam la ĉefurbo mem nun estas en ruinoj, la tombo de Ciro la 2-a restis plejparte sendifekta; kaj la tombo estis parte reestigita por rebati sian naturan plimalboniĝon dum la jarcentoj. Laŭ [[Plutarko]], lia tomba surskribo diris,
''Ho viro, kiu ajn vi estas kaj de kie ajn vi venas, ĉar mi scias ke vi venos, mi estas Ciro kiu gajnis por la persoj sian imperion. Ne tial enviu al mi tiun peceton da tero kiu kovros miajn ostojn''<ref>''Life of Alexander'', 69, in ''Plutarch: The Age of Alexander'', translated by Ian Scott-Kilvert (Penguin Classics, 1973), p.326.; similar inscriptions give Arrian and Strabo.</ref>.
 
Kojnoskriba indico de [[Babilono]] pruvas ke Ciro mortis ĉirkaŭ decembro 530 a.K., kaj ke lia filo Kambizo la 2-a fariĝis reĝo. Kambizo daŭrigis la vastiĝpolitikon de sia patro, kaj konkeris Egiptujon por la Imperio, sed baldaŭ mortis post nur sep jaroj da regado. Li estis sukcedita aŭ de la alia filo de Ciro, Smerdio, aŭ trompanto pozanta kiel Smerdio, kiu iĝis la sola reganto de Irano dum sep monatoj, ĝis li estis mortigita de Dario la Granda<ref name=Cleveland>{{citecitaĵo bookel libro||authoraŭtoro=((grk.) Lucius Flavius Arrianus), (en.) Arrian (trans.), Charles Dexter Cleveland|titletitolo=A compendium of classical literature:comprising choice extracts translated from Greek and Roman writers, with biographical sketches|yearjaro=1861|publishereldoninto=Biddle|pagepaĝo=313|url=https://books.google.com/?id=SaU1AAAAMAAJ&pg=PA313&dq=tomb+of+cyrus+the+great#v=onepage&q=tomb%20of%20cyrus%20the%20great&f=false}}</ref>.
 
La tradukitaj antikvaj romiaj kaj grekaj raportoj donas vivecan priskribon de la tombo kaj geometrie kaj estetike. La geometria formo de la tombo ŝanĝis malgranda tra la jaroj, daŭre konservante grandan ŝtonon el kvarangula formo en la bazo, sekvita de piramideca sinsekvo de pli malgrandaj rektangulaj ŝtonoj, ĝis kelkaj slaboj, la strukturo estas limigita per konstruaĵo, kun arkaĵa tegmento kunmetita de piramideca ŝtono, kaj malgranda malfermaĵo aŭ fenestro ĉe la flanko.
 
Ene de tiu konstruaĵo estis ora ĉerko, ripozante sur tablo kun oraj apogiloj, en kies interno la korpo de Ciro la 2-a estis enterigita. Sur lia ripozejo, estis kovraĵo el [[gobelino]]j kaj [[tapiŝo]]j de la plej bonaj haveblaj babilonaj materialoj, utiligante delikatajn man-teknikojn. Sub lia lito estis bela ruĝa tapiŝo, kovrante la mallarĝan rektangulan areon de lia tombo. Tradukitaj grekaj raportoj priskribas la tombon kvazaŭ ĝi estis ĉirkaŭita de la Pasargadaj ĝardenoj, ĉirkaŭitaj de arboj kaj ornam-arbustoj, kun grupo de aĥemenidaj protektantoj konataj kiel "magiistoj", kiuj staris poksime al la tombo por protekti ĝin kontraŭ disraboj<ref name=Cleveland /><ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=Persia past and present|authoraŭtoro=Abraham Valentine Williams Jackson|yearjaro=1906|publishereldoninto=The Macmillan Company|pagepaĝo=278|url=https://books.google.com/?id=7pdCAAAAIAAJ&pg=PA278&dq=tomb+of+cyrus+the+great#v=onepage&q=tomb%20of%20cyrus%20the%20great&f=false}}</ref>.
 
Jarojn poste, en la rezultinta kaoso kreita pro la invado al Irano fare de Aleksandro la Granda kaj post la malvenko de Dario la 3-a, La tombo de Ciro la granda estis rompita kaj la plejmulto el ĝiaj luksaĵoj estis prirabitaj. Kiam Aleksandro atingis la tombon, li estis terurigita pro la maniero en kiu la tombo estis traktita, kaj dubis pri la magiistoj kaj akuzis ilin en tribunalo. En kelkaj raportoj, la decido de Aleksandro meti la magiistojn sub juran akuzon estis pli koncerne lian provon subfosi ilian influon kaj lian elmontron de potenco en lia lastatempe konkerita imperio, ol pro la tombo de Ciro. Kiel ajn, Aleksandro la Granda ordonis al Aristobulo plibonigi la staton de la tombo kaj reestigi ĝian internon.
 
La konstruaĵo postvivis la pason de la jaroj, invadojn, internajn dislimojn, sinsekvajn imperiojn, registarajn ŝanĝojn kaj revoluciojn. La lasta elstara persa figuro kiu kaptigis la atenton pri la tombo estis [[Mohammad Reza Pahlavi]] (Ŝaho de Irano) la lasta oficiala monarko de Irano, dum siaj festadoj de 2,500 jaroj da monarkio<ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=The Monthly review|authoraŭtoro=Ralph Griffiths, George Edward Griffiths|publishereldoninto=1816|pagepaĝo=509|url=https://books.google.com/?id=hogCAAAAYAAJ&pg=PA509&dq=Cyrus+influence+on+persian+identity#v=onepage&q=Cyrus%20influence%20on%20persian%20identity&f=false|yearjaro=1816}}</ref> Regardless, Alexander the Great ordered Aristobulus to improve the tomb's condition and restore its interior.<ref name=Cleveland />. Same kiel [[Aleksandro la Granda]] antaŭ li, la Ŝaho de Irano volis apelacii al la heredaĵo de Ciro por pravigi sian propran regadon kiel etendaĵo. [[Unuiĝintaj Nacioj]] rekonas la tombon de Ciro la 2-a kaj la Ĝardenojn de Pasargado kiel [[Monda heredaĵo]] de [[Unesko]].
 
== La Imperio ==
[[Dosiero:Cyrus II le Grand et les Hébreux.jpg|dekstra|eta|Ciro la 2-a permesanta al la hebrea popolo reveni al Jerusalemo kaj rekonstrui la urbon]]
=== Politiko===
Ciro fondis la imperion kiel multŝtata imperio regita de kvar elstaraj ŝtatoj; [[Pasargado]], [[Babilono]], [[Suzo]] kaj [[Ekbatano]]. Li permesis certan kvanton da regiona memstareco en ĉiu ŝtato, sub la formo de [[satrapio|satrapia sistemo]]. La Satrapio estis administra unuo, kutime organizita sur geografia bazo. La 'satrapo' (guberniestro) estis la vasala reĝo, kiu administris la regionon, "generalo" kiu estris armean rekrutadon kaj certigis ordon, kaj "ŝtata sekretario" kiu konservis la oficialajn registraĵojn. La generalo kaj la ŝtata sekretario raportis rekte al la satrapio same kiel la centra administracio<ref>{{citecitaĵo bookel libro||titletitolo=Art and empire|authoraŭtoro=John Curtis, Julian Reade, Dominique Collon|publishereldoninto=The Trustees of the British Museum by British Museum Press.|yearjaro=1995|url=https://books.google.com/?id=BLGfAAAAMAAJ&q=Conscripts+and+tributes+in+achaemenid+empire&dq=Conscripts+and+tributes+in+achaemenid+empire|isbnISBN=978-0-7141-1140-7}}</ref>.
 
Dum lia regado, Ciro konservis la regpovon de vasta regiono de konkeritaj regnoj, atingitaj per retenado kaj vastigado de la satrapio. Plia organizo de lastatempe konkeritaj teritorioj en provincoj regitaj de satrapioj, estis daŭrigita de [[Dario la Granda]] kiel sia posteulo. La imperio de Ciro estis bazita sur tributo kaj soldatservantoj de la multaj partoj de sia sfero.<ref>[http://avaxhome.ws/ebooks/history_military/available_sources.html ''From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire''] by Pierre Briant</ref>.
 
Per lia militistaro boninformita, Ciro kreis fake organizitan armeon inkluzive de la trupo Nemortuloj, konsistado el 10,000 tre trejnitaj soldatoj. Li ankaŭ formis novigan poŝton ĉie en la imperio, surbaze de pluraj poŝto-stacioj nomitaj ''Ĉapar Ĥaneh''<ref>Peter Wilcox, Angus MacBride: ''Rome's Enemies: Parthians And Sassanid Persians'' [angle: "Malamikoj de Romo: Partoj kaj Sasanidaj Persoj"], eldonejo ''Osprey Publishing'', 1986, ISBN 0-85045-688-6, paĝo 14</ref><ref>''Persepolis Recreated'', eldonejo ''NEJ International Pictures''; unua eldono (2005), ISBN 978-964-06-4525-3, ASIN: B000J5N46S</ref>.
La konkeroj de Ciro ekigis novan epokon en la epoko de imperio, kie vasta superŝtato, konsistanta el multaj dekduoj da landoj, vetkuroj, religioj, kaj lingvoj, estis regita sub ununura administracio kondukita de centra administracio. Tiu sistemo daŭris jarcentojn, kaj estis retenita kaj de la invadaj [[seleŭkio|seleŭkianoj]] dum ilia regado super [[Irano]], kaj poste de iranaj dinastioj inkluzive de la [[partoj]] kaj [[sasanidoj]].<ref>{{citecitaĵo webel la reto||lastlasta=Boyd|firstunua=Julian P.|titletitolo=The Papers of Thomas Jefferson|url=http://www.archive.org/stream/papersofthomasje015727mbp/papersofthomasje015727mbp_djvu.txt|accessdatealirdato=18 August 2010}}</ref>
 
=== Ideologio kaj propagando imperiaj ===
Linio 126:
Ciro elstaris pro sia politiko pri koncedoj al la submetitaj popoloj, kiuj en multaj kazoj, akceptis bone la submetiĝon, al kiuj li nur postulas tributon, rekrutadon kaj plentempan garnizonon. Li malakceptis do, la amasan deportadon kiun entreprenis liaj antaŭuloj asiriaj kaj babilonaj kaj ofte de liaj persaj antaŭuloj. Ciro permesis la revenon de la deportitaj popoloj al iliaj originaj landoj, kiel la judoj, kiuj povis reveni al [[Jerusalemo]].
 
Ciro estis konata pro siaj inventoj en la konstruprojektoj. Li plue evoluigis la teknologiojn kiujn li trovis en la konkeritaj kulturoj kaj uzis ilin en konstruado de la palacoj de Pasargado. Li ankaŭ estis fama pro la aparta ŝato al ĝardenoj. La lastatempaj elfosadoj en lia ĉefurbo malkovris la ekziston de la pasargada persa ĝardeno kaj reton de irigacikanaloj.
 
Pasargado estis loko por du grandiozaj palacoj ĉirkaŭitaj de majesta reĝa ĝardeno kaj vastaj formalaj ĝardenoj; inter ili estis la kvar-kvaronigitaj murĝardenoj de "Paradisia" per pli ol 1000 metroj da kanaloj faritaj el ĉizita kalkŝtono, dizajnita por plenigi malgrandajn basenojn po 16 metroj kaj akvaj diversaj specoj de sovaĝa kaj loka floraro. La dizajno kaj koncepto de Paradisia estis esceptaj kaj estis uzita poste kiel modelo por multaj praaj kaj modernaj ĝardenoj, iam-ajn poste.
Linio 152:
Unu el la malmultaj pluvivaj fontoj de informoj kiuj povas esti datigitaj rekte el la tempo de Ciro, estas la [[Ciro-cilindro]], dokumento en la formo de argila cilindro gravurita per akada kojnskribo. Ĝi estis metita en la fundamentojn de la [[Esagilo]] (la templo de [[Marduk]] en [[Babilono]]) kiel fundamenta deponaĵo sekvante la persan konkeron en 539 a.K. Ĝi estis malkovrita en 1879 kaj hodiaŭ estas konservita en la [[Brita Muzeo]] en [[Londono]]<ref>H.F. Vos, "Archaeology of Mesopotamia", p. 267 in ''The International Standard Bible Encyclopedia'', ed. Geoffrey W. Bromiley. Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995. ISBN 0-8028-3781-6</ref>.
 
La teksto de la cilindro kondamnas la senpovigitan babilonan reĝon Nabonido kiel malpia kaj bildigas Ciron kiel agrablan reĝon antaŭ la ĉefa dio [[Marduk]]. Ĝi daŭras priskribante Ciron kiel pliboniganton de la vivo de la civitanoj de Babilono, la deportitaj popoloj revenigitaj al siaj originaj landoj kaj reestiganto de la temploj kaj kultejoj<ref name="Pritchard">"The Ancient Near East, Volume I: An Anthology of Texts and Pictures". Vol. 1. Eld. James Pritchard. Princeton University Press, 1973.</ref>. Kvankam ne menciite en la teksto, la repatriigo de la [[judoj]] de ilia "[[ekzilo babilona|babilona kaptiteco]]" estis interpretita kiel parto de tiu politiko<ref>{{citecitaĵo webel la reto||titletitolo=British Museum: Cyrus Cylinder|url=http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cyrus_cylinder.aspx|publishereldonisto=British Museum|accessdatealirdato=28 October 2009}}</ref>.
 
En la 1970-aj jaroj la ŝaho de Irano adoptis la Ciro-cilindron kiel politikan simbolon, uzante ĝin "kiel centran bildon en sia festado de 2500 jaroj da irana monarkio" kaj asertante ke ĝi estis "la unua ĉarto de homaj rajtoj en la historio". Tiu vido estis kontestita de kelkaj kiel "sufiĉe anakronisma" kaj tendenca, ĉar la moderna koncepto pri homaj rajtoj estis tre fremda al la samtempuloj de Ciro kaj ne estas meciita en la cilindro. La cilindro, tamen, iĝis parto de la kultura identeco de Irano<ref name="BM-Cyrus">British Museum explanatory notes, "Ciro-cilindro": En Irano, la cilindro aperis en moneroj, banknotoj kaj stampoj. La babilona dokumento iĝis parto de la kultura irana identeco."</ref>.
 
[[Unuiĝintaj Nacioj]] deklaris ke la restaĵo estas "antikva deklaracio de homaj rajtoj" ekde 1971<ref>{{citecitaĵo newsel novaĵo||titletitolo=Cyrus Cylinder|authoraŭtoro=The telegraph|accessdatealirdato=15 December 2010|url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/germany/2420263/Cyrus-cylinders-ancient-bill-of-rights-is-just-propaganda.html|location=London|workverkaĵo=The Daily Telegraph|datedatoj=16 July 2008}}</ref>, aprobita de la tiama ĝenerala sekretario [[Sithu U Thant]], post kiam li ricevis kopion fare de la fratino de la Ŝaho de Irano". La Brita Muzeo priskribas la cilindron kiel "instrumenton de antikva mezopotamia propagando" kiu "reflektas longan tradicion en Mezopotamio kie, jam en la 3a jarmilo a.K, la reĝoj komencis iliajn regadojn kun deklaracioj pri reformoj". La cilindro emfazas la kontinuecon de Ciro sekvante la linion de la antaŭaj babilonaj regantoj, asertante lian virton kiel tradicia babilona reĝo kalumniante lian antaŭulon<ref name="BM-Cyrus" /><ref>John Curtis, Nigel Tallis, Beatrice Andre-Salvini. ''Forgotten Empire'', p. 59. University of California Press, 2005. ({{Google books|kJnaKu9DdNEC|restricted online copy|page=59}})</ref><ref>See also Amélie Kuhrt, "Babylonia from Cyrus to Xerxes", in ''The Cambridge Ancient History: Vol IV – Persia, Greece and the Western Mediterranean'', p. 124. Ed. John Boardman. Cambridge University Press, 1982. ISBN 0-521-22804-2</ref><ref name="BM-Cyrus" />.
 
Neil MacGregor, Direktoro de la [[Brita Muzeo]], deklaris ke la cilindro estis "la unua provo kiun ni scias pri administrado de socio, ŝtato kun malsamaj naciecoj kaj kredoj - nova speco de ŝtatistarto." Li klarigis ke "Ĝi eĉ estis priskribita kiel la unua deklaracio de homaj rajtoj, kaj dum tio neniam estis la intenco de la dokumento - la moderna koncepto de homaj rajtoj malfacile ekzistis en la praa mondo - ĝi enkarnigis la esperon kaj aspirojn de multaj"<ref>{{citecitaĵo newsel novaĵo| |url=http://www.al-monitor.com/pulse/fa/contents/articles/opinion/2013/03/cyrus-cylinder-iran-religious-freedom-minority-rights.html |titletitolo=Cyrus Cylinder a Reminder of Persian Legacy of Tolerance |authoraŭtoro=Barbara Slavin |publishereldoninto=Al-Monitor |datedatoj=6 March 2013 |accessdatealirdato=21 September 2013}}</ref>.
 
== Referencoj ==
Linio 174:
* <span style="font-variant:small-caps">Tolini</span>, G. (2005): "Quelques éléments concernant la prise de Babylone par Cyrus (octorbe 539 av. J.-C)", en ''Arta'' ''(Achaemenid Research Texts and Archaeology)'', disponebla [http://web.archive.org/web/http://www.achemenet.com/ressources/enligne/arta/pdf/2003.003.pdf en la reto (pdf)].
* <span style="font-variant:small-caps">Waters</span>, M. (2004): «Cyrus and the Achaemenids», en ''Iran'', n.°&nbsp;41.
* <span style="font-variant:small-caps">Yildiz</span>: E. (2001): ''La arameoj de Arpado'', p. &nbsp;10, disponebla [http://www.arabismo.com/totes.php3?directori=semitico en la reto].
 
== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj|q=Ciro la 2-a}}
* [[Grek-persaj militoj]]
 
{{elstara}}
{{ADLS|2015|42}} <!-- ĝis semajno 44 -->
{{Bibliotekoj}}
{{havenda artikolo|CKiro la 2-a}}
 
 
[[Kategorio:Persa imperio]]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Ciro_la_2-a"