Kiel registrite je 12:13, 28 jan. 2016 redakti OchilovBot (diskuto \| kontribuoj) Robotoj 23 504 redaktoj e →‎Parolantoj: plibonigadeto, anstataŭigis: \|thumb\| → \|eta\| per AWB ← Iru al antaŭa ŝanĝo		Kiel registrite je 18:56, 23 mar. 2016 redakti malfari LLarson (diskuto \| kontribuoj) Mempatrolatoj, Patrolantoj 1 198 redaktoj Tro multaj iksoj: "xx" ofte → "x" Iru al sekvanta ŝanĝo →
Linio 1: {{Informkesto lingvo \|Lingvo=Portugala \|Propra_nomo=português ('''por/tu/geĵ''') \|Koloro=Hindeŭropa Linio 24: == Origino == La lingvo estiĝis en [[Portugalio]] (en la frua [[12-a jarcento]]), devene de la regiona [[vulgara latino]], kiu estis parolata en [[Iberio]] de la [[1-a jarcento a.K.]] ĝis la [[9-a jarcento]], kaj poste la [[barbara latino]], ĝis la [[12-a jarcento]]. La lingvo disvolviĝis laŭ du branĉoj : la originala branĉo norde, kiu estis parolita en la du flankoj de la rivero Minjo ([[Minho]], portugallingve)- do ankaŭ en la teritorio kiu estas [[Galegio]]), kaj alia pli poste sude, nomita muslin-araba latinida lingvo, kun kelkaj malsamoj, ĉefe fonetikaj pro araba influo. De la interinfluo de ĉi tiu kun la unua (la galeg-portugala dialekto) elirus la portugala lingvo. La lingvo havis ĝis nun du periodojn -: la '''arĥaikan portugallingvon''' ([[12-a jarcento]] ĝis [[15-a jarcento]]) kaj la '''modernan portugallingvon''' ([[15-a jarcento]] ĝis nun). == Strukturoj == Linio 32: {\| class="wikitable" \|-{{GrizaLinio}} \|'''e''' = '''e''', sed '''i''' en malfortaj pozicioj \|-{{GrizaLinio}} \|'''u''' = '''u''' \|-{{GrizaLinio}} \|'''o''' = '''u''' kiam ĝi ne akcentas post forta silabo, regione ankaŭ antaŭ forta silabo; '''o''' kiam ĝi akcentas \|-{{GrizaLinio}} \|'''ou''' = '''oŭ'''; '''o''' aŭ '''oi''' regione \|-{{GrizaLinio}} \|'''nh''' = '''nj''' \|-{{GrizaLinio}} \|'''lh''' = '''lj''' \|-{{GrizaLinio}} \|'''s''' = '''s''' vortdebute aŭ postkonsone '''z''' inter du vokaloj '''ŝ''' aŭ '''z''', laŭ regiono, vortfine aŭ antaŭ '''c''', '''f''' '''p''', '''t''', '''q''' (ekzemplo : os Portugueses (uŝ Purtugezeŝ) = la Geportugaloj) \|-{{GrizaLinio}} \|'''j''' = '''ĵ''' \|-{{GrizaLinio}} \|'''ã''' = franca '''un''' \|-{{GrizaLinio}} \|'''ão''' = naza franca '''an''', sed la o ankaŭ estas naza. Linio 78: \|} a [''a''], b [''be''], c [''se''], d [''de''], e [''e''], f [''ef''], g [''ĵe''], h [''a-ga''], i [''i''], j [''ĵota''], l [''el(j)''], m [''em(j)''], n [''en(j)''], o [''o''], p [''pe''], q [''ke''], r [''erh(j)''/''eĥ(j)''], s [''es(j)''], t [''te''], u [''u''], v [''ve''], x [''ŝiŝ''], z [''ze''] - {{md}}krom tiuj literoj ekzistas ankaŭ: k [ka aŭ kapa], w [''dablju'' aŭ ''duplu ve''], y [''ipsilon'', aŭ ''i-gregu''). La /R/ estas elparolata multmaniere de portugallingvanoj. La prononco ''ĥ'' estas komuna nur en [[Rio-de-Ĵanejro]] kaj [[Lisbono]], kien eblas ankaŭ prononci ''h'', kiel en brazila nordo kaj nordoriento, aŭ ''rr'' kiel en sudo de brazilo kaj proksime al limoj de Hispanio, kaj ankaŭ retroflekse en areo de indiĝena influo. ▼ ▲* La /R/ estas elparolata multmaniere de portugallingvanoj. La prononco ''ĥ'' estas komuna nur en [[Rio-de-Ĵanejro]] kaj [[Lisbono]], kien eblas ankaŭ prononci ''h'', kiel en brazila nordo kaj nordoriento, aŭ ''rr'' kiel en sudo de brazilo kaj proksime al limoj de Hispanio, kaj ankaŭ retroflekse en areo de indiĝena influo. * La litero x, male al aliaj lingvoj, estas tre grava al portugala elparolado. Ĝi havas 4 valorojn : /z/ : exército /i'zεr-sitŭ/; /ŝ/: xeque /'ŝεkj/; /ks/: taxi /'ta-ksj/; /s/: sintaxe /sin'ta-sj/ Linio 88 ⟶ 87: Estas fenomeno nomita "antecipo de sonoreco": la sonora fonemo malmoligas la antaŭan fonemon. En la Portugala estas multaj diftongoj, inkluzive la ''nazaj'' diftongoj : ão kaj õe, preskaŭ nepronunceblaj al fremdlingvanoj. Do vorto "quão" (kiom + adjektivo ~~aux~~aŭ adverbo) estas pronuncata /kŭãŭn/(unusilaba). Estas fenomeno nomita "antecipo de nazeco" kiam vokalo ne naza venas antaŭ de naza konsonanto, ekz cama /'kâmə/, ne /'kama/, escepte en pli malnovaj prononcoj, ekz-e tiuj de nordportugalio, kiuj estas malpli nazecaj. La plej grava en la portugala lingvo estas daŭro de [[vokalo]]j. En la portugala, silabo povas esti '''forta''', '''duonforta''' aŭ '''malforta'''. La vokaloj de fortaj silaboj estas ĉiam longaj, la silaboj de malfortaj [[silabo]]j, se estas post la forta, estas mallongaj kaj la vokaloj de malfortaj silaboj antaŭ la forta povas esti longaj aŭ mallongaj. En [[Portugalio]] kaj [[Afriko]], nur la duonfortaj kaj fortaj silaboj povas havi longajn vokalojn, kaj ĉiuj malfortaj silaboj havas mallongajn silabon (antecipo de silabforto). Sed en [[Brazilo]], la tute nefortaj silaboj ankaŭ povas esti longaj aŭ mallongaj. Sekve al tiu regulo, oni ĝenerale la malfortajn finajn silabojn apenaŭ prononcas, ili estas mallongaj kaj preskaŭ nepercepteblaj al kiu ne parolas lingvon kun opozicio longa/mallonga. Kiam la lasta silabo estas la forta silabo, kompreneble, ĝi estas longe prononcata, sed la unua estas tre mallonga kiel en "está" /jŝ'ta/ (li/ŝi/~~gxi~~ĝi estas). La vokaloj estas aŭ fermaj aŭ malfermaj. En Portugalio kaj Afriko, nur la tonikaj longaj estas fermaj, sed ne en Brazilo, kie la fermo aŭ malfermo dependas de la daŭro de la vokalo en [[latina lingvo]]. Linio 98 ⟶ 97: ==== Forta silabo ==== Forta silabo povas esti la lasta kiel en "sabiá" /səbi'a/ (turdo), la antaŭlasta kiel en "sabia" /sə'biə/ (oni sciis) kaj la antaŭlasta kiel "sábia" /'sabiə aŭ 'sabjə/ (saĝulino) tio dependas de la senco kaj, ĉefe, de origino de la vorto. La meto de forta silabo en vorto dependas nur de [[etimologio]]. Sekve, oni devas koni la prononcon en la [[latina lingvo]] por scii la fortan silabon en la portugalan. Linio 108 ⟶ 107: Flekseblaj estas [[artikolo]]j, [[numeralo]]j, [[pronomo]]j, [[nomo]]j kaj [[verbo]]j. Neflekseblaj estas [[konjunkcio (gramatiko)\|konjunkcioj]], [[prepozicio]]j, [[adverbo]]j, [[interjekcio]]j. ---- [[Artikolo]]j : povas esti aŭ difinaj aŭ nedifinaj. La difina povas esti vira unu-nombra ('''o'''), vira multe-nombra ('''os'''), ina unu-nombra ('''a''') kaj ina multe-nombra ('''as'''). La nedifina povas esti vira unu-nombra ('''um'''), vira multe-nombra ('''uns'''), ina unu-nombra ('''uma''') kaj ina multe-nombra ('''umas'''). ---- Estas nur du tipoj de [[numeralo]]j en la portugala, la nombraj vortetoj kiuj indikas la kvanton kaj la vicordaj o-nombrovortoj kiuj indikas la rangon. ::nombraj vortetoj (1-20): um, dois, três, quatro, cinco, seis, sete, oito, nove, dez, onze, doze, treze, quatorze, quinze, dezasseis, dezassete, dezoito, dezanove, vinte. ::vicordaj o-nombrovortoj (1-a ĝis 20-a): primeiro, segundo, terceiro, quarto, quinto, sexto, sétimo, oitavo, nono, décimo, undécimo (~~aux~~aŭ décimo primeiro), duodécimo (~~aux~~aŭ décimo segundo), décimo terceiro, décimo quarto, décimo quinto, décimo sexto, décimo sétimo, décimo oitavo, décimo nono, vigésimo. ---- Pronomoj en la portugala estas la nuraj vortoj kiu havas [[kazo]]jn ([[nominativo]]n, [[akuzativo]]n kaj [[dativo]]n). Personaj pronomoj : eu (mi), tu (ci, vi unu-nombra), ele (li), ela (ŝi), nós (ni), vós (vi multe-nombra), eles (''vira'' ili, ~~aux~~aŭ ~~neuxtra~~neŭtra multe-nombro), elas (''ina'' ili). Ne estas io kiel ''ĝi, ''oni'', sed krom la simpla [[ni]] estas specialaj pronomoj "a gente" kaj "nós" por traduki la esperanta ni. "A gente" laŭlitere signifas ''la genton, iu ajn homaro kiu inkluzivas "min"'', kaj "Nós" signifas rekte "ni". Por alparoli aliajn homojn, oni ne uzas normale "vós" (vi multe-nombra, ~~regxa~~reĝa vi), sed "vocês. La parola uzado de "vós" nuntempe ~~igxas~~iĝas ~~arhxaisma~~arĥaisma kaj estas tre malofta, kaj ~~apenaux~~apenaŭ uzeblas de maljunaj generacioj en kamparaj lokoj en Portugalio, ~~aux~~aŭ en religiaj kuntekstoj; "tu" estas la familiara "vi" (unu-nombra) en Portugalio. En la plejmulto de regionoj de Brazilo, la familiara "vi" estas "você". '' ---- Linio 127 ⟶ 126: ---- Verboj en la portugala, kiel en ĉiuj [[latinidaj lingvoj]] estas tre kompleksaj. Estas tri tempoj (estonta, estinta, estanta), tri modoj ([[subjunktivo]], [[indikativo]] kaj [[imperativo]]), tri [[aspekto]]j (perfekta, pluolperfekta kaj daŭra) kaj ses personoj. Verboj povas havi simplajn tempojn aŭ komponitajn tempojn. ----- Estas du tipoj de [[adverbo]]j (kiel en [[Esperanto]]): primitivaj kaj derivitaj. Primitivaj adverboj (e-vortecaj vortetoj) ne havas especialan karakteron: hoje (hodiaŭ), agora (nun), depois (poste), longe (malproksime). Derivitaj adverboj (e-vortoj) kutime finas per -mente: alegremente (ĝoje), claramente (klare), definitivamente (definitive). Linio 136 ⟶ 135: '''Sintakso''' La kutima vortordo estas Subjekto-Verbo-Objekto, unue la rekta objekto kaj due la malrekta. Sed estas granda libero, inkluzive oni povas fari Objekto-Verbo-Subjekto, kiel la senco permesas aŭ metante antaŭ la rekta objekto la prepozicion 'a' (je): Bruto matou César (Bruto mortigis Cezaron), <br />Bruto a César matou (Bruto je Cezaro mortigis), <br /> a César Bruto matou (je Cezaro Bruto mortigis), a César matou Bruto (je Cezaro mortigis Bruto). ~~<br />~~ En la brazila variaĵo la metado de adverbo estas tutlibera, inkluzive "não" (ne). Tiu rilate, la portugalia varianto estas pli ortodoksa kaj nefleksema: ▼ Não faça isso (PT/BR = (Vi) ne faru tion) / Faz isso não (BR = (Vi) faru tion ne). <br />Hoje eu não vou lá (PT/BR = Hodiaux mi ne iras/iros tien)<br />Hoje não vou eu lá(PT/ BR = hodiaux mi ne estas tiu, kiu iras/iros - dum [[inversio]], t. e, antaŭ dependa frazo, aŭ kun forta enfazo)(ne iros mi) <br /> aŭ Eu vou lá hoje não (BR = mi iras/iros tien hodiaux ne)<br /> samsignifas, nur havas stilan sanĝon. Hodiaŭ, brazilaj junuloj emas meti "não" (ne) post la verbo. La semida adverbo "lá" uzata nur kun verbo "saber" (scii) devige venas post verbo: "sei lá", ''mi ne scias'' (laŭlitere ''mi scias ne''). ▼ ▲En la brazila variaĵo la metado de adverbo estas tutlibera, inkluzive "não" (ne). Tiu rilate, la portugalia varianto estas pli ortodoksa kaj nefleksema: ▲Não faça isso (PT/BR = (Vi) ne faru tion) / Faz isso não (BR = (Vi) faru tion ne). <br />Hoje eu não vou lá (PT/BR = ~~Hodiaux~~Hodiaŭ mi ne iras/iros tien)<br />Hoje não vou eu lá(PT/ BR = ~~hodiaux~~hodiaŭ mi ne estas tiu, kiu iras/iros - {{md}}dum [[inversio]], t.tio eestas, antaŭ dependa frazo, aŭ kun forta enfazo)(ne iros mi) <br /> aŭ Eu vou lá hoje não (BR = mi iras/iros tien ~~hodiaux~~hodiaŭ ne)<br /> samsignifas, nur havas stilan sanĝon. Hodiaŭ, brazilaj junuloj emas meti "não" (ne) post la verbo. La semida adverbo "lá" uzata nur kun verbo "saber" (scii) devige venas post verbo: "sei lá", ''mi ne scias'' (laŭlitere ''mi scias ne''). == Parolantoj == [[Dosiero:Ibero-latinidaj lingvoj.jpg\|eta\|250px\|<center>mapo pri la lingvoj parolataj sur la [[Ibera duoninsulo]]: la portugala bildigita malhelverde</center>]] Jen la landoj aŭ regionoj, kie la portugala estas oficiala lingvo : * [[Portugalio]] (10.000.000) -– lando en Okcidenta Eŭropo * [[Acoroj]] (238.000) -– Portugalaj insuloj en la Norda Atlantiko * [[Madejro]] (438.000) -– Portugalaj insuloj en la Atlantiko apud [[Afriko]] * [[Brazilo]] (182.000.000) -– vasta lando en [[Ameriko]] * Insularo [[Kabo-Verdo]] (405.000) Atlantikaj insuloj apud Okcidenta Afriko * [[Gvineo-Bisaŭo]] (1.250.000) -– lando en Okcidenta Afriko * [[Sao-Tomeo kaj Principeo]] (155.000) -– insuloj en la Golfo de Gvineo, Atlantiko * [[Angolo]] (11.177.000) -– granda lando en Suda Afriko * [[Mozambiko]] (19.125.000) -– granda lando en Suda Afriko apud la Hinda Oceano. * [[Orienta Timoro]] (555.000) -– lando sur la orienta parto de Timoro en la [[Malaja Insularo]]. Aliaj landoj, kie kelkaj homoj ankoraŭ parolas la portugalan: [[Barato]] (Dio, Damao, [[Goa]], [[Mumbajo]], Mangalore, Mahé, Cananore, Koĉin, portugalaj kolonioj ĝis 1961); [[Makao]] en [[Ĉinio]]. Linio 165 ⟶ 162: == Nova ortografio == Ekde [[januaro de 2008]], la landaro de la Komunumo de landoj de la portugala lingvo, nome: Angolo, Brazilo, Kabo-Verdo, Gvine-Bissaŭo, Mozambiko, Portugalio, Sao-Tomeo kaj Principeo, kaj Orienta Timoro – {{md}}uzan la unuiĝintan ortografion. * La paroksitonoj kun duobla ”o”-termino ne plu portos cirkumflekson. Anstataŭ “abençôo”, “enjôo” aŭ vôo, ĉiuj skribiĝos kiel “abençoo” kaj “voo”.<ref name="cirkumflekson">[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/acento-circunflexo-o-que-muda.htm Acento circunflexo - O que muda] {{pt}}</ref>▼ * Estis ŝanĝitaj la reguloj pri la uzado de dividostreko en la mezo de la vortoj. La dividostreko malaperos en la mezo de la vortoj, krom tiuj en kiuj la prefikso havas la finaĵo ‘r’, kaze de “hiper”, “inter-“ kaj “super”. Pro tio oni skribos “extraescolar”, aeroespacial” kaj “autostrada”.<ref>[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/hifen.htm Hífen - Acordo Ortográfico] {{pt}}</ref>▼ ▲* La paroksitonoj kun duobla ”o”-termino ne plu portos cirkumflekson. Anstataŭ “abençôo”, “enjôo” aŭ vôo, ĉiuj skribiĝos kiel “abençoo” kaj “voo”.<ref name="cirkumflekson">[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/acento-circunflexo-o-que-muda.htm Acento circunflexo -– O que muda] {{pt}}</ref> ▲* Estis ŝanĝitaj la reguloj pri la uzado de dividostreko en la mezo de la vortoj. La dividostreko malaperos en la mezo de la vortoj, krom tiuj en kiuj la prefikso havas la finaĵo ‘r’, kaze de “hiper”, “inter-“ kaj “super”. Pro tio oni skribos “extraescolar”, aeroespacial” kaj “autostrada”.<ref>[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/hifen.htm Hífen -– Acordo Ortográfico] {{pt}}</ref> * Oni ne plu uzos la cirkumflekson ĉe la triaj personoj de la pluralo de la prezenco de la indikativo, nek ĉe la substantivo de la verboj “crer”, “dar”, “ler”, “ver” kaj ĝiaj derivaĵoj. Estos korektaj la formoj “creem”, “deem”, “leem” kaj “veem”.<ref name="cirkumflekson" /> * Oni kreis kelkajn kazojn de duopa formo por fari distingon, kiel, ekzemple, la uzado de dekstrakorna akcento ĉe la unua persono de la pluralo de la perfekta preterito de verboj de la unua konjugacio, kiel ekzemple, “louvámos” en kontrasto kun “louvamos”, kaj “amámos” en kontrasto kun “amamos”. Tiaj formoj, tamen, ne estas tre konsekvaj ~~cxar~~ĉar oni ne povas uzi ~~gxin~~ĝin por la dua ~~aux~~aŭ tria knojugacio. ~~- ekzemple -~~Ekzemple, comemos (estinto ~~aux~~aŭ estanto, neniam "comêmos" por estinteco), partimos (estinteco ~~aux~~aŭ estanteco, neniam "partímos" por la estinteco)▼ ▲* Oni kreis kelkajn kazojn de duopa formo por fari distingon, kiel, ekzemple, la uzado de dekstrakorna akcento ĉe la unua persono de la pluralo de la perfekta preterito de verboj de la unua konjugacio, kiel ekzemple, “louvámos” en kontrasto kun “louvamos”, kaj “amámos” en kontrasto kun “amamos”. Tiaj formoj, tamen, ne estas tre konsekvaj cxar oni ne povas uzi gxin por la dua aux tria knojugacio - ekzemple - comemos (estinto aux estanto, neniam "comêmos" por estinteco), partimos (estinteco aux estanteco, neniam "partímos" por la estinteco) * La tremao (brazila) entute malaperas. Estos korekte en Brazilo skribi “linguiça”, “sequência”, “frequência” kaj “quinquênio”, anstataŭ lingüiça, seqüência, fregüência kaj qüinqüenio.<ref>[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/trema-e-hora-de-partir.htm Trema – é hora de partir!] {{pt}}</ref> * La alfabeto havos 26 literojn anstataŭ nur 23, inkludante la literojn “k”, “w” kaj “y”.<ref>[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/o-alfabeto-brasileiro-as-26-letras.htm O Alfabeto Brasileiro e as 26 Letras!] {{pt}}</ref> * Ne plu uziĝos la akcento por distingi inter “pára” (verbo) kaj “para” (prepozicio), same por "pôr" (verbo) kaj "por" (prepozicio). * En Brazilo la dekstrakorna akcento foriĝos de la malfermitaj diftongoj “ei” kaj “oi” de la paroksitonaj vortoj kiel “assembléia”, “idéia”, “heróica” e “jibóia”. Korektaj formoj estos assembleia, ideia, heroica e jiboia;<ref>[http://www.brasilescola.com/acordo-ortografico/acento-agudo.htm Acento Agudo] {{pt}}</ref> * En Portugalio malaperos ĉe la skribita lingvo la “c” kaj “p” en vortoj, kie ili ne prononciĝas, kiel en “acção”, “acto”, “adopção” e “baptismo”. Ĝustaj estos: ação, ato, adoção e batismo. * Portugalio konservos la dekstrakornan akcenton super la “e” kaj la “o” antaŭ “m” aŭ “n”, dum Brazilo daŭre uzos circumflekson ĉe ĉi tiuj vortoj, tiele: académico/acadêmico, génio/gênio, fenómeno/fenômeno, bónus/bônus.<ref name="cirkumflekson" /> Portugalio konservos duobligitajn konsonantojn "nn" kaj "mm" kiam ili estas legitaj malkunigite, ekz-e comummente (legita en Portugalio kiel comum-mente), kaj connosco (legita com-nosco). Braxilo tamen ne uzos ilin, ~~cxar~~ĉar tradicie ili ne ekzistas en Brazilo kaj estas legitaj kiel "comumente" kaj "conosco". Aliaj malsamoj estas ~~ekz-e -~~ekzemple "amnistia" ~~(PT)~~en vsPortugalujo kaj "anistia" ~~(BR)~~en Brazilo, kvankam ~~ambaux~~ambaŭ skribas "amnésia", "amniótico" ktp.▼ ▲* Portugalio konservos la dekstrakornan akcenton super la “e” kaj la “o” antaŭ “m” aŭ “n”, dum Brazilo daŭre uzos circumflekson ĉe ĉi tiuj vortoj, tiele: académico/acadêmico, génio/gênio, fenómeno/fenômeno, bónus/bônus.<ref name="cirkumflekson" /> Portugalio konservos duobligitajn konsonantojn "nn" kaj "mm" kiam ili estas legitaj malkunigite, ekz-e comummente (legita en Portugalio kiel comum-mente), kaj connosco (legita com-nosco). Braxilo tamen ne uzos ilin, cxar tradicie ili ne ekzistas en Brazilo kaj estas legitaj kiel "comumente" kaj "conosco". Aliaj malsamoj estas ekz-e - amnistia (PT) vs anistia (BR), kvankam ambaux skribas "amnésia", "amniótico" ktp. {{projektoj Linio 197 ⟶ 185: == Referencoj == {{reflist\|30em}} ~~<references />~~ == Eksteraj ligiloj ==

Portugala lingvo: Malsamoj inter versioj