Ĉinuka piĝino: Malsamoj inter versioj

La '''ĉinuka lingveto''' (angle: ''Chinook Jargon, The Jargon, Chinook''; propre ''Chinuk wawa'') estas [[interlingvo]] de ĉirkaŭ 700 vortoj, kiu ekde antaŭ ol Usono naskiĝis ĝis ĉirkaŭ 1950 paroliĝis kiel komerca kaj ĉiutaga lingvo en [[Norekio|Noreklando]] (Kanado kaj la nord-malokcidenta flanko de Usono) de preskaŭ ĉiuj loĝantoj. Nuntempe, ankoraŭ ekzistas kaj paroliĝas sed kompare ol antaŭtempe, preskaŭ ne ekzistas.

Estis tiom ĉiutaga, ke paroliĝis juĝeje kaj gazetoj ne eĉ tradukis la lingveton kiam aperis artikole, anonce ktp. Uziĝas de indiĝenanoj,ĉiuj ĉinanoj,en usonanojla ktplingvoloko — ĉiujindiĝenanoj, loĝanteĉinanoj, enusonanoj lakaj regionoaliaj.

Kelkaj vortoj el la lingveto ankoraŭ uziĝas nuntempe kiel dialektaj vortoj en la anglaangle, sed ĉefe la vortoj uziĝas kiel '''nomoj''' de urboj, riveroj, gazetoj, kompanioj, kaj en komercaĵaj atentigaj frazoj. Nuntempe la landanoj '''plejofte ne scias la signifojn de ĉi tiujdialektaj vortoj''', ĉar la lingveto forpremegiĝis de la forpeliĝo de la indiĝenanoj kaj la dua militego: inter aliaj aferoj, la registraroj deziris ke ja ĉiuj landanoj, ambaŭ la indiĝenanoj kaj la aliaj, parolus nur la tiel-nomatan puran anglan sendialekte.

Plejparte la lingvo mem ne nuntempe uziĝas, sed ankoraŭ ekzistas kiel dialektaj vortoj, loknomoj, ktp en la angla lingvo. Ĉi tie estas kelkaj kiujn homoj de tie kredeble sciius, eĉ se skribiĝas perili aliaskribus manieroalie:

'''Chinook''' = ankoraŭ uziĝas bazlerneje Usone signifi pri la interlingvo anstataŭ ol la vera ĉinuka lingvo. Signifante, oni dirus ke »la ĉinukan lingvon periĝis de pelistoj kaj usonanoj« kvazaŭ estis la vera ĉinuka lingvo, anstataŭ ol »la ĉinukaĉinukan lingvetolingveton, la interlingvointerlingvon«.

Inter aliaj aferoj, por kapti la landon de la devenuloj, kelkaj registoj de Usono uzusuzis ĉi lingvon por skribi, paroli ktp al la devenuloj, ĉar estis tro malpreciza por bone interparoli kaj klarigi pritiajn ĉi tiaj aferojaferojn. Tiel Usono »laŭleĝe« ŝteliĝisŝtelis la landon de la devenaj popoloj. Homoj ekzistis kiuj bone sciis ambaŭ la anglan kaj devenajn lingvojn, sed la registraro ne deziris veran tradukiston.<ref>http://www.wrvmuseum.org/journal/journal_0702.htm</ref>

Eĉ nuntempe, Usonanoj ktpkaj Kanadanoj vidas televidojn, legas bildliteraturojn ktp kiuj enhavas indiĝenanojn, kiuj parolas per malbona gramatiko. Tamen, ĉiĈi gramatiko bonus en la ĉinuka! Ĉar la loko de ĉi lingvo estis unu el la plej lastaj lokoj Usone kun nur devenuloj, kaj la loko donis multajn fabelojn kaj famekonatulojn al Usono, kredeble ĉi ideo pri malbona gramatiko venas el la rekta traduko de la ĉinuka lingveto al la angla. Ekzemple:

'''(Malbona gramatiko):'''

'''(Ĉinuka lingveto, bona gramatiko):'''

Laŭnia scio, ekzistis nur ĉirkaŭ 700 vortoj. Kelkaj vortoj estas vere pli ol unu vorto en la devena lingvo, ekzemple »'''gitop'''« '''vek', ellit'<nowiki/>''' venas el la angla »'''get up'''« (laŭvorte: '''ricevi sur''') , kaj »'''li dawn'''« '''kuŝ'''' venas el »'''lie down«''' (laŭvorte: '''kuŝi malsupre'''), sed '''git, op, li, dawn''', memsole ne ekzistas kun tiuj anglaj signifoj kaj ne estas diseblaj vortoj en la ĉinuka lingveto.[[Dosiero:Chinook Jargon Shorthand Kamloops Wawa.png|eta|Ekzemplo de la antaŭtempa skribsistemo]]Ĉirkaŭ 50% da la vortoj venas el la lingvoj de la ĉinukanoj, kiuj loĝis laŭ la malalta parto de la valo de la Rivero Kolumbia; inter tiuj lingvoj estis la kikŝta (»Kiksht«), klakama »Clackamas« kaj klacpa »Clatsop«. Aliaj indiĝenaj lingvoj ([[laŝucida lingvo|laŝucida]] »Lushootseed«, nutka »Nuu-cha-nulth«, ĉehelsa »Chehalis«), samtempe la franca kaj angla, estis malpli gravaj fontoj. Tamen la gramatiko de tiuj lingvoj ne uziĝis.

EkzistasLaŭ nesamecola interlingvo, vivuloj kaj nevivuloj ne samas, sed nur en la vortojvortojj »'''klaska''' (ili pri homoj, bestoj ktp)« kaj »'''iaka''' (ili pri ŝtonoj, domoj ktp)«. NeLokoj ekzistaskaj nesamecotempoj intersamas lokoj kaj tempoj,laŭgramatike; inoj kaj viroj, o-formoj kaj oj-formoj ktp.

'''En la gramatiko plejparte ekzistas''' '''nur vortordo'''; ne ekzistas diversaj specoj de vortoj kiel »o-vorto, a-vorto, j-vorto, s-vorto (verbo)«. Precize kiel la indonezia, kaj la inuita lingvaro, tempeco klariĝisklariĝas nur laŭbezone, kaj dedo vortoj kiel »'''alki''' (iam, estonteco, -os), '''tomalo''' (morgaŭ, la sekva tago, -os), '''ankuti''' (antaŭtempe, eks-, -is)« uziĝas por tempigi.

ELa loko de e-vortoj venasestas laŭbezone: se la e-vorto prias la tutan frazon, venas ĉe la komenco aŭ malkomenco de la frazonfrazeto. Se prias pli nur la verbon, venas tujantaŭ la verbonverbo. Se estas prepozicio (kiel »je, al, ĉe« ktp), venas tujantaŭ ol la priata vorto:

Ni ne scias ekde kiam la lingvo ekzistis. Jam kiamKiam la unuaj anoj de Usononto (Meriwether LEWIS kaj William CLARK) venis, ia interlingvo jam paroliĝis de la indiĝenanoj por komerci, kiukaj jam enhavis la radikojn kaj bazvortojn de ĉi ĉinuka lingveto. Ekzistis tiom lingvoj tie ke se alie, homoj (jes, eĉ indiĝenaj) ne eblus vojaĝi kaj interparolie ie ajn.

Post tiam, ekzistis pli indiĝenanoj ol aliaj homoj kaj do infanoj malinfaniĝis apud unu la alia sed parolus nesamajn lingvojn. Kompreneble, tial la ĉinuka iĝis kiel ĉiutaga lingvo urbe, lerneje, laboreje kaj eĉ ete foje registare. Post tiam, eĉ post al multaj indiĝenanoj parolis la anglan, la tie-loĝantoj uzadis la lingvon kvazaŭ dialekton, por fieri kaj klarigi ke »ni venas de ĉi tie!«.

La lingvo fake ankoraŭ paroliĝas. Tamen, nun ekzistas du specoj: la antaŭtempa lingveto ankoraŭ uziĝas en anoncoj, nomoj ktp kaj homoj lernas ĝin kiel alian lingvon (ĉefe rete). Ĉi formo estas vere la lingvo de ĉiuj loĝantoj. Inter aliaj aferoj, se oni scias ĝin, legiĝeblas multajnmultaj historiajnhistoriaj skribaĵojn kaj klarigasklariĝas frazojnfrazoj kaj vortojnvortoj el anglaj kantoj, malnovaj leteroj, primemaj libroj, leteroj ktp ĉar la lingveto uziĝis tiom ofte antaŭtempe ke neniu tradukis anglentradukendis.[[Dosiero:First-pipa-txt.jpg|eta|La unua tajpaĵo uzanta unikodan karaktraron de "Chinook pipa", la stenografia skribsistemo uzita en la periodaĵo "Kamloops Wawa"]]Sed kiam ĉiujn el la indiĝenanoj perforte moviĝis al malvastajnmalvastaj lokojnlokoj (malliberejoj) usone ktp, la ĉinuka iĝis al interlingvo alpor ĉiujtiuj indiĝenanoj, kaj iam post iam kreskiĝis deel lingveto ĝis lingvo. Ĉi lingvo plejparteankoraŭ ekzistasnuntempe paroliĝas en »Oregon«. La bazo ankoraŭ samas ol la antaŭtempa, sed periĝas alian skribsistemon, enhavas pli vortojn ktp. Ĉi lingvo nun lerniĝas al indiĝenanaj infanoj kaj aliaj homoj lerneje. Ekzemploj:

'''Kutima (antaŭtempa) skribsistemo:''' klahawiam kanawi tilikom kopa kamlups... Klunas tumolo nsaika mash ukuk ilihi, pi nsaika wiht kuli, pi nsaika tlap kopa lipap iaka ilihi...[[Dosiero:Naykanim1.jpg|thumb|right|Nomŝildo kun nomo en ĉinuka piĝino laŭ la skribsistemo "Kamlups wawa"]]'''Nova skribsistemo:''' łax̣áwyam kánawi tílikəm kopa kémlups... t̓łúnas tumólo nsáyka másh úkuk ílihi, pi nsáyka wə́x̣t kúli, pi nsáyka t̓łáp kopa ləpáp yaka ílihi...

Alie, ekzistas stena skribsistemo kiu tute ne ankoraŭ uziĝas, sed antaŭtempe forte uziĝasuziĝis en kelkaj urboj kaj epokoj. Do multaj historiaj skribaĵoj nur ekzistas en ĉi steno.

La nesameco inter la nuntempa kaj antaŭtempa lingvoformoj estas plejparte nur la skribsistemo kaj eldiro (antaŭtempe, la ĉinuka eldiriĝas nesameeldiriĝis laŭparolante; oniakcentoj ne gravis. Oni dirus Ŝ anstataŭ ol Ĉ se ne eldirebluspovis eldiri la Ĉ, ktp,. sed laLa nuntempa pli fiksitas).

''La blankhaŭtaj homaj miso: tiuj forig(as) duonon de tiutiun tritikon... Pli / plej bonas (ke) ili forigus tiun blankan farunon loke (la) porkoj kaj tiuj ricevus(= la homoj) prenus (= manĝus) branon dum tiujsia manĝasmanĝo.''

''Unu bona plia manĝo. Prenu farunon kune sian branon, rosti ĉi tion loke fritilo, rosti tielkiel vi rostas kafon. Dum (=post ol) tiuj nigretas loke (= danke al la) fajro, (tiuj) bonas por supo. BoligiBoligu loke akvo, supisupu: ĉi supo tre fortos vin.''

''Fari tritikan kafon kaj hordean kafon. Prenu tritikon prenu hordon, rostu kiel kafo, terigu (= pulvrigu) kiel kafo, kaj faru kiel kafo loke (= per) ĉi tio. Ne multekostas ĉi kafo. Se ĉiuj inoj farus ĉi tiel, ne plu forĵetus tiuj (inoj) monon loke (= por) aĉa manĝo (loĝe) loke (= ĉe) aĉetejo: tiu igas malsanan popolon kaj ĉesiĝas (=malŝpariĝas) ties mono.''<ref>https://chinookjargon.com/2016/02/15/1890s-ladies-diet-advice-in-chinuk-wawa/</ref>