Esperanto-movado en Hispanio: Malsamoj inter versioj

Antaŭ la ekapero de Esperanto ekzistis en Hispanio movadeto pri aliaj projektoj de internaciaj lingvoj, nome, tiu de la hispano [[Bonifacio SOTOSSotos OCHANDOOchando]], klarigata en Ateneo de [[Madrido]] (proks. en [[1863]]); [[Volapük]], propagandita de madrida societo (''Reina'' strato, 11), kiu gvidis kursojn kaj publikigis broŝurojn kaj cetere.

Unuaj Esperantistoj estis en [[Malago]] [[Jozefo RODRIGUEZRodriguez HUERTASHuertas]], aŭtoro de la unua lernolibro por hispanoj (1890), kaj fondinto de la unua societo (1892); en Madrido [[Ramón ANDREUAndreu RELLARella]] (1899), kiu gvidis kurson en Ateneo kaj publikigis gramatikon en ''Revista de Taquigrafia y Fonetismo'' ("Revuo pri [[stenografio]] kaj fonetiko"); lia lernanto [[Vicente Inglada Ors]] (1899), tiam infanteria oficiro, kiu propagandis Esperanton unue en Madrido, poste en [[Barcelono]] (1902), kie li varbis la pionirojn [[Alfonso SABADELL]] kaj [[Francisko RIBOTRibot]]; en [[Murcia]], [[Manuel ESTEBAN]] (1901); en [[Santandero (Hispanio)|Santandero]], [[Andrés BRAVOBravo DELDel BARRIOBarrio]] (poste [[Ido|idisto]]), kiu publikigis [[Esperanto (hispana gazeto)|Esperanto]]n, unua gazeto en Hispanio (1902). Ankaŭ estas citindaj [[Frederic Pujulà i Vallès]], en Barcelono. Staba subkolonelo [[Román AYZAAyza]], infanteria kapitano [[Rafael DUYOSDuyos SEDOSedo]] kaj telegrafestro [[Fernando Soler Valls]], en [[Valencio]]; kaj [[Manuel MONTEAGUDOMonteagudo]] en [[Coruña]].

Tiuj estis unuaj semistoj de Esperanto. La afero baldaŭ ekfruktiĝis, unuaj lokaj grupoj fondiĝis en Murcia (prez. [[Ricardo Codorniu]], inĝeniero pri arbaroj), en [[Logroño]] (prez. [[Jozefo BAIGORRIBaigorri AGUADOAguado]], staba oficiro), en Valencio (prez. [[Augusto Jiménez Loira]]) kaj en Madrido Bravo del Barrio starigis en societo ''Fomento de las Artes'' ("Progresigo de la Artoj") fakon titolitan "sekcio internacia Esperanta": en 1904 fondiĝis grupoj en [[Toledo]] kaj aliaj urboj. Ankaŭ aperis novaj libroj: [[Ramón ANDREUAndreu]] publikigis la unuan [[Esperanta-hispana vortaro|Esperantan hispanan vortaron]] (1899), Codorniú gramatiketon (1903), Pastro [[Antonio Guinart]] gramatiketon kaj vortaron (1903). Inglada altiris al Esperanto firmon [[Espasa]] de Barcelono, kiu subskribis kun firmo [[Hachette]] de Parizo kontrakton por publikigi hispane la "[[Kolekto]]"n (aprobita de Zamenhof), kies unua volumo aperis en marto 1904. Firmo Espasa publikigis ankaŭ gramatikon kaj Vortaron (du eldonoj) de [[Vicente Inglada Ors|Inglada]] kaj [[Antonio López Villanueva|López Villanueva]] (marto 1904). Rafael Duyos kaj Inglada publikigis ''[[Curso práctico de Esperanto]]'' ("praktika kurso de Esperanto") Pri literaturaĵoj estas menciinda "[[La jeso de la knabinoj]]" (tradukis [[MacLean]]), kaj "[[La kuracisto per batoj]]" (tradukis Inglada), ambaŭ teatraĵoj de [[Leandro FERNÁNDEZFernández DEDe MORATÍNMoratín]].

Tiu epoko estas karakterizata de tre aktiva propagando kaj bona sukceso. Fondiĝis grupoj en [[Manresa]] (la unua de Katalunio 1905); La Coruña (prezidis [[Manuel MONTEAGUDOMonteagudo]], 1905); [[Bilbao]] (20-a de majo 1906) kaj [[San Sebastián]] (prezidis [[Julio CARRIDOCarrido]] 1-a de novembro 1906), la unuaj de [[Eŭskio]]; [[San Fernando]] ([[Kadizo]], januaro 1907, prezidis [[Jozefo GARZÓNGarzón RUIZRuiz]]) kaj [[Ĝibraltaro]] (7-a de marto 1907), la unuaj de [[Andaluzio]]; [[Mahón]] (18-a de julio 1907) kaj [[Palma de Mallorca]] (19-a julio 1907), la unuaj de [[Baleara insularo]]; [[Santa Cruz de Tenerife]] (prez. [[Juan CAMBERLENGCamberleng]], marto 1907), la unua de [[Kanaria insularo]]; [[Santiago de Compostela]] (prezidis [[Santalo]], februaro 1906), [[Malago]] (prezidis [[Lano]], julio 1907); [[Alicante]] (prezidis [[Miguel ELIZAICÍNElizaicín]], kavaleria subkolonelo, aprilo 1907); [[Tarancón]], [[Cartagena]], ktp. En 1908 [[Emilio Gastón]], Benítez kaj Montagud starigis en [[Zaragoza]] la unuan E-an societon de [[Aragono]], "Frateco", unu el plej viglaj de la lando.

En 1907 Bravo del Barrio, Codorniu, Redondo kaj aliaj starigis en Madrid "Centra E-ista Grupo" (prez. [[Jozefo PEROGORDOPerogordo]], artileria kapitano), kiu en 1909 publikigis monatan gazeton "[[Hispana Revuo]]", kiu nur vivis tri monatojn (junio-aŭgusto), kaj "[[El Esperantista]]" (dulingva). Sendepende de la grupo, [[Julio Mangada Rosenörn|Mangada]], [[Emilio GONZÁLEZGonzález LINERALinera|Linera]] kaj [[Fernando Redondo Ituarte|Redondo]] publikigis "[[Luz Española]]" (Hispana Lumo) hispane kaj Esperante, [[framasonismo|framasona]] monata revuo (marto 1911 - januaro 1912), al kiu sekvis "[[Homaro (revuo)|Homaro]]" tute en Esperanto (majo 1912 - jul. 1914). En 1911 fondiĝis en Madrid socialista grupo "[[Libera homo]]".

En Kadizo [[Jozefo GARZÓNGarzón RUIZRuiz|Garzón Ruiz]] publikigis en 1910 (januaro-decembro) "[[Gazeto Andaluzia]]", unua Esperanta revuo de tiu regiono; tiu gazeto, post malapero de "La Suno Hispana", fariĝis oficiala organo de Hispana Asocio por propagando de Esperanto kun la nomo [[Gazeto Hispana]] (januaro-decembro 1911) kaj de januaro 1912 ludis tiun rolon "Nova Sento" de Bilbao. En 1913 reaperis "La Suno Hispana"

* Je la 6-a de februaro 1906 oni elparolis unuafoje la vorton "Esperanto" en la [[Kortesoj|hispana parlamento]]; tion faris deputito [[Leopoldo ROMEORomeo]].

En tia epoko de malvigliĝo de la movado, kelkaj pioniroj faris danke al Esperanto citindan laboron. Kaŭze de la milito aŭstraj infanoj pereis aŭ suferadis pro malsato kaj malvarmo. Aŭstra Esperantisto [[Karlo BARTELBartel]] petis helpon kaj Esperantistoj de la grupo "Frateco" de Zaragoza organizis ĝin. Sekvo de ilia klopodo estis la gastigado en kelkaj hispanaj urboj (ĉefe [[Tarrasa]], Zaragoza, [[Banyoles]], [[Oviedo]], Barcelono, [[Sabadell]], [[Cheste]], Valencio, kaj aliaj) de 325 infanoj, kiuj alvenis al Barcelono de 10-a de oktobro 1920 ĝis 7-a de aprilo 1921 kaj reiris sian landon de 21-a de julio 1921 ĝis 24-a de aprilo 1922. Estis gvidantoj de tiu bonfara laboro Emilio Gastón, de Zaragoza, (direktoro); [[Valentín ALAVEDRAAlavedra]], de Tarrasa; [[Jozefo CASANOVASCasanovas]], de Girona; [[Jozefo SERRATSerrat]], de Barcelono; [[Francisco MAÑEZMañez]], de Cheste kaj [[Jacinto COMELLAComella]], de [[Vic]].

Krom la regionaj kongresoj organizitaj de KEF (la deksesa en ''[[Vendrell]]'', dum la somero 1933 okazis naciaj kongresoj. Ne kalkulante tiun de [[Reus]] (junio 1916) okazis tri nomataj "Diskutantaj kunvenoj de Esperantistoj de Iberaj landoj" en Barcelono (25-30 de junio 1920), Zaragoza (26-29 de majo 1921) kaj Valencia (printempo de 1923). La 4-a okazinta en Bilbao jam estis nomata Kongreso. La 5-a en [[Córdoba (Hispanio)|Córdoba]] (10-12 de majo 1925) petis kaj atingis, ke la registaro ordonu akcepti Esperanton kiel [[klara lingvo]] por la telegramoj. La 6-a (Madrid, junio 1926) starigis [[Hispana Esperanto-Instituto|Hispanan Esperanto-Instituton]], kiu, laŭ la regularo, konsistas el ne pli ol kvardek membroj. La 7-a okazis en [[Sevilo]] (5-9 de novembro 1928) kun la honora prezido de [[Alfonso la 13-a (Hispanio)|la reĝo]] kaj ankaŭ la 8-a en [[Oviedo]] (14-18 de septembro 1929) kun internacia ekspozicio de lernejaj laboraĵoj; la 9-a, estis la dua de Madrido (1522 majo 1932), kaj la 10-a en [[Santandero (Hispanio)|Santandero]] (20-24 aŭgusto l933), kun la honora prezido de la [[2-a Hispana Respubliko|respublika]] prezidanto. Dum tiu kongreso oni donis la [[ZEO|nomon de Zamenhof al strato]] de Santandero; ja aliaj urboj havas kun tiu nomo placon, kiel [[Tarrasa]], aŭ straton, kiel [[Sant Feliu de Guixols]] kaj [[Cheste]] kaj Barcelono (de 1931). En kongreso de Santandero oni nomis komitaton ([[Fernando SOLERSoler]], [[Luis R. ESCARTÍNEscartín]] kaj [[Manuel VÁZQUEZVázquez]]) por starigi unu solan tuthispanan asocion, sur la bazo de la nunaj.

[[Hispana Esperantista Konfederacio]] konsistas el federacioj Aragona, Asturia, Kanaria, Kataluna, kaj Orienthispana; dum 1932-33 la prezidanto estas ĉe la Aragona Federacio; en Zaragoza publikiĝas "[[Progreso Esperantista]]", informa bulteno de la Konfederacio, 4-paĝa, 26x17.5 monata; en [[Barcelono]], "[[Kataluna Esperantisto]]", dumonata oficiala organo de KEF, 16-paĝa, 22x16. "Frateco", plej grava grupo de Aragona Federacto, publikigas "[[Nia Vivo]]"n, ankaŭ 4-paĝa kaj 26x17,5 kiel "Progreso Esperantista". Honora prezidanto de HEK estas [[Manuel MAYNAR]], malnova pioniro de Esperanto en Aragono. Prezidanto de HEK [[Jozefo ORBSOrbs]]. Prezidanto de KEF [[Sebastián ALBERICHAlberich]]. Prez. de Orienthispana Esperanto-Federacio, [[Miĥaelo ELIZAICINElizaicin]]. Prezidanto de Kanaria Esperanto-Federacio [[Viktor FERRAZFerraz]].

Pri [[Hispana-esperanta vortaro|vortaroj]], krom tiu de Inglada kaj Villanueva jam citita, kaj la "[[Universala Terminologio de la Arkitekturo]]" de [[Francisco Azorín Izquierdo]], estis nenio nova en 1933. Ekzistas bonaj gramatikoj, nome tiuj de Inglada kaj Duyos, jam cititaj, tiuj de Fernando Soler, Jozefo Anglada, Bremon, Inglada (filo), [[Julio Mangada Rosenörn|Mangada]], Garzon Ruiz, ktp. Pri literaturaĵoj ni povas citi la verkojn (originalaj kaj tradukitaj) de Inglada (patro), versaĵoj de [[Rafael DEDe SANSan MILLÁNMillán]], kaj verkaro de [[Julio Mangada Rosenörn|Julio Mangada]]. En 1933 oni planis aperon de [[Hispana Antologio]] de [[Jaume GRAUGrau]], aŭtoro de [[Kataluna Antologio]]. <!-- F. REDONDO. -->