Armilo: Malsamoj inter versioj

'''Armilo''', pli simple kaj fundamente pli ĝuste '''armo''' aŭkaj ankaŭ ''batalilo'', estaspovas esti permana aŭ maŝina ilo por defendi sin aŭ ataki iun. Oni uzas armilojn en bataloj[[batalo]]j inter homoj, kaj ankaŭ en la [[ĉasado]] de bestoj. Duarangaj estas aliaj uzoj kiaj sportaj, esploradaj, kolektaj ktp.

Oni povas paroli pri bat-armilo, tranĉ-armilo, kiujn oni uzas unu- aŭ dumane (ekz. [[madzo]], [[glavo]]). La [[lanco]], [[pafarko]], [[ŝtonĵetilo]] funkcias same per homa forto, sed efikas pli disten. La streĉado de [[arbalesto]] kaj la [[katapulto]] bezonas ankaŭ meĥanikan sistemon. Per kemia forto funkcias la raketoj[[misilo]]j, kanonoj[[raketo]]j, pafiloj[[kanono]]j, fusiloj[[pafilo]]j, [[fusilo]]j ks.

La armiloj povas efiki tra movenergio (pafaĵo) aŭ per kemia energio (eksplodo de [[bombo]] aŭ [[grenado]]). Netradiciaj armiloj estas la [[atomenergio|nukleaj armiloj]] – [[atombombo]], [[hidrogenbombo]] –, sed ankaŭ la kemiaj kaj biologiaj armiloj.

La uzo de objektoj kiel armiloj estis observita inter [[ĉimpanzo]]j,<ref name=Pruetz1>Jill D. Pruetz andkaj Paco Bertolani, [http://www.current-biology.com/content/article/fulltext?uid=PIIS0960982207008019 Savanna Chimpanzees, Pan troglodytes verus, Hunt with Tools"], ''Current Biology'', 6a de Marto, 2007</ref> kondukante al konjekto ke fruaj prahomoj unue komencis uzi armilojn jam antaŭ kvin milionoj da jaroj.<ref>Rick Weiss, [http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/02/22/AR2007022201007.html "Chimps Observed Making Their Own Weapons"], ''[[The Washington Post]]'', 22an de Februaro, 2007</ref> Tamen, tio ne povas esti konfirmita uzante fizikan indicon ĉar maleoj, lancoj, kaj neformitaj ŝtonoj ne forlasis malambiguan registron. La plej fruaj malambiguaj armiloj trovitaj estas la Ĵetlancoj de Schöninger: nome ok lignaj ĵetadlancoj datitaj el antaŭ pli ol 300,000 jaroj.<ref>Hartmut Thieme, Reinhard Maier (Hrsg.): ''Archäologische Ausgrabungen im Braunkohlentagebau Schöningen.'' Landkreis Helmstedt, Hannover 1995.</ref><ref>Hartmut Thieme: ''Die ältesten Speere der Welt – Fundplätze der frühen Altsteinzeit im Tagebau Schöningen.'' In: ''Archäologisches Nachrichtenblatt'' 10, 2005, S. 409-417.</ref><ref>Michael Baales, Olaf Jöris: ''Zur Altersstellung der Schöninger Speere.'' In: J. Burdukiewicz u. a. (Hrsg.): ''Erkenntnisjäger. Kultur und Umwelt des frühen Menschen.'' Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie Sachsen-Anhalt 57, 2003 (Festschrift Dietrich Mania), S. 281-288.</ref><ref>O. Jöris: ''Aus einer anderen Welt – Europa zur Zeit des Neandertalers''. In: N. J. Conard u. a. (Hrsg.): ''Vom Neandertaler zum modernen Menschen''. Ausstellungskatalog Blaubeuren 2005, S. 47-70.</ref><ref>Lower Palaeolithic hunting spears from Germany. Hartmut Thieme. Letters to Nature. Nature 385, 807 - 810 (27a Februaro 1997); {{doi|10.1038/385807a0}}, [http://www.nature.com/nature/journal/v385/n6619/abs/385807a0.html Nature.com]</ref>

Antikvaj armiloj estis evoluaj plibonigoj de antaŭ nelonge [[Neolitiko|neolitikaj]] iloj, sed tiam signifaj plibonigoj en materialoj kaj kreaj teknikoj kreis serion de revolucioj en armea [[teknologio]]. La evoluo de [[metalo]] prilaborita, komenciĝis kunper la uzado de [[kupro]] dum la [[Ĥalkolitiko]] (proksimume 3,300 a.K.) kaj sekvis baldaŭ per [[bronzo]] kondukikantekondukante al la bronzepoka [[glavo]] kaj similaj armiloj. La unuaj defendaj strukturoj kaj fortikaĵoj aperis en la [[Bronzepoko]],<ref name=ashow-siegecraft>{{cite web| title= A Short History of War | author= Gabriel, Richard A. | coauthors= Metz, Karen S. | url= http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/gabrmetz/gabr0001.htm | accessdate= 2010-01-08 }}</ref> indikante pliigitan bezonon de sekureco. Armiloj dizajnitaj por rompi fortikaĵojn baldaŭ sekvis poste, ekzemple la [[Ramo (militilo)|ramo]] jam estis en uzo antaŭ 2500 a.K.<ref name=ashow-siegecraft />

[[Kavalerio]] evoluis post kiam ĉevaloj estis [[Brutobredado|breditaj]] por apogi la pezon de viro. La ĉevalo etendis la intervalon kaj pliigis la rapidecon de atakoj. La invento de [[piedingo]] kaj ties disvastigo al Eŭropo fare de [[Centra Azio|centraziaj popoloj]] plifortiĝis la rolon de kavalerio en [[armeo]]j. Tiele tre ofte iloj aŭ helpiloj kiuj ne havas kiel unurangan funkcion ataki aŭ defendi povas konstribui al efika uzado de aliaj armiloj, kio igas ilin iel ankaŭ armiloj.

Eŭropa militado dum la [[Mezepoko]] estis dominita fare de elitgrupoj de kavaliroj apogitaj fare de amasigita [[infanterio]]. Ili estis implikitaj en mova batalo kaj sieĝoj[[sieĝo]]j kiuj implikis diversajn sieĝarmilojn kaj taktikojn. Kavaliroj sur ĉevaldorso evoluigis taktikojn por ŝargado per [[lanco]]j disponigantaj efikon al la malamikaj formacioj kaj tiam tirantaj pli praktikajn armilojn (kiel ekzemple glavoj) post kiam ili eniĝis en la manbatalo. Dume infanterio, en la aĝo antaŭ la fiksado de strukturitaj formacioj, fidis je malmultekostaj, fortikaj armiloj kiaj ekzemple lancoj kaj ĝardentranĉiloj en proksima batalo kaj ĵetitaj de fore. Ĉar [[armeo]]j iĝis pli profesiaj, ilia ekipaĵo estis normigita kaj infanterio transiris al lancoj. Lancoj estas normale sep al ok futoj longaj, lige kun pli malgrandaj mallongamallongaj glavoj.

La aĝo de angulhavaj armiloj finiĝis subite ĵus antaŭ la [[Unua Mondmilito]] per rifl-artilerio. Bombardiloj povis detrui masonaĵajn fortikaĵojn kaj aliajn fortikaĵojn. Tiu ununura invento kaŭzis revolucion en militaferoj kaj establis taktikojn kaj doktrinon kiuj daŭre estas en uzo hodiaŭ. Grava kvalito de industria militado estis teknologia eskalado - inventoj estis rapide egalitaj tra reproduktado aŭ rebatitaj per ankoraŭ plia novigado. La teknologia eskalado dum la Unua Mondmilito estis profunda, produktante armitajn aviadilojn kaj tankojn. Denove nemilita aparato iĝis armilo: [[aviadilo]]j celis dekomence nur [[transporto]]n, sed evidente transporto povas esti de militistoj aŭ armiloj (bomboj), kaj tio okazis jam dum la [[Unua Mondmilito]], kun dekomence milita uzado nur por spioni la situacion de la malamiko, poste por bombardado, kio iĝos terure detruega dum la [[Dua Mondmilito]].

Tio daŭris en intermilita tempo (inter Unua Mondmilito kaj [[Dua Mondmilito]]Mondmilitoj) kun kontinua evoluo de ĉiuj armilsistemoj de ĉiuj gravaj industriaj potencoj. Multaj modernaj militarmiloj, precipe surteraj, estas relative negravaj plibonigoj de armilsistemoj evoluigitaj dum la Dua Mondmilito. Vidu armeaarmean teknologioteknologion dum 2-aDua Mondmilito por detala diskuto.

Ekde la mezo de la 18-a-jarcenta nordamerika franc-hinda milito tra la komenco de la 20-a jarcento, hom-energiaj armiloj estis reduktitaj de la primara armilaro de la batalkampo pasanta al pulv-bazita armilaro. Foje referite kiel la "ApokoEpoko de Fusiloj",<ref>p. 263, Hind</ref> tiu periodo estis karakterizita per la evoluo de pafiloj por infanterio kaj kanonoj por subtenado, same kiel la komencoj de mekanizitaj armiloj kiel ekzemple la [[maŝinpafilo]], la [[tanko]] kaj la larĝa enkonduko de aviadiloj en militadon, inkluzive de maramea militado kun la enkonduko de la [[aviadilŝipo]]j.

La Unua Mondmilito markis la eniron de tute industriigita militado same kiel armiloj de amasa neniigo (ekz., kemiaj kaj biologiaj armiloj), kaj armiloj estis evoluigitaj rapide por renkonti milittempajn bezonojn. Ĉefe, ĝi promesis al la armeaj komandantoj la sendependigon disde la ĉevalo kaj la revigliĝon en manovromilitado tra ampleksa uzo de motorveturiloj. La ŝanĝoj kiujn tiuj armeaj teknologioj spertis antaŭ ol kaj dum la Dua Mondmilito estis evoluaj, sed difinis la evoluon por la restocetero de la jarcento.

* '''blanka armo (tranĉarmo)''', specoj de tranĉarmiloj:

[[Dosiero:Littleboy model.jpg|eta|250px|Modelo de la bombo "Litte Boy", kiu estis ĵetita je [[Hiroŝimo]].]]

[[Dosiero:Molotovin cocktail.jpg|thumb|200px|Brulbotelo de [[Finnlando]], uzata kun sukceso dum la [[Vintra milito]].]]

* '''pafa armo''', Specojspecoj de pafarmiloj:

* '''[[mino|minarmo]]''', Sortojsortoj de minarmoj:

* '''[[artilerio]]''', specoj de artileriaĵoj:

:- [[kanono]]j (Trenaj kanonojtrenkanonoj)

:: (kanonoj kaj haŭbizoj)

:- hidrogena bombabombo

:- neŭtrona ...bombo