Historio de la mondo: Malsamoj inter versioj

La esprimo '''monda historio''' ofte rilatas al la [[historio]] de la [[homaro]], komenciĝante ĉe la [[Paleolitika Epoko]]. Aparta de la [[Terhistorio|historio de la terglobo]] (kiu inkludas fruan geologian historion kaj prahomajn biologiajn epokojn), la monda historio konsistas el la studo de arkeologiaj kaj skribaj registroj, de antikvaj tempoj. Malnovega registrita historio komenciĝas ĉe la invento de skribo.<ref>Laŭ David Diringer ("Writing", ''[[Encyclopedia Americana]]'', 1986 ed., vol. 29, p. 558), "Writing gives permanence to men's knowledge and enables them to communicate over great distances.... The complex society of a higher civilization would be impossible without the art of writing."</ref><ref name="WebsterWH">Webster, H. (1921). [http://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ ''World history'']. Boston: D.C. Heath. [http://books.google.com/books?id=cboXAAAAIAAJ&pg=PR5&pg=PA27 Paĝo 27].</ref> Tamen, la radikoj de [[civilizo]] atingas reen al la periodo antaŭa al la invento de skribo. [[Prahistorio]] komenciĝas en la Paleolitika Epoko, aŭ "Komenca Ŝtonepoko", kiu estas sekvita de la [[Neolitika Epoko]], aŭ "Nova Ŝtonepoko", kaj la [[Agrikultura Revolucio]] (inter 8000 kaj 5000 a.K.) en la [[Fekunda Duonluno]]. La Agrikultura Revolucio markis ŝanĝon en homa historio, kiam homoj komencis la sistemajn agrikulturon de plantoj kaj bredadon de bestoj.<ref name="Tudge">{{cite book

| last = Tudge | first = Colin | authorlink = Colin Tudge

 

Ĉar terkultivado formiĝis, grenagrikulturo iĝis pli sofistika kaj instigis dividadon de laboro por stoki manĝaĵon inter kreskosezonoj. Labordivido tiam kaŭzis la ascendon de komforta supera klaso kaj la evoluo de [[grandurbo]]j. La kreskanta komplekseco de homaj socioj necesigis sistemojn de skribo kaj kontado.<ref name="DSB-AO">{{cite journal | author=Schmandt-Besserat, Denise| authorlink=Denise Schmandt-Besserat| title=Signs of Life| journal=Archaeology Odyssey| year=Januaro–Februaro 2002| url=https://webspace.utexas.edu/dsbay/Docs/SignsofLife.pdf| pages=6–7, 63}}</ref> Multaj grandurboj formiĝis sur la bordoj de [[lago]]j kaj [[rivero]]j; tiom frua kiom ĉe 3000 a.K. kelkaj el la unuaj elstaraj, bone evoluintaj setejoj ekestis en [[Mezopotamio]],<ref name="McNeill-Sumer">{{cite book

| title = A World History | origyear = 1967 | edition = 4th | year = 1999

| publisher = [[Oxford University Press]] | location = New York | isbn = 0-19-511615-1

Ekster la Malnova Mondo, inkluzive de antikva [[Ĉinio]]<ref>{{cite web|url=http://www.automaticfreeweb.com/index.cfm?s=ancientasianworld |title=Ancient Asian World |publisher=Automaticfreeweb.com |date= |accessdate=2009-04-18}}</ref> kaj antikva [[Hindio]], historiaj templinioj disvolviĝis alimaniere. Ekde la 18-a jarcento, aliflanke, pro ampleksa [[internacia komerco]] kaj [[koloniigo]], la historioj de la plej multaj civilizoj fariĝis altagrade interplektitaj (vidu [[Tutmondiĝo]]n). En la lasta kvaron-jarmilo, la indico de kresko de populacio, scio, teknologio, komerco, armildetruemo kaj media degenero multe akcelis, kreante ŝancojn kaj danĝerojn kiuj nun alfrontas la homajn komunumojn de la planedo.<ref>[http://stateoftheworld.reuters.com Reuters&nbsp;– The State of the World] The story of the 21st century</ref><ref>{{cite web|url=http://www.sciam.com/article.cfm?chanID=sa006&articleID=00031010-F7DA-1304-B72683414B7F0000 |title=Scientific American Magazine (September 2005 Issue) The Climax of Humanity |publisher=Sciam.com |date=2005-08-22 |accessdate=2009-04-18}}</ref>

 

{{Ĉefa|Prahistorio}}

La prahistorio estas la tempo inter la apero de la homoj kaj la invento de la skribo. Do tio estas la tempo de la homa historio, kiun oni nur konas per la [[arkeologio]].

La plej malnovajn ĉi-tempe konatajn tukojn oni trovis en Mezopotamio kaj en la ĉi-tempa [[Turkujo]] (dato: 7a jarmilo a. K.).<ref name="Prehistoire" />

 

[[Dosiero:Pyramid text Teti.jpg|maldekstra|eta|Ekzemplo de hieroglifoj: [[piramidaj tekstoj|piramida teksto]] de la piramido de Teti]][[Dosiero:The oldest writing in the world - The Sumerian Stone Tablet.jpg|eta|Unu el la plej malnovaj ekzemploj de Mezopotamia skribo: la [[tabuleto de Kiŝ]]]]

 

Krom la Egiptujan, la [[Afrika Historio|Afrikan Historion]] oni malbone konas.

 

{{Ĉefa|Antikvo}}

 

==== Ĝis la apero de la Harapo-kulturo (ĉirkaŭe 2500 a. K.) ====

===== La Sumera kulturo ĝis 2500 a. K. =====

[[Dosiero:Early Dynastic-eo.svg|maldekstra|eta]]

[[Dosiero:SumerianZiggurat.jpg|eta|Modelo de tipika Sumera zigurato]]

{{Ĉefa|Sumero|Frua Dinastia Periodo (Mezopotamio)}}

 

 

Ekde ĉirkaŭe 2800 a. K. malrapide venis Sumeren [[Semidoj]].

 

===== La Frua Dinastia Periodo kaj la Tinita Tempo en Egiptujo =====

[[Dosiero:Vordynastik.png|maldekstra|eta|Egiptujo dum la Frua Dinastia Periodo. (Germane: ''Unterägypten'' = Malsupra Egiptujo, ''Oberägypten'' = Supra Egiptujo, ''Erste Siedlungsgebiete'' = unuaj setlado-regionoj.)]]

[[Dosiero:Narmer Palette.jpg|eta|La [[Paletro de Narmer]], enhavanta malnovan ekzemplon de hieroglifoj]][[Dosiero:Mastaba-faraoun-3.jpg|eta|Mastabo]]

 

==== La tempo de la Harapo-kuturo (ĉirkaŭe 2500 – 1800 a. K.) ====

2500 a. K. estas la ĉirkaŭa dato de la apero de la [[Harapo-kulturo]] kaj de la eko de [[bronza tempo|bronz-uzado]] en [[Mezopotamio]].

 

===== La Harapo-kulturo =====

[[Dosiero:Karte Harappa.png|maldekstra|eta|La lokoj de la Harapo-kulturo, ruĝe]]

[[Dosiero:Indus seal impression.jpg|eta|Ekzemplo de la skribo de la Harapa-kulturo]]

 

===== Sumero kaj Akado =====

[[Dosiero:Umma2350.PNG|maldekstra|eta|La imperio de Lugalzageso, helruĝe]][[Dosiero:Orientmitja2300aC.png|eta|La Akada imperio, verde]]

 

Ĉirkaŭe en 2350 a. K., [[Sargono]] anstataŭigis la Sumeran regnon per nova ŝtatego. Tiu iĝis estro de la ĉioma [[Mezopotamio]] kaj de partoj de la ĉirkaŭaj regionoj. Tiu konstruis novan ĉefurbon: Akadon.

 

 

Ekde 2150 a. K. regis Akadon la [[Gutianoj]]. Tiujn foririgis [[Utuĥengal de Uruk|Utuĥengal]] de [[Uruk]] en 2050 a. K.<ref name=dtv />

 

===== La Egiptuja Malnova Imperio =====

[[Dosiero:Ancient Egypt old and middle kingdom-eo.svg|eta|maldekstra|[[Egiptujo]] dum la Malnova kaj Meza Imperioj.]]

[[Dosiero:Pyramid of Djoser 2.jpg|eta|La piramido de Ĝoser]]

 

==== La tempo de la Egiptuja Meza Imperio (2052 ĝis ĉirkaŭe 1570 a. K.) ====

===== Egiptuja Meza Regno =====

{{Ĉefa|Meza imperio de Egiptujo|Dua Meza Periodo}}

[[Egiptujo]] reunuiĝis. La unua pruvo de la reunuiĝo estas el la 41-a rega jaro<ref>Michel DESSOUDEIX, ''Chronique de l'Egypte ancienne'', Actes Sud, 2008</ref> de [[Mentuhotep la 2-a]], kiu ekregis verŝajne en 2052 a. K.<ref name=Egypte /><ref>Proponitaj regodatoj (ĉiukaze 51 jaroj +/- 1): 2066 - 2014 (Dodson), 2008 - 1957 (Grajetzki), 2009 - 1959 (Krauss), 2050 - 1999 (Malek), 2055 - 2004 (Shaw), 2064 - 2013 (Vandersleyen), 2046 - 1995 (von Beckenrath). Laŭ Grimal kaj laŭ Redford, temas fakte pri du malsamaj reĝoj [[Nebhepetrah]] kaj [[Sanĥibtauj]]; regodatoj: N. 2061 - 2040 kaj S. 2040 - 2009 (Grimal), aŭ S. 2061 - 2011 kaj N. 2011 - 2000 (Redford).</ref> La nova ĉefurbo estis [[Tebo (Egiptujo)|Tebo]].

 

 

===== La tempo de la malnovaj palacoj en Kreto =====

[[Dosiero:Knossos, Crete, Greece - panoramio.jpg|eta|La palaco de Knoso (tiu el la Novpalaca periodo)]]

{{Ĉefa|Minoa kulturo|Tempo de la Malnovaj palacoj}}

En [[Kreto]] jam ekde ĉirkaŭe 2600 a. K. ekzistis la [[Minoa kulturo]]. Sed nur ekde ĉirkaŭe 2000 a. K., la Kretanoj uzis bildan skribon. Inter ĉirkaŭe 2000 kaj 1570 a. K. estas la tempo de la malnovaj palacoj. La [[palacoj (Kreto)|palacoj]] (en [[Knoso]], [[Faistos]] kaj [[Malia]]) estis manĝaĵ-konservaj konstruaĵoj.<ref name=dtv />

 

===== Babilono =====

{{Ĉefa|Babilono|Babilonio|Malnova imperio de Babilono}}

Antaŭ 1728 a. K., neniu urbestro iĝis ĉiomamezopotamia estro. La ĉefaj urboj estis [[Aŝuro]], Babilono, [[Eŝnunna]], [[Alepo]], [[Katno]] kaj [[Larsa]].

 

 

===== Hititujo ĝis 1531 a. K. =====

[[Dosiero:Hititas 1300 adC.svg|eta|La Hititaj imperioj Malnova, malhelruĝe, kaj Nova, helruĝe]]

{{Ĉefa|Hititoj|Hitita Malnova Imperio}}

En 1640 a. K. estigis la Hititan Malnovan Imperion [[Labarna]] en [[Anatolio]] (la ĉi-tempa [[Turkujo]]). La ĉefurbo estis [[Kuŝara]].

 

 

==== La tempo de la Ŝan-dinastio (ĉirkaŭe 1500 ĝis ĉirkaŭe 1000 a. K.) ====

===== Hititujo =====

{{Ĉefa|Hititoj|Hitita Nova Imperio}}

La tielnomata [[Hitita Malnova Imperio]] finiĝis en 1380 a. K. La Novan Imperion estigis [[Ŝupiluliuma]] samjare.

 

 

===== La Ŝan-dinastio en Ĉinujo =====

[[Dosiero:Shang.jpg|maldekstra|eta|La teritorio de la Ŝan-dinastio]]

[[Dosiero:Shang_dynasty_inscribed_tortoise_plastron.jpg|eta|Unu el la plej malnovaj ekzemploj de ĉina skribo]]

{{Ĉefa|Ŝan-dinastio}}

Ĉirkaŭe en 1500 a. K. la Ŝana dinastio estigis [[feŭdismo|feŭda]]n ŝtaton en malsud-orienta [[Henano]]. La reĝo ankaŭ havis religian rolon. La pastroj uzis por orakloj la unuan praformon de la [[ĉina skribo]]. La Ŝana dinastio finiĝis ĉirkaŭe en 1000 a. K.<ref name=dtv />

 

===== La Egiptuja Nova Imperio ĝis Ŝeŝonk =====

[[Dosiero:Egypt NK edit-eo.svg|eta|maldekstra|La Nova Imperio de Egiptujo]]

[[Dosiero:TUT-Ausstellung FFM 2012 47 (7117819557).jpg|eta|La tomba masko de Tutanĥamuno]]

{{Ĉefa|Nova imperio de Egiptujo}}

En 1570 a. K.<ref name=Egypte /><ref>Ahmose komencis la militon en sia dekoka rega jaro. Proponitaj regodatoj: 1550 - 1525 (Kitchen, Shaw kaj von Beckenrath), 1575 - 1550 (Gardiner), 1569 - 1545 (Redford), 1549 - 1524 (Dodson), 1552 - 1526 (Grimal), 1530 - 1504 (Helck), 1552 - 1527 (Hornung), 1539 - 1515 (Krauss), 1540 - 1525 (Malek), 1543 - 1518 (Vandersleyen).</ref>, [[Ahmose]] foririgis la [[Hiksosoj]]n, kaj estigis la Novan Imperion.

 

 

===== Kreto kaj Helenujo =====

[[Dosiero:Lions-Gate-Mycenae.jpg|maldekstra|eta|La Leona Pordego]]

[[Dosiero:07Mykene Atreus01.jpg|eta|La Trezorejo de Atreo]]

{{Ĉefa|Minoa kulturo|Tempo de la Novaj Palacoj|Mikena kulturo}}

Ĉirkaŭe en 1570 a. K. ekestis la tempo de la Novaj Palacoj en [[Kreto]]. La tiutempaj palacoj estis en [[Knoso]], [[Faistos]] kaj [[Hagia Triada]]. Tiutempe aperis la [[linia skribo A]]. Tiutempe ankaŭ aperis centra regado.

 

 

==== La tempo de la Asiria Nova Regno (883 – 612 a. K.) ====

===== Fenicujo =====

[[Dosiero:Phoenicia map-en.svg|maldekstra|eta|Fenicujo]]

[[Dosiero:Phoenician inscription alanya.jpg|eta|Ekzemplo de Fenica skribo]]

{{Ĉefa|Fenicoj}}

Ĉirkaŭe en 1000 a. K. la [[Fenicoj]] inventis la [[Fenica skribo|Fenican skribon]], la unuan [[sona skribo|sonan skribon]] – la antaŭaj estintis [[vorta skribo|vortaj]] aŭ [[silaba skribo|silabaj]]. Tamen tiuj ne skribis la [[vokalo]]jn.

 

 

===== La Asiria Nova Regno =====

[[Dosiero:Empire neo assyrien-eo.svg|eta|La Asiria imperio sub Asurbanipal (plej hela ruĝo)]]

{{Ĉefa|Asirio|Asiria Nova Regno}}

En 729 a. K. la [[Asirio|Asiria]] reĝo [[Tiglatpilezero la 3-a]], jam reĝo de malsuda [[Mezopotamio]], de [[Sirio]], kaj de partoj de [[Fenicujo]] kaj de [[Palestino]], iĝis reĝo de [[Babilono]]. Tiel Asirio mondapoviĝis.

 

 

===== La Egiptuja Tria Meza Periodo =====

{{Ĉefa|Tria Meza Periodo}}

Ĉirkaŭe en 950 a. K.<ref name=Egypte /><ref>Proponitaj regodatoj: (946)/945 - (925)/924 (Grimal, Kitchen, Malek, Shaw; von Beckenrath), 948 - 927 (Dodson), 943 - 923 (Krauss), 931 - 910 (Redford)</ref> Egiptujestriĝis [[Ŝeŝonk]], [[Libio|Libia]] soldulestro.

 

 

===== Helenujo =====

[[Dosiero:Parikia Archäologisches Museum Archaische Inschrift 01.jpg|eta|Malnova ekzemplo de Helena skribo]]

 

 

===== Lidujo =====

[[Dosiero:Map of Lydia ancient times-eo.svg|maldekstra|eta|Mapo de Lidujo. Ruĝa linio: ebla alia rando de Lidujo]]

[[Dosiero:BodeMuseum ÄltesteMünze.jpg|eta|Lida monero, unu el la plej malnovaj konataj]]

{{Ĉefa|Lidio}}

En la 7a jarcento a. K., la Lidoj, en la malorienta ĉi-tempa [[Turkujo]], inventis la [[mono]]n.<ref name=dtv />

 

===== La Malorienta Ĉoŭ-dinastio en Ĉinujo =====

{{Ĉefa|Ĉoŭ-dinastio|Malorienta Ĉoŭ-dinastio}}

Ĉirkaŭe en 1000 a. K. ekregis la tiel nomata Malorienta Ĉoŭ-dinastio en [[Ĉinujo]]. La ŝtato estis pure [[feŭdismo|feŭda]]: la reĝa lando meze kaj la vasalaj landoj ĉirkaŭe.<ref name=dtv />

 

===== La Malfrua Veda Epoko en Bharato =====

{{Ĉefa|Veda Epoko|Malfrua Veda Epoko}}

En [[Bharato]], la tempo ĉirkaŭe inter 1000 kaj 600 a. K. estas la tiel nomata Malfrua Veda Epoko. La [[Arjoj]] sin vastigis ĝis la regiono de la ĉi-tempa [[Delhio]], sed ankaŭ kontraŭbatalis unu tribo la alian.<ref name=dtv />

 

==== La tempo de la Babilona Nova Imperio (625 – 539 a. K.) ====

===== La Babilona Nova Imperio =====

[[Dosiero:Neubabylonisches Reich.jpg|eta|La Nova Imperio de Babilono en 580 a. K.]]

{{Ĉefa|Babilonio|Nova Imperio de Babilono}}

Post la morto de la [[Asirio|Asiria]] reĝo [[Asurbanipal]] (626 a. K.), [[Nabopolasaro]] de [[Babilono]] militprenis kaj detruis ĉiujn Asiriajn urbojn, kun helpo de [[Kjaksaro]] de [[Medujo]]. Nabopolasaro regis [[Mezopotamio]]n, [[Sirio]]n kaj [[Palestino]]n inter 625 kaj 605 a. K.

 

 

===== Fenicujo =====

{{Ĉefa|Fenicujo}}

Inter 586 kaj 539 a. K., la [[Fenicujo|Fenicaj]] urboj, krom [[Tiro (urbo)|Tiro]], estis partoj de la [[Nova Imperio de Babilono]].<ref name=dtv />

 

===== Egiptujo =====

Rapide post la militpreno fare de [[Asirio]] (662 a. K.), rea Egipto iĝis estro de [[Egiptujo]]: [[Psametiko]], reginta ĝis 609 a. K. Ankaŭ la sekvaj reĝoj estis Egiptoj.<ref name=dtv />

 

===== Helenujo =====

[[Dosiero:Greek Colonization Archaic Period.png|eta|Helenaj kolonioj]]

En 594 a. K., [[Solono]] estigis la popolan estrecon ([[demokratio]]n) en [[Ateno]].

 

 

===== Ĉinujo: la Orienta Ĉoŭ-dinastio ĝis la Militŝtata Periodo =====

[[Dosiero:Zhou2.jpg|eta|La regno de la Orienta Ĉoŭ-dinastio]]

{{Ĉefa|Ĉoŭ-dinastio|Orienta Ĉoŭ-dinastio}}

En 770 a. K. ĉefurbiĝis [[Lŭojano]]; tio estas la ekrego de la Orienta Ĉoŭ-dinastio. La tiutempa [[Ĉinujo|Ĉina]] ŝtato iĝis pli kaj pli feŭda, ĝis la oficiala malunuigo en 403 a. K.<ref name=dtv />

 

==== La tempo de la Persa imperio (550 – 330 a. K.) ====

===== La Persa imperio =====

[[Dosiero:Achaemenid Empire 559 - 330 (BC).png|eta|La Persa imperio]]

{{Ĉefa|Persa imperio}}

En 550 a. K., la [[Persoj|Persa]] reĝo [[Kiro la 2-a]], ĝis tiutempe vasalo de la [[Meda imperio]], militprenis tion. Poste tiu militprenis [[Lidio]]n kaj la [[Helenoj|Helenajn]] urbojn de la ĉi-tempa [[Turkujo]] en 546 a. K., regionojn oriente de [[Irano]] inter 545 kaj 540 a. K., kaj [[Babilono]]n en 539 a. K. Kiro la 2-a mortis en 529 a. K.

 

 

===== La Militŝtata Periodo en Ĉinujo =====

[[Dosiero:EN-WarringStatesAll260BCE.jpg|eta|La militantaj ŝtatoj de Ĉinujo ĉirkaŭ 260 a. K.]]

{{Ĉefa|Militŝtata periodo}}

Inter 403 kaj 221 a. K., ne ekzistis ĉiomaĉina ŝtato. La [[Ĉinujo|Ĉinaj]] ŝtatoj estis interalie [[Zhao]], [[Qi]], [[Qin]], [[Zhou]], [[Chu (ŝtato)|Chu]], [[Han]], [[Yan]], [[Lu (ŝtato)|Lu]], [[Song]], [[Shu]], [[Ba (ŝtato)|Ba]], [[Wei (ŝtato)|Wei]] (laŭ la latinalfabetigo [[pinyin]]). Iom post iom la ŝtato Qin iĝis la plej grava.<ref name=dtv />

 

 

==== La tempo de la Helenaj imperioj (330 – 30 a. K.) ====

===== La Helenaj imperioj =====

[[Dosiero:MacedonEmpire.jpg|eta|maldekstra|La imperio de Aleksandro la Granda]]

[[Dosiero:Kaart van de diadochenrijken (300 v. Chr.).PNG|eta|La Diadokaj imperioj en 300 a. K.]]

{{Ĉefa|Helenisma Epoko|Aleksandro la Granda|Diadokoj}}

La [[Antikva Macedonio|Makedona]] reĝo [[Filipo la 2-a (Makedonio)|Filipo la 2-a]] (359-336 a. K.) iĝis reĝo de la preskaŭ-ĉioma [[Helenujo]], krom [[Sparto]]: en 358 a. K. tiu unuigis Makedonujon; tiu militprenis [[Tesalio]]n en 352 a. K. kaj [[Trakujo]]n en 342 a. K.; kaj en 337 a. K. tiu iĝis estro de la de tiu kreita [[Korinta ligo]] (resta Helenujo krom Sparto).

 

 

===== Bharato =====

[[Dosiero:Ashoka mauryan empire.png|maldekstra|eta|La imperio de Aŝoko]]

[[Dosiero:Royaume Gréco Bactrien.png|eta|La Helen-baktria imperio]]

{{Ĉefa|Maŭrja imperio|Aŝoko|Helen-baktria imperio|Hinda-Greka Regno}}

 

La unuan [[Bharato|Bharatan]] imperion estigis la Maŭrja reĝo [[Aŝoko]] (reginta dum la 3a jarcento a. K. : inter 272 kaj 231 a. K. laŭ kelkaj<ref name=dtv />, inter 269 kaj 232 a. K. laŭ aliaj<ref name=Astier />). Post konkeri [[Kalingo (Barato)|Kalingon]] per manieroj kiujn la reĝo mem abomenis, tiu iĝis [[budhismo|budhismano]] kaj poste ĉiam pacis. Post tiu la imperio disiĝis, sed budhismo plu estis la ĉefa religio en Bharato.<ref name=Astier /><ref name=dtv>Kinder, Hermann kaj Hilgemann, Werner: ''dtv-Atlas zur Weltgeschichte'', Deutscher Taschenbuch Verlag, 1964 (1986)</ref>

 

===== La Ĉin-dinastio kaj la Malorienta Han-dinastio en Ĉinujo =====

[[Dosiero:Qin.jpg|maldekstra|eta|La imperio de la Ĉin-dinastio]]

[[Dosiero:Han Civilisation bright large.jpg|eta|La imperio de la Malorienta Han-dinastio]]

{{Ĉefa|dinastio Ĉin|Han-dinastio|Malorienta Han-dinastio}}

En 221 a. K., [[Qin Shihuangdi]], la reĝo de la ŝtato [[Qin|Ĉin]], anektis la kromajn [[Ĉinujo|Ĉinajn]] ŝtatojn kaj tiel estigis novan ĉiomaĉinan ŝtaton. La ŝtato estis tre centralisma. Oni bruligis librojn por detrui la feŭdan tradicion ([[Libro-bruligo]]) kaj ekkonstruis la [[Granda Ĉina Muro|Egan Muron]].

 

 

===== La Roma Respubliko =====

[[Dosiero:Republica Romana.svg|eta|La Roma Respubliko kun la provincoj en 45 a. K.]]

{{Ĉefa|Roma Respubliko}}

Inter 510 kaj 103 a. K., [[Romo]]n regis multaj homoj samtempe – tion oni nomas [[respubliko]]. Normale la du plej povaj homoj estis la [[konsulo (Romia historio)|konsuloj]], regantaj nur dum unu jaro ; aŭ regis nur unu homo, la [[diktatoro]], nur dum jarduono, kiam oni opiniis tion necesa.

 

 

==== La tempo de la Roma Imperio (27 a. K. – 476 p. K.) ====

===== La Roma Imperio =====

[[Dosiero:Map of the Roman Empire at its height.svg|eta|Mapo de la Roma Imperio je ĝia plej vasta etendo, sub la imperiestro Trajano.]]

{{Ĉefa|Roma Imperio|Historio de la Roma Imperio|Elorienteŭropaj popolmigradoj}}

[[Oktaviano]], ekde 27 a. K. ankaŭ nomata Aŭgusto (t. e. dia), ricevis la [[konsulo (Romia historio)|konsulecon]] samjare. En 23 a. K. tiu anstataŭe ricevis la [[pleba tribuno|tribunan povon]] (t. e. [[Vetoo|vetorajto]]) sen esti tribuno, kaj aldone la konsulan povon sen esti konsulo en 19 a. K.

 

 

===== Bharato =====

[[Dosiero:KushanEmpireMap.jpg|eta|maldekstra|La Bharataj regnoj antaŭ la Gupta imperio]]

[[Dosiero:Guptaempire fin.gif|eta|La Gupta imperio. Suome: ''Vasalli alueita'' = vasalaj regionoj]]

 

===== Ĉinujo : la orienta Han-dinastio kaj la disiĝinta imperio =====

[[Dosiero:Han provinces.jpg|eta|maldekstra|La imperio de la Orienta Han-dinastio en 189 p. K.]]

[[Dosiero:Saam Gwok 262 CE.png|eta|La tri regnoj en 262 p. K.]][[Dosiero:Southern and Northern Dynasties 440 CE.png|eta|La du regnoj en 440 p. K.]]

{{Ĉefa|Han-dinastio|Orienta Han-dinastio|Tri Regnoj|Ses Dinastioj}}

En 9 p. K., la nobelo [[Wang Mang]] igis sin imperiestro kaj tiel interrompis la Han-dinastion ĝis 23 p. K. Tiu volis estigi politikajn reformojn, sed ne sukcesis. Sub ties regado [[Ĉinujo]] perdis la centraziajn havaĵojn; kaj okazis naturaj katastrofoj. Pro tio okazis ribeladoj kiel ekzemple tiu de la [[ruĝaj brovoj]].

 

 

=== Mezepoko (476 – 1492) ===

{{Ĉefa|Mezepoko}}

 

==== Ĝis la Krucmilitoj (476 – 1095) ====

===== Malorienta Eŭropo =====

[[Dosiero:476eur.jpg|maldekstra|eta|Eŭropo tuj post la falo de la Malorienta Roma imperio]]

[[Dosiero:Carolingian empire 881.svg|eta|La Franka imperio en 881]]

{{Ĉefa|Franka imperio|Sankta Roma Imperio}}

Inter 476 kaj 800, ne plu ekzistis imperio en malorienta [[Eŭropo]]. Anstataŭe ekzistis multaj regnoj malpli egaj, kun nobelaro Ĝermana.

 

 

===== Orienta Roma Imperio =====

{{Ĉefa|Bizanca imperio}}

La Orienta Imperio ne malaperis, kontraŭe al la Malorienta. La Mezepokan Orientan Imperion oni nomas ankaŭ Bizanca imperio.<ref name=dtv />

 

===== La Araba imperio =====

[[Dosiero:Conquête de l'Islam à la chute des Omeyyades.svg|eta|La Araba imperio, sub Mohamedo (malhelruĝe), sub la kvar unuaj kalifoj (mezhelruĝe), kaj sub la Umajadaj kalifoj (helruĝe)]]

{{Ĉefa|Apero de Islamo|Islama ekspansio|Araba imperio}}

En la [[Araboj|Araba]] urbo [[Mekao]], homo nomata [[Mohamedo]] prezentis sin kiel [[profeto]], kaj tiel estigis novan religion, [[Islamo]]n. Tradicie oni uzas la daton [[622]] kiel komencon de la Islama tempo.

 

 

===== Bharato =====

[[Dosiero:Harshabysumchung.jpg|maldekstra|eta|La imperio de Harŝo]]

[[Dosiero:Pala.JPG|eta|La Pala regno]][[Dosiero:Rajput mahrajas.JPG|eta|La raĝputaj regnoj]]

{{Ĉefa|Harŝo|Pala Dinastio|Raĝputoj|Kaŝmira regno}}

En 606 ekekzistis regno en malsuda [[Bharato]], kun ĉefurbo [[Kanjakubĝa]] (la ĉi-tempa Kannauj); la estro estis [[Harŝo]]. Sed la regno disiĝis en 647.

 

 

===== Ĉinujo: la Suj- kaj Tan-dinastioj kaj la tempo de la Kvin Dinastioj =====

[[Dosiero:Sui.jpg|maldekstra|eta|La imperio de la Suj-dinastio]][[Dosiero:Gebiet der Tang-Dynastie.jpg|maldekstra|eta|La imperio de la Tan-dinastio]]

[[Dosiero:Five Dynasties Ten Kingdoms 923 CE.png|eta|La Ĉinaj regnoj en 923]]

{{Ĉefa|Suj-dinastio|Tan-dinastio|Periodo de la Kvin Dinastioj}}

La eksgeneralo [[Wendi]] reunuigis la [[Ĉinujo|Ĉinan]] imperion en 589 kaj tiel estigis la Suj-dinastion; Wendi regis ĝis 604. En 606, la sekva imperiestro [[Sui Yangdi]] (604 – 618) estigis [[imperiestraj ekzamenoj|literaturan testo-sistemon]] por la oficistoj; tiu ankaŭ konstruis la [[Granda Kanalo de Ĉinujo|Grandan Kanalon]] inter la riveroj [[Janceo]] kaj [[Huanho]]. Tiun oni mortigis en 618.

 

 

==== Ekde la Krucmilitoj ĝis la Eŭropa malkovro de Ameriko (1095 – 1492) ====

===== Eŭropo kaj la Islama mondo =====

[[Dosiero:Map Crusader states 1135-eo.svg|maldekstra|eta|La ŝtatoj de la orienta Mediteraneo en 1135, post la Unua Krucmilito]]

[[Dosiero:Reconquista.jpg|eta|La kristanaj teritorioj en Hispanujo inter 914 kaj 1492]]

{{Ĉefa|Krucmilitoj|Bizanca imperio|Latina imperio|Rekonkisto}}

En 1095, la [[papo]] [[Urbano la 2-a]] provis kaj sukcesis konvinki la malorienteŭropajn nobelojn, ke ili “liberigu” el la [[Islamo|Islama]] povo la orientajn [[kristanismo|kristanojn]] kaj ĉefe la “sanktan urbon” [[Jerusalemo]]n. Post la [[Unua Krucmilito]] (1096 – 1099), ili sukcesis militpreni Jerusalemon kaj estigis kristanajn ŝtatojn en [[Palestino]] kaj en ĉirkaŭaj regionoj.

 

 

===== La Mongolaj imperioj =====

[[Dosiero:Genghis khan empire at his death.png|maldekstra|eta|La imperio de Ĝingis-Ĥano]]

[[Dosiero:MongolEmpireDivisions1300.png|eta|La Mongolaj regnoj en 1300]]

{{Ĉefa|Mongoloj|Mongola imperio}}

Inter 1206 kaj 1227, la Mongola estro [[Ĝingis-Ĥano]] militprenis multegajn landojn en [[Azio]]. Post la tiua morto en 1227, oni disigis la imperion en kvar partoj sub po unu [[ĥano]] kaj ĉiome unu [[ĥagano]] (t. e. ĥanego). Ĉefurbiĝis [[Karakorumo (Mongolio)|Karakorumo]].

 

 

===== Ĉinujo ĝis la maraj vojaĝoj suden =====

[[Dosiero:Song.jpg|maldekstra|eta|La du Son-regnoj, la malsuda violete kaj la suda flave]][[Dosiero:Song-Liao-Xixia-1111.png|maldekstra|eta|La imperioj Okcidenta Xia (verde), Kitano (Liao-dinastio, violete) kaj malsuda Son (brune) en la jaro 1111]]

[[Dosiero:Ming.jpg|eta|La imperio de la Min-dinastio]]

{{Ĉefa|Son-dinastio|Jian-dinastio|Min-dinastio}}

Inter 960 kaj 1127 regis la [[Malsuda Son-dinastio]]. La estroj devis pagi tributojn al la ŝtatoj [[Kitano]] (ekde 1005<ref>Mote, Frederick W. (1999). Imperial China: 900–1800. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 0674445155</ref>) kaj [[Okcidenta Xia]] (ekde 1043).

Kitano (regata de la [[Liao-dinastio]], ekzistinta ekde 925 ĝis 1125) estis ega ŝtato kun centro en [[Manĉurujo]].

 

===== La tempo de la sultanujo de Delhio en Bharato =====

[[Dosiero:Delhi History Map.png|eta|La Delhia sultanujo]]

{{Ĉefa|Sena Dinastio|Delhia Sultanlando|Viĝajanagaro|Bahmania regno}}

En la 11-a kaj 12-a jarcentoj regis en [[Biharo]] kaj [[Bengalo]] la Sena dinastio.<ref name=Astier />

 

En 1398 kaj 1399, [[Tamerlano]] detruis Delhion. Poste, la sultanoj pluregis nur Delhion.<ref name=dtv />

 

{{Ĉefa|Antaŭkolumba Ameriko}}

{{Ĉefa|Moderna Historio|Koloniismo}}

 

* [[Historio]]

* [[Historio de Azio]]

* [[Eŭropcentrismo]]

 

{{Reflist|35em}}

 

* Williams, H. S. (1904). The historians' history of the world; a comprehensive narrative of the rise and development of nations as recorded by over two thousand of the great writers of all ages. New York: The Outlook Company; [etc.].

* Blainey, Geoffery (2000). ''A Short History Of The World''. Penguin Books, Victoria. ISBN 0-670-88036-1

* H. Spodek (2001), ''The World's History: combined volume'', Upper Saddle River, NJ, Prentice Hall.

* G. Parker (1997), ''The Times Atlas of World History'', London, Times Books.

* ''Energy and Power'' (A ''[[Scientific American]]'' Book), San Francisco, W.H. Freeman and Co., 1971, ISBN 0-7167-0938-4.

* {{cite book | author=Jared Diamond | title=Guns, Germs, and Steel: the Fates of Human Societies. | location=New York | publisher=W. W. Norton | year=1996 | isbn=0-393-03891-2}}

*Astier, Alexandre. ''Petite Histoire de l'Inde'', Eyrolles, 2007 ISBN 978-2-212-53925-7

 

* David Landes, "The Wealth and Poverty of Nations: Why Some Are So Rich and Some So Poor", New York, W. W. Norton & Company (1999) ISBN 978-0-393-31888-3

* David Landes, [http://pubs.aeaweb.org/doi/pdfplus/10.1257/jep.20.2.3 "Why Europe and the West? Why Not China?"], ''Journal of Economic Perspectives'', 20:2, 3, 2006.

* [http://katalogo.uea.org/katalogo.php?titolo=&auxtoro=&katego=hist&kondicho=chio&trovu=Trovu+en+la+reta+katalogo Esperantaj libroj pri Historio (katalogo de UEA)]

 

* [https://www.youtube.com/playlist?list=PLBDA2E52FB1EF80C9 Crash Course World History]

* British Museum - [http://www.britishmuseum.org/channel/object_stories/a_history_of_the_world.aspx A History of the World]