Bestoj: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Kani (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 84:
Enkonduko de la vorto „animalo” en la oficialan vortaron ne kaŭzis ŝanĝon de la ordinara kutimo. Rezulte la vorton „animalo” plej ofte oni uzas en la faka kunteksto kiam la precizeco de esprimo estas bezonata. Sed por normala uzo la vorto "besto" estas sufiĉa kaj eĉ preferinda. Neniel estas eraro uzi "besto" en la senco de "animalo”.
==Karakteroj==
[[File:Blastulation.png|thumb|upright=1.3|Animaloj estas unikaj ĉar havas la bulon de ĉeloj de la frua [[embrio]] (1) disvolviĝinta en neprofunda aŭ [[blastulo]] (2).]]
Animaloj havas kelkajn karakterojn kiuj apartigas ilin for el aliaj vivantaj estaĵoj. Animaloj estas [[eŭkariotoj]] kaj multĉelaj,<ref name="Avila1995">{{cite book |author=Avila, Vernon L. |title=Biology: Investigating Life on Earth |url=https://books.google.com/books?id=B_OOazzGefEC&pg=PA767 |year=1995 |publisher=Jones & Bartlett Learning |isbn=978-0-86720-942-6 |pages=767–}}</ref><ref name="palaeos">{{cite web |title=Palaeos:Metazoa |url=http://palaeos.com/metazoa/metazoa.html |website=Palaeos |accessdate=25a de Februaro 2018}}</ref> malkiel bakterioj, kiuj estas [[prokariotoj]], kaj malkiel [[protistoj]], kiuj estas eŭkariotoj sed [[unuĉelulo]]j. Malkiel plantoj kaj [[algo]]j, kiuj [[Aŭtotrofo|produkta siajn proprajn nutraĵojn]]<ref name=AnimalCells>{{cite web |last=Davidson |first=Michael W. |title=Animal Cell Structure |url=http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |accessdate=20a de Septembro 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070920235924/http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |archivedate=20a de Septembro 2007 |deadurl=no}}</ref> animaloj estas [[heterotrofa]]j,<ref name="palaeos"/><ref name=Windows>{{cite web |last=Bergman |first=Jennifer |title=Heterotrophs |url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/Life/heterotrophs.html&edu=high |accessdate=30a de Septembro 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070829051950/http://www.windows.ucar.edu/tour/link%3D/earth/Life/heterotrophs.html%26edu%3Dhigh |archivedate=29a de Aŭgusto 2007 |deadurl=no}}</ref> kiuj manĝas organikan materialon kaj digestas ĝin interne.<ref>{{cite journal |last1=Douglas |first1=Angela E. |last2=Raven |first2=John A. |title=Genomes at the interface between bacteria and organelles |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B |volume=358 |issue=1429 |pages=5–17 |date=Januaro 2003 |pmid=12594915 |pmc=1693093 |doi=10.1098/rstb.2002.1188}}</ref> Kun tre malmultaj esceptoj, animaloj spiras [[oksigeno]]n kaj spiras aerobie.<ref name="oxygen">{{cite journal |last1=Mentel |first1=Marek |last2=Martin |first2=William |title=Anaerobic animals from an ancient, anoxic ecological niche |journal=BMC Biology |volume=8 |pages=32 |year=2010 |doi=10.1186/1741-7007-8-32 |pmid=20370917 |pmc=2859860}}</ref> Ĉiuj animaloj kapablas [[Movo|moviĝi]]<ref name=Concepts>{{cite web |url=http://employees.csbsju.edu/SSAUPE/biol116/Zoology/digestion.htm |last=Saupe |first=S. G. |title=Concepts of Biology |accessdate=30a de Septembro 2007}}</ref> (kapablaj spontane movi siajn korpojn) dum almenaŭ parto de sia [[Vivciklo (biologio)|vivciklo]], sed kelkaj animaloj, kiel [[spongo]]j, [[koraluloj]], [[mitulo]]j, kaj [[ciripieduloj]], poste iĝas senmovaj. La [[blastulo]] estas stadio en embria disvolviĝo kiu estas unika ĉe plej animaloj,<ref>{{cite book |last=Minkoff |first=Eli C. |title=Barron's EZ-101 Study Keys Series: Biology |year=2008 |publisher=Barron's Educational Series |isbn=978-0-7641-3920-8 |edition=2nd, revised |page=48}}</ref> kaj ebligas la [[Ĉela diferenciĝo|diferenciĝon de ĉeloj]] en specialaj histoj kaj organoj.
===Strukturo===
{{redaktata}}
All animals are composed of cells, surrounded by a characteristic [[extracellular matrix]] composed of [[collagen]] and elastic [[glycoprotein]]s.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Julian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular Biology of the Cell |edition=4th |year=2002 |publisher=Garland Science |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/ |isbn=0-8153-3218-1}}</ref> During development, the animal extracellular matrix forms a relatively flexible framework upon which cells can move about and be reorganised, making the formation of complex structures possible. This may be calcified, forming structures such as [[Exoskeleton|shells]], [[bone]]s, and [[spicule (sponge)|spicules]].<ref>{{cite book |last=Sangwal |first=Keshra |title=Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications |year=2007 |publisher=John Wiley and Sons |isbn=978-0-470-06153-4 |page=212}}</ref> In contrast, the cells of other multicellular organisms (primarily algae, plants, and fungi) are held in place by cell walls, and so develop by progressive growth.<ref>{{cite book |last=Becker |first=Wayne M. |title=The world of the cell |year=1991 |publisher=Benjamin/Cummings |isbn=978-0-8053-0870-9}}</ref> Animal cells uniquely possess the [[cell junction]]s called [[tight junction]]s, [[gap junction]]s, and [[desmosome]]s.<ref>{{cite book |last=Magloire |first=Kim |title=Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition |year=2004 |publisher=The Princeton Review |isbn=978-0-375-76393-9 |page=45}}</ref>
With few exceptions—in particular, the sponges and [[placozoa]]ns—animal bodies are differentiated into [[biological tissue|tissues]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/?id=EXNFwB-O-WUC&pg=PA362 |title=Biology: Concepts and Applications without Physiology |last=Starr |first=Cecie |date=2007-09-25 |publisher=Cengage Learning |isbn=0495381500 |pages=362, 365}}</ref> These include [[muscle]]s, which enable locomotion, and [[nerve tissue]]s, which transmit signals and coordinate the body. Typically, there is also an internal [[Digestion|digestive]] chamber with either one opening (as in flatworms) or two openings (as in deuterostomes).<ref>{{cite book |last1=Hillmer |first1=Gero |last2=Lehmann |first2=Ulrich |others=Translated by J. Lettau |title=Fossil Invertebrates |year=1983 |publisher=CUP Archive |isbn=978-0-521-27028-1 |page=54 |url=https://books.google.com/books?id=9jE4AAAAIAAJ&lpg=PP1&pg=PA54#v=onepage&q&f=false}}</ref>
=== Esencaj funkcioj ===▼
La bestoj plenumas la jenajn bazajn funkciojn: manĝado, spirado, cirkulado, ekskrecio, reago, movado kaj reproduktado:▼
[[Dosiero:White-tailed_deer_(Odocoileus_virginianus)_grazing_-_20050809.jpg|eta|250px|Ekzemplo de [[Herbovorulo]]: [[Cervo]] kaj du cervidoj manĝantaj ĉe sama foliaro]]▼
; Reproduktado: La majoritato de la bestoj reproduktiĝas sekse pere de la produktado de haploidaj [[gameto]]j. La seksa reproduktado helpas al kreado kaj plutenado de la genetika diverseco de populacio. Sekve, ĝi helpas al plibonigo de la kapablo de specio por evolui laŭ la ŝanĝoj de la medio. Multaj [[senvertebrulo]]j povas reproduktiĝi ankaŭ sensekse. La senseksa reproduktado originas descendaron genetike identan al la praularo. Tiu formo de reproduktado permesas, ke la animaloj plinombriĝu rapide.<ref name=miller />▼
; Manĝado: La majoritato de la bestoj ne povas absorbi manĝon; ili englutas ĝin. La bestoj evoluis diversmaniere por nutri sin. La [[herbivorulo]]j manĝas plantojn, la [[karnovorulo]]j manĝas aliajn bestojn; kaj la [[ĉiomanĝanto]]j nutras sin kaj el plantoj kaj el bestoj. La [[rubomanĝanto]]j manĝas materialon kaj vegetalan kaj animalan putriĝantan. La filtromanĝuloj estas akvaj bestoj kiuj filtras malgrajdajn organismojn kiuj flosas en akvo. La bestoj ankaŭ formas simbiozajn rilatojn, en kiuj du specioj vivas en tre forta mutua asociiĝo. Ekzemple [[parazito]] estas tipo de simbionta kiu vivas ene aŭ sur aliaj organismo, nome la gastiganto. La parazito nutras sin el la gastiganto kaj plej ofte faras ties malprofiton.<ref name=miller>Kenneth R. Miller, Biología, 2004, Prentice Hall, Masaĉuseco isbn=0-13-115538-5, paĝoj 658-659.</ref>▼
; Spirado: Ne gravas ĉu ili vivas en akvo au surtere, ĉiuj bestoj spiras; tio signifas, ke ili povas elpreni [[oksigeno]]n kaj elpeli karbonan dioksidon. Ĉar ili havas korpojn tre simplajn kun maldikaj muroj, kelkaj animaloj uzaz la disvastigon de tiuj substancoj tra la [[haŭto]]. Tamen, la majoritato de la bestoj evoluigis kompleksajn histojn kaj organikajn sistemojn por spirado.<ref name=miller />▼
; Cirkulado: Multaj akvaj malgrandaj animaloj, kiaj kelkaj vermoj, uzas nur la disvastigon por transporti oksigenon kaj molekulojn de nutraĵoj al ĉiuj siaj ĉeloj, kaj kolekti kelkajn el ties rubaj produktoj. Sufiĉas tia disvastigo ĉar tiuj bestoj apenaŭ havas dikecon de kelkaj ĉeloj. Tamen, la plej grandaj bestoj posedas kelkajn tipojn de [[sangocirkula sistemo]] por transporti substancojn tra la interno de siaj korpoj.<ref name=miller />▼
; Ekskrecio: Unuaranga ruba produkto el ĉeloj estas la [[amoniako]], substanco venena kiu enhavas [[nitrogeno]]n. La akumulago de amoniako kaj de aliaj ruboproduktoj povus mortigi beston. La majoritato de la bestoj posedas ekskrecian sistemon kiu aŭ elpelas amoniakon aŭ transformas ĝin en substanco malpli venena pelita el la korpo. Danke al elpelo de la metabolaj forĵetaĵoj, la ekskreciaj sistemoj helpas al pluteno de la [[homeostazo]]. La ekskreciaj sistemoj varias, ekde ĉeloj kiuj pumpas akvon ekster la korpo ĝis kompleksaj organoj kiaj [[reno]]j.<ref name=miller />▼
[[Dosiero:ElephantSkelLyd2.png|eta|Endo[[skeleto]] de [[elefanto]]]]▼
; Reago: La animaloj uzas specializitajn ĉelojn, nome nervoĉeoj, por reagi al okazintaĵoj de sia [[medio]]. En la majoritato de la animaloj, la nervoĉeloj estas konektitaj inter si por formi nervan sistemon. Kelkaj ĉeloj nome ricevantoj, respondas al sonoj, lumo kaj al aliaj eksteraj instigoj. Aliaj nervoĉeloj procezas informon kaj determinas la respondon de la besto. La organizado de la nervoĉeloj ene de la korpo ege ŝanĝas el unu filumo al alia.<ref name=miller />▼
; Movado: Kelkaj maturaj bestoj restas fiksaj surloke, sed plej parto havas moveblecon. Tamen kaj fiksuloj kaj la plej rapidaj normale posedas musklojn aŭ musklajn histojn kiuj mallongiĝas por generi forton. La muskola kuntiriĝo permesas, ke la moveblaj animaloj moviĝu, ofte kombine kun strukturo nomata [[skeleto]]. Ankaŭ la muskoloj helpas la animalojn, eĉ la plej sedentajn, manĝi kaj pumpi akvon kaj aliajn likvidojn for de la korpo.<ref name=miller />▼
== Klasigoj ==
Linio 146 ⟶ 168:
# la polipoj kaj
# la [[infuzorio]]j.
▲== Esencaj funkcioj ==
▲La bestoj plenumas la jenajn bazajn funkciojn: manĝado, spirado, cirkulado, ekskrecio, reago, movado kaj reproduktado:
▲[[Dosiero:White-tailed_deer_(Odocoileus_virginianus)_grazing_-_20050809.jpg|eta|250px|Ekzemplo de [[Herbovorulo]]: [[Cervo]] kaj du cervidoj manĝantaj ĉe sama foliaro]]
▲; Manĝado: La majoritato de la bestoj ne povas absorbi manĝon; ili englutas ĝin. La bestoj evoluis diversmaniere por nutri sin. La [[herbivorulo]]j manĝas plantojn, la [[karnovorulo]]j manĝas aliajn bestojn; kaj la [[ĉiomanĝanto]]j nutras sin kaj el plantoj kaj el bestoj. La [[rubomanĝanto]]j manĝas materialon kaj vegetalan kaj animalan putriĝantan. La filtromanĝuloj estas akvaj bestoj kiuj filtras malgrajdajn organismojn kiuj flosas en akvo. La bestoj ankaŭ formas simbiozajn rilatojn, en kiuj du specioj vivas en tre forta mutua asociiĝo. Ekzemple [[parazito]] estas tipo de simbionta kiu vivas ene aŭ sur aliaj organismo, nome la gastiganto. La parazito nutras sin el la gastiganto kaj plej ofte faras ties malprofiton.<ref name=miller>Kenneth R. Miller, Biología, 2004, Prentice Hall, Masaĉuseco isbn=0-13-115538-5, paĝoj 658-659.</ref>
▲; Spirado: Ne gravas ĉu ili vivas en akvo au surtere, ĉiuj bestoj spiras; tio signifas, ke ili povas elpreni [[oksigeno]]n kaj elpeli karbonan dioksidon. Ĉar ili havas korpojn tre simplajn kun maldikaj muroj, kelkaj animaloj uzaz la disvastigon de tiuj substancoj tra la [[haŭto]]. Tamen, la majoritato de la bestoj evoluigis kompleksajn histojn kaj organikajn sistemojn por spirado.<ref name=miller />
▲; Cirkulado: Multaj akvaj malgrandaj animaloj, kiaj kelkaj vermoj, uzas nur la disvastigon por transporti oksigenon kaj molekulojn de nutraĵoj al ĉiuj siaj ĉeloj, kaj kolekti kelkajn el ties rubaj produktoj. Sufiĉas tia disvastigo ĉar tiuj bestoj apenaŭ havas dikecon de kelkaj ĉeloj. Tamen, la plej grandaj bestoj posedas kelkajn tipojn de [[sangocirkula sistemo]] por transporti substancojn tra la interno de siaj korpoj.<ref name=miller />
▲; Ekskrecio: Unuaranga ruba produkto el ĉeloj estas la [[amoniako]], substanco venena kiu enhavas [[nitrogeno]]n. La akumulago de amoniako kaj de aliaj ruboproduktoj povus mortigi beston. La majoritato de la bestoj posedas ekskrecian sistemon kiu aŭ elpelas amoniakon aŭ transformas ĝin en substanco malpli venena pelita el la korpo. Danke al elpelo de la metabolaj forĵetaĵoj, la ekskreciaj sistemoj helpas al pluteno de la [[homeostazo]]. La ekskreciaj sistemoj varias, ekde ĉeloj kiuj pumpas akvon ekster la korpo ĝis kompleksaj organoj kiaj [[reno]]j.<ref name=miller />
▲[[Dosiero:ElephantSkelLyd2.png|eta|Endo[[skeleto]] de [[elefanto]]]]
▲; Reago: La animaloj uzas specializitajn ĉelojn, nome nervoĉeoj, por reagi al okazintaĵoj de sia [[medio]]. En la majoritato de la animaloj, la nervoĉeloj estas konektitaj inter si por formi nervan sistemon. Kelkaj ĉeloj nome ricevantoj, respondas al sonoj, lumo kaj al aliaj eksteraj instigoj. Aliaj nervoĉeloj procezas informon kaj determinas la respondon de la besto. La organizado de la nervoĉeloj ene de la korpo ege ŝanĝas el unu filumo al alia.<ref name=miller />
▲; Movado: Kelkaj maturaj bestoj restas fiksaj surloke, sed plej parto havas moveblecon. Tamen kaj fiksuloj kaj la plej rapidaj normale posedas musklojn aŭ musklajn histojn kiuj mallongiĝas por generi forton. La muskola kuntiriĝo permesas, ke la moveblaj animaloj moviĝu, ofte kombine kun strukturo nomata [[skeleto]]. Ankaŭ la muskoloj helpas la animalojn, eĉ la plej sedentajn, manĝi kaj pumpi akvon kaj aliajn likvidojn for de la korpo.<ref name=miller />
▲; Reproduktado: La majoritato de la bestoj reproduktiĝas sekse pere de la produktado de haploidaj [[gameto]]j. La seksa reproduktado helpas al kreado kaj plutenado de la genetika diverseco de populacio. Sekve, ĝi helpas al plibonigo de la kapablo de specio por evolui laŭ la ŝanĝoj de la medio. Multaj [[senvertebrulo]]j povas reproduktiĝi ankaŭ sensekse. La senseksa reproduktado originas descendaron genetike identan al la praularo. Tiu formo de reproduktado permesas, ke la animaloj plinombriĝu rapide.<ref name=miller />
== Bestoj kaj homoj ==
| |||