Bovo: Malsamoj inter versioj

'''Bovo''' (''bosBos primigenius taurus'') estas granda [[remaĉulo|remaĉanta]] [[mamuloj|mamulo]]. Ĝi estas la domigita formo de la eŭrazia [[uro]]<ref>Cis van Vuure: Retracing the Aurochs – History, Morphology and Ecology of an extinct wild Ox. 2005, ISBN 954-642-235-5.</ref> kaj estas bredata ĉefe por sia [[viando]], sia [[lakto]] kaj sia [[ledo]]. Ĝi estas bredata ankaŭ por sia forto, en la pasinteco kiel tirbesto, kaj nun plu kiel spektaklobesto en [[toreo]].

Al la [[bovo (genro)|genro bovo]] apartenas aliaj specioj, ekzemple la [[zebuo]], kiu ankaŭ sed jam pli frue estis domigita deel la uro kaj diversaj aliaj bovgenraj specioj.

PlenkreskaPlenkreskaj virbovoj pezas depende de la raso inter 1000 kaj 1200&nbsp;kg, bovino inter proksimume 500 ĝis 800&nbsp;kg. La kutima vivodaŭro de bovo estas maksimume 20 jarojnjaroj. Kutime bovoj havas kornojn. Senkornaj bovrasoj estas escepto. En moderna bovbredado tamen la kamparanoj ofte senkornigas la bovojn por eviti vundiĝon. Bovoj estas plantomanĝantoj, estante remaĉantoj, ili tamen multe pli bone ekspluatas la plantan nutraĵon ol ekzemple ĉevaloj. Plenkreska bovo havas 32 dentojn. En la malsupra makselomakzelo situas ambaŭflanke ses tranĉodentoj, unu kojnodento kaj ses mueldentoj. En la supra makselomakzelo anstataŭ tranĉodento kaj kojnodento ekzistas kartilagponto. Por la digestado la bovo disponas priel kvar [[stomako]]j, nome [[rumeno]], [[centipelio]], [[omaso]] kaj [[abomaso]].

La sovaĝaj prauloj de la bovoj estis la [[uro]]j. La domigo[[endomigo]] de la eŭropa bovo datiĝas jam de antaŭ la 9-a jarmilo antaŭ Kristo. La zebuoj estis domigitaj sendepende de alia formo de azia uro jam pli frue.<ref>[http://www.uni-leipzig.de/~mielke/kuehe/kuehe3.htm Heinz Mielke: Zur Kulturgeschichte der Kuh (Pri la kulturhistorio de la bovino), retejo de la Universitato Leipzig (konsultita 2015-01-14)]</ref>

Pro la domigo la bovo kompare al la origina uro anotomieanatomie videble transformiĝis. La bredistoj selektis la bestidojn ne nur laŭ la karaktero, sed samtempe laŭ la produktado. La sekvo de tio estis, ke la korpo de la bovoj fariĝis pli longa kaj masa, la gamboj pli mallongaj kaj la mamoj grandiĝis.

Ek de la 15-a jarcento eŭropaj setlistoj disvastigis la eŭropan bovon iom post iom al ĉiuj partoj de la mondo. Nuntempe la ŝtato kun la plej granda kvanto da bovoj estas [[Barato]], kie vivas proksimume 226 milionoj da bestoj,; sekvas [[Brazilo]] kun proksimume 200 milionoj da bovoj, la brazilaj bovoj ĉefe estas buĉobovoj por viandoproduktado. En [[Ĉinujo]] vivas 108 milionoj kaj en [[Usono]] 96 milionoj da bovoj. Entute surtere vivas proksumumeproksimume 1500 milionoj da bovoj, kies biologia maso estas la duoblo de la biologia maso de la homaro.

La guno (juna, ankoraŭ ne gravedigita bovino) estis favorita besto por la helena diino [[Hera]]. Laŭ la antikva legendo la greka diopatro [[Zeŭso]] transformis la belulinon [[Io (mitologio)|Io]], nome la filionofilino de riverdio Inaĥo, la unua reĝo de Argos, al bovino por protekti ŝin de sia ĵaluza edzino. Hera, kiu malfidis Zeŭson, pikigis la bovinon fare de vespo. Tio frenezigis la bovinon, kiu revenis tra la travadejo [[Bosporo]] (kio havas la signifon de "bovtravadejo") al Azio. En kelkaj kulturoj precipe en Barato bovoj estas objektoj de religia adorado kaj sekve la manĝado de ilia viando kritikata. En la [[Eposo pri Gilgameŝ]] la diino [[Iŝtar]] sendas la virbovon por mortigi Gligameŝon, kiu tamen venkas la beston. En la minoa kulturo rolas taŭro, kiu tiras la ĉielan jugon kaj tiel funkciigas la ciklon de la sezonoj.

Laŭ virbovo, respektive [[Taŭro (konstelacio)|taŭro]], estas nomita ankaŭ stelkonstelacio de la tera ĉielo de la [[zodiako]] kaj la taŭro estas ŝatata blazonbesto. Do ekzemple ĝi ornamas la blazonon de svisa [[Kantono Urio]].

La [[ora bovido]] ([[Hebrea lingvo|hebree:]] '''עֵגֶּל הַזָהָב'''}}, ''‘ēggel hazâhâv'') estis, laŭ la [[Biblio]], [[idolo]] konstruita de [[Aaron]] por kontentigi la [[Hebreo]]jjn dum la foresto de [[Moseo]], kiam tiu ĉi supreniris al [[Monto Sinajo]]. En la hebrea lingvo la epizodo estas konata kiel ''ḥēṭ’ ha‘ēggel'' ('''חֵטְא הַעֵגֶּל''') aŭ "La Peko de la Bovido" kaj estas citata la unuan fojon en [[Eliro]] 32,4.

Precipe en hispanlingvaj landoj ekzistas tradicio de [[toreo]], tio estas spektakloj, en kiuj homoj batalas kontraŭ virbovo sur areno. Kontraŭ taŭroluktoj ekzistas forta polemiko. Bestoprotektantoj kondamnas la kruelan fitraktadon kaj mortigadon de virbovoj sur la areno. Aŭtoritatoj de kelkaj areoj (lokaj kaj regionaj) malpermesis la tore-agadon aŭ malakceptis plu subvencii la aferon. Male en aliaj lokoj ankoraŭ oni helpas la afereon, ĉefe per [[subvencio]]j (ne nur), ĉar la alta kosto de la taŭr-ludado ne povas esti pagita nur de la kontribuo de la ĉeestantoj. En [[Portugalio]] ekzistas, ankaŭ [[taŭrludado]], sed estas diferenco: tie oni ne mortigas la beston.

En [[Svislando]] ekzistas tradicio de bovinlukto antaŭ la alpopaŝtejiro en printempo, kiam en publikaj spektakloj la bovinoj luktas inter si. La bovino, kiu venkas en tiu lukto, fariĝas la gvidbovino dum la alpopaŝta sezono, kaj ĝia posedanto akiras apartan honoron. Tiu tradicio tamen havas nenion komunan kun la kurdelakruela tradicio de toreo en latinidaj landoj.

[[Dosiero:2013-09-04 Sisikon (Foto Dietrich Michael Weidmann) 263.JPG|eta|Alpopaŝtejo super Riemenstalden, Kantono Ŝvico, Svislando.]]

La domaj bovoj estas vaste kaj diverscele uzataj de la homoj. Por la diversaj uzadoj estis breditaj diversaj bovrasoj. Bovoj liveras ĉefe viandon kaj lakton, sed ili ankaŭ servas kiel laborbestoj kaj liveras naturan sterkon[[sterko]]n, ledon[[ledo]]n kaj aliajn materialojn. Ĉe la bredado oni distingas inter bovoj ĉefe breditaj por viandoproduktado, bovoj por laktoproduktado kaj bovoj por miksita uzado. La bovfekaĵo havas signifan brulvaloron, kial en multaj agrikulturaj landoj, ĝi estas ŝtatataŝatata brulmaterialo. Ankaŭ kiel konstrumaterialo la bovsterkobovosterko estas ofte uzata, ĉar ĝi havas la kvaliton de natura [[cemento]].

Diversaj malsanoj[[malsano]]j kaj epedemioj[[epidemio]]j dum diversaj epokoj kaŭzis gravajn perdojn por bovobredantoj.

En la historio, timita estis la tiel nomita [[bovpesto]], kiu ankoraŭ en la [[18-a jarcento]] kaŭzis katastrofan epedemionepidemion. Post la kreo de veterinaraj instruejoj en la [[19-a jarcento]] la malsano povis estis venkita. En Eŭropo ĝi lastfoje aperis en [[Italio]] en [[1954]]. La 25-an de majo 2011 la monda sanorganizaĵo oficiale deklaris la eliminiĝon de la epedemioepidemio.

Grava bovmalsano estas la [[afta febro]], kiu fakte povas ataki preskaŭ ĉiujn parhufulojn, al kiuj apartenas krom bovoj ankaŭ ŝafoj[[ŝafo]]j, kaproj[[kapro]]j kaj porkoj[[porko]]j. La simptomoj estas febro, salivado, apero de vezikoj sur la lango, lipoojlipoj kaj aliaj partoj de la buŝo. Ĉar la viruso povas longtempe postvivi en aero, oni post apero de malsankazomalsanokazo rapide kreikreas kvarantenon[[kvaranteno]]n.

Fine de la 20-a jarcento famiĝis la [[Bova Spongoforma Encefalopatio|bova spongoforma encefalopatio|Bova Spongoforma Encefalopatio|bova spongoforma encefalopatio (BSE)]], konata pli bone kiel ''bova freneziĝofrenezeco''. Tiu malsano estis kaŭzita kaj transdonebla de [[priono]]j, speco de proteinoj, kiuj kumuliĝisakumuliĝis en la [[cerbo]]. La malsano epedemieepidemie disvastiĝis en Eŭropo, ĉar oni nutris bovojn kontraŭnature pere de bestaj proteinoj. La granda timo estis, ke tra la bova viando tiu malsano povis esti transdonita al homoj, ĉe kiuj ĝi estis konata kiel [[Creutzfeldt-Jakob-malsano]].

Ĉar en la amasa bestobredado kaj precipe en la bovobredado kamparanoj ofte utiligis prevente [[antibiotiko|antibiotikajn]] medikamentojn[[medikamento]]jn, lastatempe pli kaj pli ofte ankaŭ ĉe homoj aperas [[kontraŭantibiotika rezisto]], kvankam tiuj homoj mem eventuale neniam antaŭe uzis mem antibiotikajn rimedojn. Lastatempe tial laŭtiĝas la postulo, ke la preventa uzado de antibiotikaj medikamentoj en bovo- kaj porkobredadoporko-bredado estusestu malpermesita aŭ almenaŭ draste limigita.

Lastatempe precipe en Eŭropo disvastiĝas tiel nomita [[ekologia agrikulturo]], kiu celas plej eble naturprotektan agrikulturon. En la ekologia bovobredado grava elemento estas la patrinbovbredado, tio signifas, ke la bovidoj kreskas kune kun la bovpatrino. Alia grava elemento estas laŭeble la rezigno pri atibiotikajantibiotikaj medikamentoj kaj la nutronutrado de la bestoj pere de [[herbo]] produktita sen kemia aldonita [[veneno]]. En Svislando ekologiaj bovbredistoj ofte vendas sian kaj aliajn produktojn rekte de la kamparana bieno, sed lastatempe ankaŭ la grandaj supermerkatoj komencas disvendi ekologiajn produktojn.

Sekve al la diversaj bezonoj en la daŭro de la historio estis breditaj diversaj bovrasoj. La bredado baziĝas sur la principo, ke la bredistoj krucas bestidojn kies kvaltitojkvalitoj plej bone plenumigas la deziratajn bezonojn, uzante la fakton, ke la bestoj heredigas bonajn kvalitojn al siaj idoj. La bredistoj unuflanke purigis rasojn, sed aliflanke ankaŭ aplikis hibridigadon, ekzemple krucigante taŭridojn kun zebuidoj. La homo do intervenas al la natura selekto, selektante mem tiujn bestojn, kiuj plej utilas al li. La bredado de bovrasoj adaptiĝis al la ĉefaj bezonoj, nome viandoproduktado kaj laktoproduktado kaj en certaj kulturoj ankaŭ por batalado, kaj do evidente ekzistas kvar ĉefaj grupoj, nome la jenaj:

* Ducelaj rasoj, kaj por lakto- kaj por viandoproduktadoviando-produktado (ekzemple simevalaj bovoj aŭ hungaraj grizaj bovoj)