Vikipedio

Estonio: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[nekontrolita versio][nekontrolita versio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
YurikBot (diskuto | kontribuoj)
67 984 redaktoj
Neniu resumo de redakto
Linio 1:
{{Landtabelo |
<!-- ************ TABEL0 ************ -->
| nomoenlokalingvo = Estonia Respubliko<br>Eesti Vabariik<br>
<!-- ** FLAGO kaj BLAZONO ** -->
| flago = [[Dosiero:Flag of Estonia.png|140px]]<br>[[Flago de Estonio]]
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="1" align="right" background:FFFFBF width="100px"
| blazono = [[Dosiero:Estonia coat-of-arms.jpg|140px]]<br>[[Blazono de Estonio]]
|-----
| nacia himno = [[nacia himno (Estonio)|Mu isamaa, mu õnn ja rõõm]]
| style="background:#87CEEB;" align="center" colspan="2" |
| lokigo-bildo = [[Dosiero:LocationEstonia.png|Situo]]
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0"
| lingvoj = [[estona lingvo|estona]] (100%)
|-----bgcolor="#87CEEB"
| ĉefurbo = [[Tallinn]]
| align="center" width="140px" |[[Dosiero:Flag_of_Estonia.png|140px]]
| religio = [[ateismo]] (68%), [[luteranismo]] (15%), [[ortodoksismo]] (14%), [[anabaptismo]] (2%), [[katolikismo]] (1%)
| width="20px" |
| km2 = 45.227
| align="center" width="140px" |[[Dosiero:Estonia_coat-of-arms.jpg|140px]]
| akvo = 4.56
|}
| loĝantaro = 1,4 milionoj (2004)
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| loĝdenso = 31
| align="center" colspan="2" style="border"-bottom:3px solid gray; |
| valuto = [[estona krono]] | valuta kodo = EEK
<big>'''Respubliko Estonio<br>Eesti Vabariik'''</big><br/>
| horzono = +2 (somere +3)
[[Dosiero:LocationEstonia.png]]
| ttt = ee
| landkodo = EST
| tel = 372
| politika sistemo = [[demokratio|demokrata]] [[respubliko]]
| ŝtatestro = [[Prezidento de Estonio|Prezidento]] [[Arnold RÜÜTEL]] (ekde 2001)
| ĉefministro = [[Andrus ANSIP]]
| nacia tago = [[24-a de februaro]]
| sendependeco = [[20-a de aŭgusto]] [[1991]] (de [[Sovetunio]])
}}
 
'''Estonio''' ([[estona lingvo|estone]] ''Eesti'' aŭ ''Eesti Vabariik'')
[[Dosiero:En-map.png|250px]]
estas lando en nordoriento de Eŭropo, ĉe [[Balta maro]].
|-----bgcolor="#87CEEB"
! colspan="2" | [[informo|Bazaj informoj]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
| [[Lingvo|Oficiala lingvo]] || [[estona lingvo]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Ĉefurbo]] || [[Talino]] (371 mil)
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Areo]] || 45.227 km&sup2
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Loĝantaro]] || 1,4 milionoj (2004)
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Loĝdenso]] || 31 loĝantoj/km&sup2
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Monunuo]] || [[estona krono]] (= 100 ...)
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[minoritato|Etnaj malplimultoj]]: || [[rusa lingvo|rusoj]], [[ukraina lingvo|ukrainoj]],<br>[[belorusa lingvo|belorusoj]], [[finna lingvo|finnoj]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Horzono]] || [[UTC]] +2
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[TLD|Retokodo]] || .ee
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Internacia aŭtosigno|intern. aŭtosigno]] || EST
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[telefono|Telefona landoprefikso]] || 372
|-----bgcolor="#87CEEB"
! colspan="2" | [[Politiko]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
| [[politiko|Politika sistemo]] || [[Demokratio|demokrata]] [[respubliko]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Ŝtatestro]] || Prezidanto [[Arnold Rüütel]](2001)
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Ĉefministro]] || [[Andrus ANSIP]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Nacia tago|Nacia&nbsp;tago]] || [[...]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| [[Nacia himno]] || [[nacia himno (Estonio)|Mu isamaa, mu<br>õnn ja rõõm]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| Sendependeco<br>- deklarita<br>- rekonita<br>- perdita<br>- regajnita || de [[Rusio]]/[[Sovetunio]]<br>
- [[1918]][[24-a de februaro|-02-24]]<br>
- [[1920]][[2-a de februaro|-02-02]]<br>
- [[1940]][[junio|-06]]<br>
- [[1991]][[20-a de aŭgusto|-08-20]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| membriĝo en [[Eŭropa Unio|EU]] || [[2004]][[1-a de majo|-05-01]]
|-----bgcolor="#E9E9E9"
| Administra<br/>Subdivido || 15 distriktoj
|-----bgcolor="#87CEEB"
! colspan="2" | [[Ekonomio]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
| [[Importo]]: || [[...]], [[...]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
| [[Eksporto]]: || [[nutrado|nutraĵoj]], [[kemio|kemiaĵoj]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
| Pokapa GNP: || 2.860 [[dolaro|$]]
|-----bgcolor="#87CEEB"
! colspan="2" | [[religio|Religia aparteno]]
|---- bgcolor="#E9E9E9"
|68%<br>15%<br>14%<br>2%<br>1%
|| [[ateismo|ateistoj]]<br>[[luteranismo|luteranaj kristanoj]]<br>[[ortodoksismo|ortodoksaj kristanoj]]<br>[[anabaptismo|baptistaj kristanoj]]<br>[[katolikismo|romkatolikaj kristanoj]]
|-----bgcolor="#87CEEB"
|}
<!-- ************ FINO DE LA TABELO ************ -->
'''Estonio''' (estone <i>Eesti</i> [prononcu: e:sti])
estas lando en nordoriento de Eŭropo, ĉe [[Balta maro]].
 
*'''Gravaj [[urbo]]j:''' [[Talino]] (371 mil), [[ĉefurbo]], [[Tartu]] (92 mil), [[Kohtla-Järve]] (69 mil), [[Narva]] (61 mil), [[Pärnu]] (47 mil).
Linio 88 ⟶ 34:
*'''Heredaĵo:''' historia centro de Talino; estona eposo - [[Kalevipoeg]] (1857-61).
 
=== Distriktoj ===
[http://meta.wikipedia.com/upload/ee-mapo.gif Mapo de distriktoj]
 
[[Harjumaa]] - [[Hiiumaa]] - [[Ida-Virumaa]] - [[Järvamaa]] - [[Jõgevamaa]] - [[Läänemaa]] - [[Lääne-Virumaa]] - [[Pärnumaa]] - [[Põlvamaa]] - [[Raplamaa]] - [[Saaremaa]] - [[Tartumaa]] - [[Valgamaa]] - [[Viljandimaa]] - [[Võrumaa]]
 
==== Eksteraj,Vidu internajankaŭ Ligoj ====
* [[Listo de urboj de Estonio]]
*[http://www.estonica.org '''Estonica''' - from A to Z about Estonia]
* [[kontraktoKontrakto de Tartu]]
* [[Esperanto-movado de Estonio]]
 
=== Esperanto-movado ===
(laŭ [[Enciklopedio de Esperanto]] 1933)
 
Antaŭ ol Esperanto penetris Estonujon, ekzistis tie movadeto por Volapük: aperis 2-3 lerniloj por estonoj, propagandis Tartua universitata profesoro von Oettingen, ĵurnalisto A. Grenzstein, J. Leppik.
 
La unuajn Esperanto-pionirojn varbis reklamoj en estonaj gazetoj kaj propagandiloj disvastigitaj de la Peterburga Esperanto-Societo "Espero" (fondita en 1892). [[Villem Vaher|Villem Vaher]], [[Hermann Stahlberg|Hermann Stahlberg]], [[Jaan Tenisson|Jaan Tenisson]] estis tiel varbitaj.
 
La komencon de memstara estona Esperanto-movado signas la apero de la unua Esperanto-lernilo estona kiel aldono al la populara ĵurnalo ''Postimees'' (1893). Ĝia vortaro Esperanto-Estona estis en 1895 represita en Nürnberg. Duan lernolibron estonan aperigis en 1899 H. Stahlberg. Dume en Narva jam en 1896 ekzistas grupo da Esperantistoj. Vera movado ekestas tie, kiam J. Tenisson en 1901 fervorege varbas, agitas, instruas pri la nova lingvo.
 
Tiam J. A. Rahamagi aperas en Tallinn sur la scenejo kun gazetartikoloj, lernolibroj. Kune kun F. Krass kaj fraŭlino [[Marta Reichenbachen|Marta Reichenbachen]] 1907 li fondas la unuan estonan Esperanto-societon. J. A. Rahamagi aperigas kune kun kelkaj fervoruloj en 1907 hektografitan, en 1908 presitan Esperanto-gazeton ''Estlanda Esperantisto''.
 
Fondiĝas privata Esperanto-klubo en Parnu, oficialaj societoj en Narva (1911) kaj Tartu (1914). La ''malvasthorizonta'' rusa polico ĵaluze ekatentis la novan movadon, kiam ekde 1907 komenciĝis intensa propagando per ekspozicioj, eldono de Esperantaĵoj, aranĝado de kursoj, de vesperfestoj kaj ekskursoj (al Finnlando, kie okazis amika akcepto de la fratgentaj samideanoj). La pioniroj de Esperanto aranĝis eĉ propagandajn Esperanto-paroladojn de eksterlandaj Esperantistoj: de Parrish el Usono (1912) kaj Pitlik el Praha (1913).
 
Karakteriza trajto de tiu unua estona Esperanto-movado estas la persista uzado de Esperanto en la societa vivo kaj en la intersamideanaj rilatoj. Tio parte estis eĉ nepre necesa, ĉar en Tartu la societo iam havis anojn el 7 nacioj, ĉar Tartu estis universitata, internacia urbo.
 
La mondmilito parte haltigis la societan vivon, la februara revolucio en 1917 akcelis pli viglan agitadon kaj propagandon, sed ĉion ĉesigis la invado de la germana armeo en 1918. Ĝia foriro en la aŭtuno samjara ebligis rekomencon de kulturceladoj estonaj jam en libera lando, sur propra teritorio (la Estona Respubliko estas proklamita la 24-an de februaro 1918).
 
La tri nomitaj societoj ekhavis heredantojn: en Tallinn V. Aro, J. Vahtkerl, [[Helmi Dresen]] fondas E-istan Unuiĝon ''Espero'' (1919), kiu transprenas la bibliotekon de la malnova societo kaj al kiu aliĝas pluraj malnovaj agemaj anoj: J. Rosenberg, A. Tippi, T. Ounapuu, M. Tartu kaj aliaj. En Tartu UEA-delegito [[Rudolf BLAUFELDT|Rudolf Blaufeldt]] kune kun studanto H. Busch funkciigas novan societon (1921), same fondiĝas societoj en Narva (1921); en Haapsalu (1921), kie estas nominda pioniro Joh. Grünthal, delegito kaj dumviva membro de UEA, varbinta por Esperanto la eldoniston P. Tamwerk, eldonintan diversajn utilajn Esperanto-librojn; en Valga (1922), Parnu (1930), Vörn (1929), Sindi (1930), Rakvere (l931), Viljandi (1932) kaj aliloke. Tiuj ĉi neŭtralaj societoj estas unuiĝintaj en Esperanto-Asocio de Estonio (fondita en 1922). Krome fondiĝis fakaj Esperanto-societoj aŭ grupoj en diversaj lokoj: junularaj, laboristaj, instruistaj, fervojista kaj aliaj.
 
Ekde 1921 la estona Esperantistaro havas daŭrajn interrilatojn kun eksterlandaj Esperantistoj. Somere de 1921 okazis memorinda vizito de finnaj samideanoj al Tallinn (partoprenis [[Vilho Suonio Setälä|Vilho Setälä]], [[Leo Jalava|Leo Jalava]], [[Albin Sandström|A. Sandström]] kaj aliaj). Poste tiaj vizitoj fariĝis pli oftaj kaj ankaŭ la estonoj kelkfoje ĉeestis karavane la UK-jn.
 
En 1925 fondiĝis Esperanto-Instituto (EIE), do la estonaj Esperantistoj povas de nun ekzameniĝi pri korespondist-, instru-, scienca kapablecoj, ricevante diplomojn rekonatajn ankaŭ de oficialaj instancoj. La ekzamenpostuloj respondas proksimume al tiuj de Germana Instituto en Leipzig. Sed la laborkampo de EIE ŝajnas esti pli vasta, estante dividita en aŭtonomajn sekciojn: lingvan, lingvopedagogian kaj lingvohistorian. La nombro de la ekzamenitoj ĝis la 1-a de aŭgusto 1932 estas 318.
 
La propagandaj metodoj akiras pligrandan amplekson: al la malnovaj rimedoj aldoniĝis radio (ekde 1927 regule okazadas radio-paroladoj en la sendstacio de Tallinn), diskonigo de Estonujo eksterlande per eldono de Esperantaj broŝuroj, subvenciate de la ŝtato; fondo de propra per Esperanta Turist-Societo ''Esperanta Turista Komisiono'' (1930), aranĝinta jam multajn ekskursojn al Svedlando, Laponujo kaj aliloken, kaj la unuan grandan aŭtobusekskurson al Parizo tra diversaj landoj (1932).
 
En 1920 ekaperis manskriba Esperanto-gazeto ''Estonia Esperantista Revuo'' ĉe la Tallinna societo; ĝin sekvis en 1922 ''Informoj de Esperanto-Asocio de Estonio'' (hektografita). De 1923 la gazeto aperadas presite. Kreskas la estona Esperanto-literaturo: la modestajn unuajn lernolibrojn de Vaher, Stahlberg, Rahamagi, ekstere kaj enhave nesufiĉajn, sekvis iom pli altnivelaj eldonaĵoj de J. Rosenberg. En 1926 aperas la unua kompleta lernolibro por memstudantoj de magistro M. Arvisto, 1926 la tre kompleta Esperanto-Estona Vortaro de ''Vo-Ko'' (Vortara Komisiono, laborinta ĉe ''Espero'' gvidate de Helmi Dresen). ''Konversacia kurso de Esperanto'' de Vaher (1930) atingis jam 3 eldonojn. Granda okazaĵo estis la apero de la unuaj Esperanto-tradukoj de estonaj aŭtoroj: de ''Malbonaj flankoj de la sporto'' de d-ro J. Wilms (trad. J. Vahtkerl) kaj de ''Kvin Noveloj'' de Fr. Tuglas (trad. H. Seppik). Nunamomente la nombro de la estonaj Esperanto-eldonaĵoj estas taksata je almenaŭ 60 (eldonkvanto proks. 100.000 ekzempleroj). En 1933 aperis ankaŭ la ''Estona Antologio,'' kolekto de klasikaj verkoj de la estona literaturo en Esperanto.
 
La instruado de Esperanto post 1920 tre senteble fariĝis plisukcesa. Okazis post tiu tempo centoj da kursoj diversloke. Dank' al la disvastiĝo de laŭnaturaj instrumetodoj (kun laŭebla evitado de enua libro-laboro) la Esperanto-kursoj ĝuas nun jam la famon de ekstreme agrablaj kaj utilaj "tempopasigoj". Pastro Cseh mem instruis en Estonujo kelkajn kursojn (1928, 1929 kaj 1931). Li varbis inter la estonoj fervorajn disĉiplojn, el kiuj [[Henriko Seppik|Henriko Seppik]], [[Elinjo PAHN|Elinjo Pahn]] kaj [[Neeme RUUS|Neeme RUUS]] estas instruintaj eksterlande Esperanton kun granda sukceso. Krom A. Cseh en Estonujo estas gvidintaj Esperanto-kurson [[Julio Baghy]] el [[Budapest]], [[Gösta Ahlstrand|Gösta Ahlstrand]] el [[Alvkarleö]], [[Karl TUNÓN|Karl Tunón]] el [[Uppsala]] kaj aliaj.
 
Jam antaŭ dek jaroj eksperiment-instruis V. Vaher Esperanton en urba elementa lernejo de [[Tallinn]]. En [[1922]] ekinstruis kun daŭra sukceso [[Elinjo Lübek|Elinjo Lübek]] la lingvon en knabina elementa lernejo samurbe kaj gvidas tie la Esperanto-lernadon ĝis nun. En 1923 P. Ernits ekinstruis en Valga-j etem. lernejo kaj gimnazio, kun bona sukceso. Dank' al 2 someraj kursoj de pastro Cseh, aranĝitaj por instruistoj en Tartu, la E instruado penetris en tre multajn kamparajn lernejojn, disportite de la kursanoj. Sekve de tio la Internacia Cseh-Instituto havas en Estonujo specialan reprezentanton, instruistion Joh. Jaanisto en Tartu, kiu observas la evoluon de la Cseh-metodo en la lando.
 
La registaro kaj ĝiaj organoj jam kelkfoje estas oficiale rekonintaj la Esperanto-movadon. La Helsinki-an mondkongreson patronadis ankaŭ la estona ambasadoro d-ro Fr. Akel, la Nürnbergan kongreson ĉeestis reprezentanto de la estona klerministerio, en 1924 aperis dekreto de la klerministerio pri laŭdezira instrueblo de Esperanto en lernejoj, du jarojn la estona Esperanto-gazeto ricevis subvencion de la ŝtato, Esperanta Turista Komisiono havas oficialan reprezentantlokon en la ŝtata turismokomisiono ktp. En 1925 Esperanto estis instruata je ŝtata kosto en la Tallinna instruista seminario, ŝtate subvenciitaj estis ankaŭ la supre menciitaj porinstruistaj Cseh-kursoj (en 1928 kaj 1931). Dum la ŝtate subvenciita kongreso de instruistoj de tremdaj lingvoj en Tallinn (1927) ankaŭ la estonaj Esperanto-instruistoj oficiale kunsidis en propra sekcio, voĉdonis dum la ĝeneralaj kunvenoj.
 
=== Esperanto-Asocio de Estonio ===
(laŭ [[Enciklopedio de Esperanto]] 1933)
 
Ĉirkaŭ 500 anoj. Monata gazeto: ''Informoj de Esperanto-Asocio de Estonio.'' Prezidanto Vaher, aliaj estraranoj: J. Türn, K. Brauer, Helmi Dresen, E. Lübek, E. Eik, E. Mälson, A. Siitam, d-ro M. Kolomoicev. Societoj aliĝintaj al EAE: ''Espero'' en Tallinn, prezidanto J. Türn, en Tartu, prezidanto J. Jaanisto; en Valga, prezidanto E. Ernits; en Narva, prezidanto K. Kultman; Akademia Esperanto-Klubo en Tartu, prezidanto profesoro d-ro H. Richter; en Sindi, prezidanto Aŭg. Ots; en Vöru, prezidanto A. Marju; Rakvere, estraranoj Kihlefeldt, Koov, Liiv, Markson kaj Priks; en Viljandi, estraranoj A. Pung ktp.
 
=== E-Instituto de Estonio ===
(laŭ [[Enciklopedio de Esperanto]] 1933)
 
Direktoro Vaher, fakestroj Sakaria, Seppik, Türn, Helmi Dresen; Lübek, Eik.
 
== Eksteraj ligoj ==
{{commons|Category:Estonia}}
* {{en}} [http://www.estonica.org '''Estonica''' - from A to Z about Estonia]
 
== vidu ankaŭ ==
 
*[[Listo de urboj de Estonio]]
*[[Landnomoj]]
 
[[Kategorio:Estonio]]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Estonio"