Meksiko: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Dognak (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto Etikedoj: Vida redakto Poŝtelefona redakto Redakto de poŝaparata retejo |
Narvalo (diskuto | kontribuoj) e Forigis redaktojn de Dognak (diskuto); restarigis al la lasta versio de Born2bgratis Etikedo: Amasmalfaro |
||
Linio 1:
{{polurinda}}
{{Informkesto lando
| nomoenlokalingvo = Estados Unidos Mexicanos
| eonomo = Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj
| flago = [[Dosiero:Flago-de-Meksiko.svg|150px|Flago de Meksiko]]
| blazono = [[Dosiero:Coat of arms of Mexico.svg|80px|Blazono de Meksiko]]
| nacia himno = [[Himno Nacional Mexicano]] <br /> Nacia Himno de Meksiko
| nacia devizo =
| lokigo-bildo = [[Dosiero:Mexico (orthographic projection)-blue.svg|250px|Situo]]
| oficiala lingvo = [[Hispana lingvo|hispana]] (de fakto), kaj pluraj [[lingvoj de Meksiko]].
| ĉefurbo = [[Meksikurbo]]
| religio = [[Romkatolika Eklezio|katolikismo]] (89%) <br /> [[protestantismo]] (6%) <br /> aliaj (5%)
| km2 = 1.972.550
| akvo = 2,5
| loĝantoj = [[mestizo]]j (60%) <br /> indiĝenoj (30%) <br /> eŭropidoj (9%) <br /> aliaj (1%)
| loĝantaro = 106.682.500 ([[2008]])
| loĝdenso = 55
| vivlongeco = 75 jaroj
| valuto = Meksika [[peso]]
| valuta kodo = MXN
| horzono = -6 al -8 <br />
UTC-5 al -7 (somere)
| ttt = mx
| landkodo = MX
| tel = 52
| politika sistemo = [[Prezidanto|Prezidenta]] [[respubliko]]
| ŝtatestro = [[Enrique Peña Nieto]]
| ĉefministro = Ne havas
| nacia tago = [[16-a de septembro]] [[1810]]
| sendependeco = [[27-a de septembro]] [[1821]]
| de kiu = [[Hispanio]]
| esperanto-asocio = [[Meksika Esperanto-Federacio]]
| MEP = [[Usona dolaro|$]] 1,149 duiliono
| MEP jaro = 2006
| MEP pokapa = $ 12.775
}}
'''Meksiko''' ([[Hispana lingvo|hispane]]: ''México'', oficiale: ''Estados Unidos Mexicanos''), oficiale la '''Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj''', estas federacia [[respubliko]] konstitucia en [[Nordameriko]], kiu konsistas el 31 ŝtatoj kaj federacia distrikto kiu estas [[Meksikurbo]]. Norde ĝi limas al [[Usono]]; sudokcidente kun la [[Pacifika oceano]]; sudoriente kun [[Gvatemalo]], [[Belizo]], kaj la [[Kariba Maro]]; kaj oriente troviĝas la [[Meksika golfo]].
La meksika surfaco ampleksas proksimume 2 milionojn da km², kiu atingas la dek kvaran pozicion inter la plej grandaj landoj el la mondo. En tiu ĉi teritorio loĝas pli ol 117 milionoj da personoj, estas la ŝtato plej granda laŭ nombro da hispanparolantoj.
== Bazaj informoj ==
* '''Oficiala nomo''': ''Estados Unidos Mexicanos''
* '''Komuna nomo''': México (''Meĥiko''; la sono de la ikso estas escepto laŭ la kutima prononco en la hispana lingvo, ĉefe en Meksiko). Vidu artikolon pri la [[Esperantigo de Mexico|nomo de Meksiko en esperanto]].
* '''Situo''': ĉirkaŭ 23º No, 102º Ok
* '''Limoj''': 3.118 km norde kun [[Usono]], 960 km sude kun [[Gvatemalo]] kaj 176 km kun [[Belizo]].
* '''Areo''': 1.972.546 km²
* '''Semotaŭga''': 12%
* '''Ĉefurbo''': [[Meksikurbo]]
* '''Sendependiĝo:''' (de [[Hispanio]]) ekis je la 16-an de septembro [[1810]], sukcesis je la 21-a de septembro de [[1821]]
* '''Internaciaj organizaĵoj:''' [[UN]] ([[1945]]), [[OAŜ]]
== Esperanta nomo ==
La '''esperantigo de''' la [[hispana lingvo|hispanlingva]] vorto '''''México''''' [MEĥiko] estas malfacilaĵo.
En [[Lingvaj respondoj|Lingva respondo]] n-ro 47, publikigita en [[Oficiala Gazeto]] en [[1911]] (n-ro 18B en la 6a eldono de Lingvaj Respondoj), [[L. L. Zamenhof|Zamenhof]] skribis:
: ''[...] ni neniam devas diri "Meksikujo"; ni devus diri "Meksiko", sed, por fari diferencon inter la urbo kaj la samnoma lando, mi konsilas [...] nomi la urbon "Meksiko" kaj la landon "Meksikio" (kiel [[Alĝero]]-[[Alĝerio]], [[Tuniso]]-[[Tunisio]] k. t. p.).''
Multaj esperantistoj nun opinias ke tiu komento estis eraro de Zamenhof.
La [[Akademio de Esperanto]] en 1974 oficialigis la landnomon "Meksiko" (en la [[Oka Oficiala Aldono]] al la [[Universala Vortaro]]), ĉar tiu formo estas la plej internacia. [[UEA]] kaj ''[[Monato (gazeto)|Monato]]'' uzas nur tiun oficialan formon. La landa Esperanto-asocio nomiĝas [[Meksika Esperanto-Federacio]].
Krome, ĉirkaŭteksto ofte helpas, kiam oni diras nur "Meksiko". Interese, la meksikanoj mem malofte plendas aŭ konfuziĝas kiam oni diras ''México'', kvankam tiu ĉi vorto aludas urbon, ŝtaton kaj landon:
== Historio ==
:''Ankaŭ legu: [[Historio de Meksiko]]''
Dum miloj da jaroj, la hodiaŭa Meksiko estis lando de ĉasistoj kaj rikoltistoj. Antaŭ ĉirkaŭ 9 mil jaroj, la amerikanoj kultivis [[maizo]]n, sed komencis agraran revolucion, stirante al formado de multe pli kompleksaj civilizacioj. La civilizacioj giris konturon de urboj kun [[skribo]], monumenta arkitekturo, [[astronomio|astronomiaj]] kaj [[matematiko|matematikaj]] studoj, kaj [[armeo]]. Post 4 000 jaroj, ili estis detruitaj pro la alveno de hispanaj koloniistoj en 1519. Dum tri [[jarcento]]j, dum kiuj la plimulto da loĝantaro de Meksiko estingitaj indiĝenoj, ĝi estis koloniata por [[Hispanio]].
En [[1821]], post la [[Meksika Milito de Sendependeco]] Hispanio agnoskis la sendependecon de [[Meksiko]]. Milito de la lando kun [[Usono]] finiĝis en [[1848]] per perdo de preskaŭ duono de ĝia teritorio. En [[1861]] Meksikon invadis [[Francio]] kaj ĝi regis mallonge ĝis [[1867]]. Poste, la [[Meksika revolucio]] kaŭzis morton de 10% de la loĝantaro. Ekde komenco, Meksiko kiel ŝtato-nacio luktis kun interkonsento pri ĝia heredaĵo indiĝena juĝe atribuita kun la postuloj de la modelo de la moderna kulturo okcidenta trudita en [[1519]]. La nomo de la nacio estas derivita de la [[aztekoj|azteka]] ĉefurbo [[Tenoĉtitlano]]. Hodiaŭ, Meksiko estas hejmo por la plej granda nombro de hispan-parolantoj en la mondo, ĝi havas ankaŭ la plej grandan nombron de denaskaj amerikanoj, kiuj parolas la indiĝenajn lingvojn (la plimulto parolas la [[Nahuatl|navatlan]]).
== Demografio ==
* '''Loĝantaro:''' 103,263,388 (2005)
* '''% urbana:''' 74% (2000)
* '''homoj je kv. km:''' 52,2 (2000)
* '''homoj je kv. km da semotaŭga tero:''' 434,9 (2000)
* '''ekonomia kresko: ''' 1,53% (2000, takso)
* '''naskoj:''' 23,15 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
* '''mortoj:''' 5,05 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
* '''migrantoj:''' -2,84 je 1000 homoj en jaro (2000, takso)
* '''mortokvanto de beboj:''' 26,19 mortoj je 1000 naskoj (2000, takso)
* '''infanoj po virino:''' 2,67 infanoj naskita je virino (2000, takso)
* '''meza vivlongeco:''' 71,49 jaroj (68,47 viroj, 74,66 virinoj) (2000, takso)
* Etnoj: 74% [[mestizo|mestiza]] (miksitoj de eŭropido kaj amerika indiĝeno), 10% indiĝena, 15% [[Blankaj meksikanoj|eŭropida]], 1% aliaj
* '''[[Religio]]:''' laika ŝtato. Lau taksoj, 95% [[kristanismo]] (89% [[katolikismo]], 6% [[protestantismo]]) 5% aliaj.
* '''[[Lingvo]]:''' la [[hispana lingvo|hispana]] estas la baza lingvo de la loĝantaro kaj estas uzata oficiale. Aliaj lingvoj: la [[navatla lingvo|navatla]], dialektoj de la [[majaa lingvo|majaa]], aliaj indianaj lingvoj.
* '''alfabeta:''' 89,6% (91,6% viroj, 87,6% virinoj) (1995 takso)
[[Tarahumara]] estas nomo de indiĝena etno, en norda Meksiko. La Tarahumara-popolo estas fama pro ties kapablo, longajn distancojn kuri tra dezerto, montoj. La viroj nomas sin pro tio Rarámuri (‘Tiu, kiu rapide kuras’, t. e. ‘kuranto’). La tarahumara-lingvo apartenas al la [[jut-azteka lingvaro]].
== Ŝtatoj ==
{{Ĉefartikolo|Subŝtatoj de Meksiko}}
Meksiko dividiĝas en 31 [[subŝtatoj de Meksiko|federaciaj subŝtatoj]] (laŭ la meksika politika kaj jura sistemo ili hispane nomiĝas "estados", sed la e-lingva vorto "ŝtato" havas iom alian difinon, tial [[subŝtatoj]]) kaj la [[Meksikurbo|Federacia Distrikto]] estas la ĉefurbo:
<div align=center>
{| class="toc" cellpadding=0 cellspacing=2 width=500px style="float:center; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5e text-align:left;clear:all; margin-left:3px; font-size:90%"
|colspan=4 style="background:#black; color:white;" align=center bgcolor="black"|'''Meksiko'''
|-
|colspan=4 align=center|[[Dosiero:Mexico with state borders (numbered).svg|center|500px]]
|-
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Subŝtatoj'''
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Loĝantaro (2005)'''
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Areo (km²)'''
| style="background:#e9e9e9;" align=center | '''Ĉefurbo'''
|- bgcolor="#f0f0f0"
|'''Estados Unidos Mexicanos''' (Unuiĝintaj Meksikaj Ŝtatoj)
| align="right" |'''103 088 000'''
| align="right" |'''1 959 248'''
| '''[[Meksikurbo|Federacia Distrikto]]'''
|-
|1. [[Aguascalientes|Agvaskaljento]]
| align="right"| 1 051 000
| align="right"| 5 625
| [[Aguascalientes|Agvaskaljento]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|2. [[Baja California|Malsupra Kalifornio]]
| align="right" | 2 842 000
| align="right" | 71 546
| [[Mexicali|Meksikalo]]
|-
|3. [[Baja California Sur|Malsupra Sudkalifornio]]
| align="right" | 517 000
| align="right" | 73 943
| [[La Paz (Meksiko)|La Paco]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|4. [[Campeche|Kampeĉo]]
| align="right" | 751 000
| align="right" | 57 727
| [[Kampeĉo]]
|-
|5. [[Chiapas|Ĉiapo]]
| align="right" | 4 256 000
| align="right" | 73 681
| [[Tuxtla Gutiérrez|Tukstlo Gutjerezo]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|6. [[Chihuahua|Ĉiŭaŭo]]
| align="right" | 3 238 000
| align="right" | 247 487
| [[Chihuahua (urbo)|Ĉiŭaŭo]]
|-
|7. [[Coahuila|Koaŭilo]]
| align="right" | 2 475 000
| align="right" | 151 445
| [[Saltiljo]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|8. [[Colima|Kolimo]]
| align="right" | 562 000
| align="right" | 5 627
| [[Colima (urbo)|Kolimo]]
|-
|9. [[Durango (subŝtato)|Durango]]
| align="right" | 1 489 000
| align="right" | 123 367
| [[Durango (urbo)|Durango]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|10. [[Guanajuato|Gvanaĥuato]]
| align="right" | 4 893 000
| align="right" | 30 621
| [[Guanajuato (urbo)|Gvanaĥuato]]
|-
|11. [[Guerrero|Gerero]]
| align="right" | 3 116 000
| align="right" | 63 618
| [[Chilpancingo|Ĉilpancingo]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|12. [[Hidalgo (Meksiko)|Hidalgo]]
| align="right" | 2 334 000
| align="right" | 20 856
| [[Pachuca de Soto|Paĉuko]]
|-
|13. [[Jalisco|Ĥalisko]]
| align="right" | 6 652 000
| align="right" | 78 630
| [[Guadalajara|Gvadalaĥaro]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|14. [[Meksiko (provinco)|Meksiko]]
| align="right" | 14 161 000
| align="right" | 22 333
| [[Toluca de Lerdo|Toluko de Lerdo]]
|-
|15. [[Michoacán|Miĉoakano]]
| align="right" | 3 988 000
| align="right" | 58 667
| [[Morelia|Moreljo]]
|-bogcolor="#f0f0f0"
|16. [[Morelos|Moreloo]]
| align="right" | 1 605 000
| align="right" | 4 892
| [[Cuernavaca|Kvernavako]]
|-
|17. [[Nayarit|Najarito]]
| align="right" | 943 000
| align="right" | 27 862
| [[Tepic|Tepiko]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|18. [[Nuevo León|Novleono]]
| align="right" | 4 164 000
| align="right" | 64 203
| [[Monterrey|Monterejo]]
|-
|19. [[Oaxaca|Oaĥako]]
| align="right" | 3 522 000
| align="right" | 93 343
| [[Oaxaca de Juárez|Oaĥako de Juárez]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|20. [[Puebla|Pŭeblo]]
| align="right" | 5 391 000
| align="right" | 34 251
| [[Puebla (urbo)|Pŭeblo]]
|-
|21. [[Querétaro|Keretaro]]
| align="right" | 1 593 000
| align="right" | 11 658
| [[Santiago de Querétaro|Santjago de Keretaro]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|22. [[Quintana Roo|Kintanaroo]]
| align="right" | 1 134 000
| align="right" | 42 535
| [[Chetumal|Ĉetumalo]]
|-
|23. [[San Luis Potosí|Sanluispotosio]]
| align="right" | 2 412 000
| align="right" | 61 165
| [[San Luis Potosí (urbo)|Sanluispotosio]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|24. [[Sinaloa|Sinaloo]]
| align="right" | 2 610 000
| align="right" | 57 331
| [[Culiacán|Kuljakano]]
|-
|25. [[Sonora|Sonoro]]
| align="right" | 2 384 000
| align="right" | 179 516
| [[Hermosillo|Hermosiljo]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|26. [[Tabasco|Tabasko]]
| align="right" | 2 013 000
| align="right" | 24 747
| [[Villahermosa|Viljahermoso]]
|-
|27. [[Tamaulipas|Tamaŭlipo]]
| align="right" | 3 020 000
| align="right" | 80 148
| [[Ciudad Victoria|Urbo Viktorjo]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|28. [[Tlaxcala|Tlakskalo]]
| align="right" | 1 061 000
| align="right" | 3 997
| [[Tlaxcala (urbo)|Tlakskalo]]
|-
|29. [[Veracruz|Verakruco]]
| align="right" | 7 081 000
| align="right" | 71 856
| [[Xalapa de Enríquez|Ĥalapo de Enríquez]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|30. [[Yucatán|Jukatano]]
| align="right" | 1 803 000
| align="right" | 39 671
| [[Mérida (Meksiko)|Merido]]
|-
|31. [[Zacatecas|Zakateko]]
| align="right" | 1 357 000
| align="right" | 75 416
| [[Zacatecas (urbo)|Zakateko]]
|-bgcolor="#f0f0f0"
|32. [[Meksik-urbo|Meksikurbo]]
| align="right" | 8 670 000
| align="right" |1 484
| [[Meksikurbo]]
| --- <!--La Federacia Distrikto estas la urbo Meksiko (Meksikurbo)-->
|}</div>
Vidu tabelon de [[meksikaj loknomoj]], mapon de la [[subŝtatoj de Meksiko]] kaj [[listo de subŝtatoj de Meksiko|liston de subŝtatoj de Meksiko]].
== Urboj ==
[[Dosiero:Mx-map.png|eta|dekstra|Mapo de Meksiko]]
'''La plej grandaj urboj:''' milionoj en 2000 (takso):
<ul>
<table cellspacing=0 cellpadding=0>
<tr>
<td align=right>19,75</td>
<td> [[Meksikurbo]] (4-a plej loĝata en tuta Ameriko)</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>4,10</td>
<td> [[Gvadalaĥaro]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>3,60</td>
<td> [[Monterrey|Monterejo]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>1,40</td>
<td> [[Puebla|Urbo Pŭeblo]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>1,32</td>
<td> [[Ciudad Juárez|Urbo Juárez]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>1,30</td>
<td> [[Tijuana|Tiĥuano]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>1,23</td>
<td> [[León|Leono]]</td>
</tr>
<tr>
<td align=right>0,74</td>
<td> [[Morelia|Moreljo]]</td>
</tr>
</table>
</ul>
== Geografio ==
La plej alta monto estas la [[Citlaltepetl|Stelmonto]] aŭ "Citlatépetl".
== Politika sistemo ==
Meksiko estas [[demokratio|demokrata]] [[federacio|federa]] [[respubliko]]. La [[konstitucio]] estis aprobita je la [[5-a de februaro]] de [[1917]]
Prezidanto elektita pere de universala kaj sekreta balotado por sesjara periodo. Vidu liston de [[Prezidanto de Meksiko|prezidentoj de Meksiko]]. Nuna prezidento: [[Felipe Calderon]]
Duĉambra kongreso: deputitoj (tri jaroj) kaj senatanoj (ses jaroj)
Cefaj [[politikaj partioj]]:
* [[Revolucia Institucia Partio]] (fondita 1929)
* [[Partio de Nacia Agado]] (1939)
* [[Partio de la Demokratia Revolucio]] (1988)
== Kulturo ==
* [[Zapateo]]
* ''[[¡Que viva México!]]''
=== Kuirarto ===
[[Dosiero:Molcajete y tejolote.jpg|thumb|260px|''Molkajeto'' kaj ''tejoloto'', tradicia [[Pistilo kaj pistujo|pistilo]] ekzemple por kapsiketoj.]]
{{Ĉefartikolo|Meksika kuirarto}}
'''Meksika kuirarto''' estas ĉefe fuzio de indiĝena [[Mezameriko|mezamerika]] kuirarto kun eŭropaj, ĉefe [[Hispana kuirarto|hispanaj]], elementoj aldonitaj post la [[konkero de la Azteka Imperio]] en la 16a jarcento. La bazaj materialoj estas indiĝenaj manĝaĵoj, kiaj [[maizo]], [[fabo]]j kaj [[kapsiketo]]j. Eŭropanoj enmetis grandan nombron de aliaj manĝaĵoj, plej grave el kiuj estas [[viando]]j el aldomigitaj animaloj (bovoj, porkoj, kokoj, kaproj, kaj ŝafoj), laktaj produktoj (ĉefe fromaĝo), kaj variaj herboj kaj spicoj. Aldone al la bazaj materialoj menciitaj, kiaj maizo kaj kapsiketoj, aliaj indiĝenaj ingrediencoj estas la jenaj: [[tomato]]j, [[kukurbo]]j, [[avokado]]j, [[kakao]] kaj [[vanilo]],<ref name="unesco">{{cite web |url= http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&RL=00400 |title= Traditional Mexican cuisine - ancestral, ongoing community culture, the Michoacán paradigm |publisher=UNESCO |accessdate=[[22a de oktobro]] 2012}}</ref>
== Esperanto-movado ==
Vidu:
* [[Esperanto-movado en Meksiko]]
* [[Meksikaj esperantistoj]]
== Vidu ankaŭ ==
* [[Listo de urboj de Meksiko]]
* [[Meksikaj Loknomoj]]
* [[Listo de Meksikaj ŝtatoj]]
* [[Zapatista Armeo por Nacia Liberigo]]
* [[Latin-Ameriko]]
* [[Respubliko Kalifornio]]
== Referencoj ==
{{referencoj}}
== Aliaj projektoj ==
{{projektoj
| commonscat=Mexico
| commonscat-title=Meksiko
}}
== Eksteraj ligiloj ==
* {{ueavikio|{{paĝonomo}}|{{paĝonomo}}}} {{eo}}
* [http://www.gob.mx oficialaj paĝoj de la registaro de Meksiko, ...]
* [http://www.presidencia.gob.mx de la prezidenta oficejo ...]
* [http://www.diputados.gob.mx/ kaj de la ĉambro de deputitoj]
* [http://vladimir-okc.narod.ru/UU-html/truu41.htm] [[Unuetaĝa Usono]] ĉirkaŭ 41 "Unu tago en Meksiko"
{{Mx}}
{{havenda artikolo|Meksiko}}
[[Kategorio:Meksiko| ]]
| |||