Demokratio: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:Election MG 3455.JPG|eta|250px|dekstra|[[Balotrajto]] estas unu el la gravaj aspektoj de la demokratio.]]

 

'''Demokratio''' aŭ ''popolregado'' estas politika formo de [[regado]], en kiu la superan potencon havas la [[popolo]]. La termino laŭ [[etimologio]] derivas el [[greka]]j radikoj ''dêmos'' popolo kaj ''kratos'' potenco, povo. Tio povas esti aplikita al la regado de tuta tre loĝata lando, kiel [[Usono]] aŭ [[Barato]], same kiel al administrado de malgranda grupo, klubo, asocio ktp.

 

== Bazaj kondiĉoj de liberala demokratio ==

 

Laŭ la nuntempe sufiĉe vaste akceptita difino, demokratio supozigas la kunecon de almenaŭ la jenaj kondiĉoj :

 

== Formoj de demokratio ==

Klasike demokratio estis dividita en du grandaj formoj: nome [[Rekta demokratio|rekta]] kaj [[Reprezenta demokratio|reprezenta]].

 

 

== Ide-historiaj rimarkoj ==

La moderna demokratio hegemonia almenaŭ en [[Okcidento]] devenas grandparte el la anglo-saksa jur-evoluo, kiu komenciĝis per la ''[[Magna Charta Libertatum]]'' [[1215]]. Temas pri iom post iom evoluinta, kontraŭ la monarko direktita sistemo de rajtoj je liberecoj (=aŭtonomisferoj) kaj kundecido, fare unuavice de la nobela klaso, poste de la burĝoj. Nur fine de la [[Franca revolucio de 1789]] kaj dum la [[19-a jarcento]] la [[laboristo|laboristaj klasoj]] siavice postulis, ke demokratio utilu ankaŭ al ili, la plej ampleksa, kaj plej suferanta klaso de la popolo. Post ĝermoj, dum la [[16-a jarcento]] en [[Etienne de la Boetie]] kaj tekstoj kiel ''[[Vindiciae contra tyrannos]]'', eŭropaj pensuloj de la [[17-a jarcento]] kiel [[Hugo Grotius]] aŭ [[Thomas Hobbes]] ellaboris la koncepton de la [[socia kontrakto]]. Pensuloj kiel [[Locke]], [[Montesquieu]] kaj [[Jean-Jacques Rousseau]] provis trapensi kaj glatigi tiun sistemon. Kie la popolo anstataŭ la reĝo fariĝis suvereno (ne ĉie do), ĝi troviĝas en tiu sistemo en tre aparta duobla rolo:

* unuflanke kiel kolektiva suvereno, kiel plej supera reganto;

Tiu sistemo, kiu dum la [[19-a jarcento]] havis la nomon "[[liberalismo]]" (ne konfuzu ĝin kun la moderna [[ekonomia liberalismo]]) estas la moderna demokratio. Ĝi ne estas la samo kiel la greka demokratio, kiu, kiel konate, estis nur profite al malplimulto en ege malegaleca socio, kaj (vidu ekzemple la verkon "[[Politeia]]" de [[Platono]]), finfine fiaskis. Ĝi estas direktita kontraŭ la ebla "despotismo de la popolo" same kiel kontraŭ la [[despotismo]] de la reĝoj aŭ de nobelaj kaj alimaniere privilegiitaj klasoj. La gardado de la individuaj liberecoj, rajtoj de malplimultoj, ne estas logike pravigebla nur el la ideo de la regado de la popolo aŭ de la plimulto. Tial se la ideo de demokratio volas esti humanisma valoro, ĝi devas ankaŭ je tiuj prizorgi. (La usonaj "patroj de la konstitucio" tre klare ekkonis kaj eldiris, ke la [[konstitucio]] donu sekurecon kontraŭ la despotismo de la popolo.).

 

Intertempe la antaŭe negativa nuancaro de la nocio paliĝis. Tiun negativan komprenon la vorto havis, pro la fiasko de la atena demokratio, dum pli ol du mil jaroj. La populara, sed iom tro simpla senhistoria, pure etimologia kompreno de la vorto hodiaŭ ofte kondukas al miskompreno de tio, kio la moderna demokratio de ne greka, sed anglo-saksa tipo fakte estas: Nome sistemo de la sekurigo de la libereco de ĉiuj (kaj ne nur de kelkaj pli potencaj, riĉaj aŭ privilegiitaj) per limigo, divido (multcentrismo) kaj kontrolo de la ĉiuspecaj potencoj, fare de gardistoj de la humanismaj valoroj kaj de sekurigitaj kontraŭ-potencoj. (Por pli klare karakterizi la specifecon de la moderna demokratio, oni ofte uzas komplikajn formulojn kiel "demokratio kaj juroŝtato" aŭ "liberec-demokratia baza ordo". Eble, laŭ propono de la konata pridemokratia teoriisto [[Giovanni Sartori]], oni nomu la modernan demokration "liberala demokratio", por distingi ĝin de la "etimologia" miskompreno de la nocio.

 

 

== Historio de demokratio ==

 

 

En [[Romio]], longa historio de [[klasbatalo]]j unue inter la [[Patricio]]j kaj la [[Plebo]], poste inter la riĉuloj (el la du klasoj) kaj la [[proleto]]j kondukis al kompleksa [[Respubliko|respublika]] sistemo, kiu neniam estis vere demokratia, pro multspecaj sistemoj kaj artifikoj de la superaj klasoj kiuj celis malhelpi, ke la popolo havu influon aŭ manipuli tiun ĉi, aŭ perfortaĵoj ĉiaspecaj kaj fine [[enlanda milito|enlandaj militoj]].

En Eŭropo [[protestantismo]] helpis la demokratian reagon pro la malakcepto de la aŭtoritateco de la [[Papo]], kvankam aliflanke, plifortigis la politikan povon de la [[princo]]j. En la flanko de la [[katoliko]]j, la [[Salamanka skolo]] atakis la ideon de la povo de la reĝoj kiel nomumitoj de dioj, defendante, ke estas la popolo kiu estas la ricevanto de la [[suvereneco]]. Siavice, la popolo povis reteni la suverenecon por si mem (estante la demokratio la natura formo de registaro) aŭ transigi ĝin volonte por ebligi la regadon fare de [[monarkio]]. En 1653 oni publikigis en [[Britio]] la ''Instrument of Government'', verko en kiu oni plifirmigis la ideon de la limigon de la [[politika povo]] pere de la establado de garantioj antaŭ la ebla misuzo de la reĝa povo. El 1688 la demokratio venkinta en Anglio baziĝis sur la principo de diskutlibereco, plenumita ĉefe en la [[Parlamento]].

 

En Ameriko la revolucio de la komunumuloj de [[Paragvajo]] de [[1735]] subtenis la demokratian principon prilaboritan de [[José de Antequera y Castro]]: ''la volo de la komunaĵo estas supera al tiu de la reĝo mem''. Siaflanke, en [[Brazilo]], la afrikamerikanoj kiuj sukcesis eskapi el [[sklaveco]] al kiu ili estis submetitaj de la [[Portugaloj|portugaloj]], organiziĝis en demokratiaj [[respubliko]]j nome [[kilombo]]j, kiel tiu de Palmares aŭ de Makako. Simila situacio okazis en apartaj areoj de la hispanaj kolonioj de [[Karibio]].

 

La [[konstitucio|konstitucioj]] de [[Usona Konstitucio|Usono de 1787 kun amendoj de 1791]], de [[Venezuelo]] de [[1811]], de [[Hispana konstitucio de 1812|Hispanio de 1812]], de [[Franca konstitucio de 1848|Francio de 1848]], kaj de [[Konstitucio de la Argentina Nacio|Argentino de 1853]] jam montras demokratiajn trajtojn, kiuj estos atestiloj de kompleksaj progresoj kaj reeniroj. La evoluo de la brita demokratio estis multe pli malrapida kaj tio montriĝis en la sekvaj balotreformoj kiuj okazis el 1832 kaj kiuj kompletiĝis en 1911 per la ''Parliament Act'', kiu certigis la definitivan hegemonion de la [[Ĉambro de komunuloj]] super la [[Ĉambro de Lordoj]].

 

 

Kiel la komencon de moderna demokratio oni povas nomi la enkondukon de ĝenerala kaj egala balotrajto. En multaj landoj la viroj ricevis balotrajton fine de la [[19-a jarcento]]. La regantaj pensmanieroj ne konsideris ebla, ke [[virino]]j pertoprenu en [[politiko]] (ili estis forbaritaj eĉ el supera edukado kaj for el plej multaj el profesioj). Pri vere egala balotrajto oni povas paroli nur kiam ankaŭ la virinoj ricevis la rajton voĉdoni. En multaj landoj tio okazis post la jaro [[1900]]. [[Novzelando]] kiel la unua lando en la mondo enkondukis virinan balotrajton en [[1894]] kaj [[Aŭstralio]] en [[1902]]. [[Finnlando]] estis la unua lando en Eŭropo, kiu donis al virinoj la rajton voĉdoni, en la jaro [[1905]]; lastaj regionoj en Eŭropo estis kelkaj [[kantono]]j de [[Svisio]], kiuj donis al virinoj balotrajton nur en la [[1970-aj jaroj]]. En multaj landoj daŭre ne ekzistas ĝenerala kaj egala balotrajto.<ref>Jacques Dalarun [http://fr.wikipedia.org/wiki/Jacques_Dalarun] en ''Gouverner c’est servir. Essai de démocratie médiévale'', Alma éditeur, Paris, 2012 (ISBN 978-2-36279-024-9), rimarkigas ke la ideo de demokratio estis ĉiam ĉeborde de la kreiĝo en la pensmaniero inter la kristanaj popoloj. Fakte, oni rajtas pensi ke la miloj de monaĥejoj kies monaĥoj laŭlonge de mil jaroj renkontiĝas (= kapitulumas) kaj demokratie (sendinastia obeo) elektas [[Abato|abaton]] ne povis ne inokuli pensmanieron «demokratan» en la ĉirkaŭaj popoloj. Krome per la alveno de la [[Ordenoj almozantaj]] (13-a jarcento) ne povis ne intensigi tiun menslinion: tiuj ĉi fakte elektas (ordinare) ĉiun trian jaron sian provincan superulon kaj generalan reganton, kiuj elektindas ordinare ne pli ol du fojoj... En [[Italio]], ekzemple, ofte subtenantoj kaj regantoj de la Liberaj Komunumoj por kune decidi kaj kandidatigi renkontiĝis ĉe la franciskanaj kaj domenikanaj [[Konvento|konventoj]]. Kaj ankaŭ en la virinaj monaĥejoj foje la monaĥinoj praktikis tiun privilegion: elekti siajn superulinojn.</ref>

 

La [[unua mondmilito]] kaj ties sekvoj kaŭzis rapidan disvolviĝon de la [[virina balotrajto]]. Inter [[1914]] kaj [[1939]] en 28 landoj akiris la virinoj samajn rajtojn kiel la viroj. Tiuj landoj estis ekz. Sovet-[[Rusio]] ([[1917]]), [[Hungario]] kaj [[Kanado]] ([[1918]]), [[Aŭstrio]], [[Pollando]] kaj [[Ĉeĥoslovakio]] ([[1918]]), [[Germanio]] kaj [[Nederlando]] ([[1919]]), kaj [[Usono]] ([[1920]]), [[Britio]] ([[1918]] kaj [[1928]]), [[Mianmaro]] ([[1922]]), [[Urugvajo]] ([[1927]]), [[Ekvadoro]] ([[1929]]), [[Sud-Afriko]] ([[1930]]), [[Brazilo]] kaj [[Tajlando]] ([[1932]]), [[Turkio]] kaj [[Kubo]] ([[1934]]), [[Filipinoj]] ([[1937]]). En Brazilo, vere, oni neniam malpermesis la balotrajton al virinoj kaj antaŭ 1930, kelkaj el ili voĉdonis kaj eĉ elektiĝis, sed en 1930 oni kreis specifan leĝon pri tio kaj iĝis la virina voĉdonado deviga kiel la vira. Post la [[dua mondmilito]], la virina balotrajto disvastiĝis, kaj nur plej laste ĝi aperos ankaŭ en la arabaj landoj, kie ĝi ne ekzistis.

 

== Notoj ==

 

== Vidu ankaŭ ==

{{Div col end}}

 

* Norberto Bobbio. (2001) 1986."'El futuro de la democracia", Fondo de Cultura Económica. México. ISBN 978-958-38-0029-5

* Norberto Bobbio. (1997) 1985. "Liberalismo y democracia", Fondo de Cultura Económica. México. ISBN 978-958-9093-77-9

 

== Eksteraj ligiloj ==

* [http://demokratio.org/ demokratio.org]

* [http://media.radio-libertaire.org/backup/43/vendredi/vendredi_1730/vendredi_1730.mp3 Radioelsendo de la programero ''Radio Esperanto'' pri la popolpotenco - 26/10/2012 (Radio Libertaire)]

 

 

[[Kategorio:Demokratio| ]]