Aŭstrio: Malsamoj inter versioj
[kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Neniu resumo de redakto |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita ŝablono (Referencoj), esperantigita parametro, pli bona ŝablono (-), formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 29:
'''Aŭstrio''' aŭ '''Aŭstrujo''' (germane: Österreich [ˈøːstɐˌʁaɪç], oficiale '''Respubliko Aŭstrio'''; germane: Republik Österreich) estas parlamenta-demokratia [[federacia respubliko]] kaj [[Lando sen maraliro|senmara lando]] de ĉirkaŭ 8,7 milionoj da personoj<ref> "Population by Year-/Quarter-beginning". [http://www.statistik.at/web_de/statistiken/menschen_und_gesellschaft/bevoelkerung/bevoelkerungsstand_und_veraenderung/bevoelkerung_zu_jahres-_quartalsanfang/023582.html] 1a de Oktobro 2015.</ref> en [[Centra Eŭropo]], konsistanta el naŭ subŝtatoj. Ĝiaj najbaraj landoj en la nordo estas [[Germanio]] kaj [[Ĉeĥio]], en la oriento [[Slovakio]] kaj [[Hungario]], en la sudo [[Slovenio]] kaj [[Italio]] kaj en la okcidento [[Svislando]] kaj [[Liĥtenŝtejno]]. La teritorio de Aŭstrio kovras 83,879 km². La tereno estas tre montara, ĉar ĝi situas ene de [[Alpoj]]; nur 32 % el la lando estas sub 500 m super marnivelo, kaj ties plej alta pinto estas 3,798 m.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/au.html |title=Austria |work=[[The World Factbook]] |date=14a de Majo 2009 |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |accessdate=31a de Majo 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090610113837/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/AU.html| archivedate=10a de Junio 2009 |deadurl=no }}</ref> La majoritato de la loĝantaro parolas lokajn [[Bavara lingvo|bavariajn dialektojn]] de la [[germana]] kiel [[gepatra lingvo]],<ref name="Language">{{cite web |url=http://www.statistik.at/web_de/static/bevoelkerung_2001_nach_umgangssprache_staatsangehoerigkeit_und_geburtsland_022896.pdf |title=Die Bevölkerung nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland |publisher=Statistik Austria |accessdate=17a de Novembro 2010 |format=PDF }}</ref> kaj la [[aŭstra-germana lingvo]] en sia normiga formo estas la [[oficiala lingvo]] de la lando.<ref name="Britannica">{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/44183/Austria |title=Austria |date=31a de Majo 2009 |work=[[Encyclopædia Britannica]] |accessdate=31a de Majo 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090419153631/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/44183/Austria |archivedate=19a de Aprilo 2009 |deadurl=no}}</ref> Aliaj lokaj oficialaj lingvoj estas la [[hungara]], la [[Burgenlando|burgenlanda]] [[kroata]], kaj la [[slovena]].<ref name="CIA"/>
La origino de la nuntempa Aŭstrio radikas en la tempo de la [[Habsburgoj|Habsburga dinastio]], kiam ĝia plejparto apartenis al la [[Sankta Romia Imperio]]. El la [[Reformacio|reformacia]] epoko, multaj nordgermanaj princoj, malkontentaj pri la aŭtoritato de la imperiestro, uzis [[protestantismo]]n kiel la flagon de ribelo. La [[Tridekjara milito]], la influo de la [[Reĝlando Svedio]] kaj la [[Reĝlando Francio]], la elstarigo de la [[Reĝlando de Prusio]], kaj la [[Napoleonaj Militoj|Napoleonaj invadoj]] malfortigis la imperiestran povon en la nordo de Germanio, sed en la sudo, kaj en ne-germanaj areoj de la imperio, la imperiestro kaj katolikismo plu tenis kontrolon. Dum la [[17-a jarcento|17-a]] kaj [[18-a jarcento]]j, Aŭstrio retenis sian lokon kiel unu el la [[potenco]]j de Eŭropo<ref>Market Liberalism: A Paradigm for the 21st Century, page 247, David Boaz, Edward H. Crane, Cato Institute, Washington D.C. 1993, {{ISBN|978-0-932790-98-9}}</ref><ref>The Transformation of European Politics, 1763–1848, Oxford History of Modern Europe, paĝo 209, Paul W. Schroeder, Oxford University Press, 1996, {{ISBN|978-0-19-820654-5}}</ref> kaj, responde al la kronigo de [[Napoleono]] kiel la [[Imperiestro de la Francoj]], en 1804 estis oficiale proklamita la [[Aŭstria imperio]]. Post la malvenko de Napoleono, Prusio elstaris kiel ĉefa rivalo de Aŭstrio pri la regado en la germanaj teritorioj. La malvenko de Aŭstrio en la [[Batalo de Königgrätz]] kontraŭ Prusio
Post la falo de la Habsburga (Aŭstri-Hungaria) imperio en 1918 fine de la Unua mondmilito, Aŭstrio adoptis kaj uzis la nomon [[Respubliko German-Aŭstrio]] (''{{lang|de|Deutschösterreich}}''), poste ŝanĝis ĝin al ''{{lang|de|Österreich}}'', kadre de klopodoj unuiĝi
Nuntempe, Aŭstrio estas parlamenta [[reprezenta demokratio]] kiu enhavas naŭ [[Federaciaj ŝtatoj de Aŭstrio|federaciajn ŝtatojn]].<ref name="CIA" /><ref name="johnson 17">Lonnie Johnson 17</ref> La ĉefurbo kaj plej granda urbo, kun pli ol 1.7 milionoj da loĝantoj, estas [[Vieno]].<ref name="CIA" /><ref name="Vienna pop">{{cite web |url=http://www.statistik.at/blickgem/pz1/g90001.pdf |title=Probezählung 2006 – Bevölkerungszahl |date=31a de Oktobro 2006 |work=Statistik Austria |format=PDF |language=Germana |accessdate=27a de Majo 2009 }}</ref> Aliaj ĉefaj [[Listo de urboj de Aŭstrio|urbaj areoj de Aŭstrio]] estas [[Graz]], [[Linz]], [[Salzburg]] kaj [[Innsbruck]]. Aŭstrio estas unu el la [[Listo de landoj laŭ MEP po kapo|plej riĉaj landoj en la mondo]], nome la dekkvara, kun malneta enlanda produkto por kapo de 44,498 usonaj dolaroj.<ref>Laŭ [[Internacia Monunua Fonduso]] en 2016.</ref> La lando disvolvigis [[Landoj laŭ indico de homa disvolviĝo|altan vivnivelon]] kaj en 2014 estis rangigita la 21-a en la mondo laŭ sia [[Indico de homa disvolviĝo]]. Aŭstrio estas ekde la jaro [[1955]] membro de [[Unuiĝintaj Nacioj]],<ref>Jelavich 267</ref>
== Etimologio ==
[[Dosiero:Ostarrichi.jpg|
La germanlingva nomo por Aŭstrio, {{lang|de|''Österreich''}}, signifas "orienta regno" en la [[malnovaltgermana lingvo]], kaj estas frata esprimo kun la vorto ''Ostarrîchi'', kiu unuafoje aperis en la "Ostarrîchi dokumento" en 996.<ref name="University of Klagenfurt">{{
[[Friedrich Heer]], historiisto pri Aŭstrio de la 20-a jarcento, asertis en sia libro ''Der Kampf um die österreichische Identität'' (''La lukto por la aŭstria identeco''),<ref>Friedrich Heer: ''Der Kampf um die österreichische Identität''. Böhlau, Wien/Köln/Graz 1981, {{ISBN|3-205-07155-7}}.</ref> ke la ĝermana formo ''Ostarrîchi'' estas ne traduko de la latina vorto, sed ambaŭ rezultis el multe pli antikva termino kiu originas en la [[keltaj lingvoj]] de la antikva Aŭstrio: antaŭ pli ol 2500 jaroj, la majoritato de la aktuala lando estis nomata ''Norig'' fare de la kelta loĝantaro ([[Hallstatt-kulturo]]); laŭ Heer, ''no-'' aŭ ''nor-'' signifis "oriento" aŭ "orienta", dum ''-rig'' estas rilata al la moderna germana ''Reich'', kun signifo "regno". Laŭe, ''Norig'' esence signifis la samon kiel ''Ostarrîchi'' kaj ''Österreich'', do ''Austria''. La kelta nomo estis eventuale latinigita al ''[[Noricum]]'' post la [[Romia Imperio|romianoj]] konkeris la areon de la moderna Aŭstrio, ĉirkaŭ 15 a.K. ''Noricum'' poste iĝos [[Romia provinco]] en la mezo de la unua jarcento n.e.<ref name="Noricum">{{
== Geografio ==
Linio 51:
[[Burgenlando]], oriente de la [[Alpoj|alpa]]-[[Karpatoj|karpata]]-arko, finiĝas ĉe la [[Karpata baseno]]. Pejzaĝe kaj klimate ĝi multe similas al la orienta najbaro [[Hungarujo]], al kiu ĝi apartenis ĝis [[1921]].
{{
== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Historio de Aŭstrio}}
=== Prahistorio ===
[[Dosiero:VenusWillendorf.jpg|eta|[[Venuso de Willendorf|Vilendorfa Venuso]]]]
Linio 64:
Pli malfrue dum la [[La-Tène-tempo]] la regiono estis kolonigita de [[keltoj]]. Ankaŭ la unua konata ŝtataĵo sur aŭstria teritorio, la ''[[Regnum Noricum]]'' el la [[2-a jarcento a.K.]], havas keltan devenon.
=== Antikveco ===
Dum la sekurigado de la Danuba limo, la tiel nomata ''Limes'', ankaŭ la hodiaŭa Aŭstrio sude de la Danubo estis konkerita kaj alligita al la [[Romia Imperio]]. Tri romiaj provincoj havis regionojn en la hodiaŭa Aŭstrio: ''Rhaetia'', ''Noricum'' kaj ''Pannonio''. La ĉefurbo de tiu lasta, Carnuntum, estis la plej grava romia setlejo en la teritorio de Aŭstrio.
[[Dosiero:Voelkerwanderungkarte.png|280px|
Dum la [[Elorienteŭropaj popolmigradoj|Popolmigrado]] multaj popoloj tramigris la teritorion de la hodiaŭa Aŭstrio. La romianoj rezignis pri la Danuba limo proksimume je la jaro 500. En oriento estis la [[langobardoj]] ĝis ilia migrado al Italio. De okcidento venis la [[bavaroj]] al la alpa regiono, dum la [[slavoj]] establiĝis en la sud-orienta alpa regiono. Ekde la invado de la [[avaroj]] en la 560-aj jaroj ne ekzistas historiaj dokumentoj por pli longa tempo.
=== Mezepoko ===
Jam dum la tempo de [[Karlo la Granda]] ekzistis limlando kontraŭ la avaroj. Invadoj de la [[hungaroj]] detruis ĝin. Post la tri bataloj de Bratislavo en somero 907 la limo de la orienta Frankona Regno estis retirita ĝis la rivero Enns. Nur en 955 post la [[batalo sur la Lechfeld]] la hungaroj setlis
Kun Leopoldo la 6-a la malfrumezepoka Aŭstrio atingis kulturan kulminon, kion markis enkonduko de la revolucia arto en [[gotika stilo]]. Post la morto de lia filo [[Frederiko la 2-a]] en 1246 la vira linio de la familio Babenberger estingiĝis. Inter la multaj posteulaj kandidatoj venkis la reĝo de Bohemio, [[Přemysl Otakar la 2-a]], kiu estis en 1256 vokita al la lando por fini la kverelojn. Lia politiko celis repuŝi la aristokrataron kaj subteni la urban burĝaron. Kiam li volis fariĝi imperiestro, lin kontraŭbatalis [[Rudolfo la 1-a (Sankta Romia Imperio)|Rudolfo de Habsburgo]], kiu venkis lin en 1278 en la [[batalo sur Morava kampo]]. La [[Habsburgoj]] povis sin instali kiel dukoj de la landoj Aŭstrio kaj [[Stirio]].
=== Moderna epoko ===
[[Dosiero:Ferdinand II HRR MATEO.jpg|eta|dekstra|Ferdinando la 2-a.]]
En la aŭstriaj landoj (escepte de [[Tirolo]]) preskaŭ la tuta loĝantaro konvertiĝis al [[protestantismo]]. La rekatolikigado komenciĝis nur ĉirkaŭ 1600, sed kun des pli granda subpremo kaj brutaleco. Dum tiu ĉi procezo elstaris la [[jezuitoj]] kaj la kardinalo Melchior Khlesl, la kanceliero de imperiestro Matiaso. Sed gvidanta praktikanto de tiu ĉi politiko estis [[Ferdinando la 2-a]], famiĝinta pro sia eldiro, ke li preferas regi dezerton ol landon plenan je herezuloj. Per tiu ĉi politiko la aŭstriaj landoj estis envolvitaj en la [[Tridekjara milito]]n, dum kiu iutempe aspektis kvazaŭ la Habsburgoj povus transformi la [[Sankta Romia Imperio|Sanktan Romian Imperion]] en [[absoluta monarĥio|absolutan monarĥion]].
Linio 83:
Post la [[Franca Revolucio]] ankaŭ Aŭstrio estis implikita en la [[Napoleonaj Militoj]], kiuj nur en [[1815]] finiĝis per la [[Viena kongreso]]. Al la kronado de [[Napoléon Bonaparte|Napoleono]] la imperiestro [[Francisko la 1-a (Aŭstrio)|Francisko la 2-a]] reagis per la proklamado de la ''Imperiestreco de Aŭstrio''. Francisko estis ekde tiam titolita per ''Francisko la 1-a'' [[Imperiestro de Aŭstrio]]. Napoleono devigis lin en [[1806]] rezigni pri la imperiestra krono de la [[Sankta Romia Imperio]], kiu pro tio ĉesis ekzisti.
=== 20a jarcento ===
Iam la pova centro de la granda [[Aŭstrio-Hungario|Aŭstra-Hungara Imperio]], Aŭstrio post la malvenko en la [[Unua mondmilito]] kaj la [[Traktato de Saint Germain|pactraktato de Saint Germain]] estis reduktita al la [[Unua Respubliko Aŭstrio|malgranda respubliko]]. Post la [[Anschluss|anekso]] al la [[Nazia Germanio]] en 1938 kaj sekva [[okupado]] de la venkintaj aliancitaj potencoj en 1945, la statuso de Aŭstrio restis neklara dum unu jardeko. Dum la nazia epoko agadis la rezista movado [[O5 (rezistadmovado)|O5]].
Linio 94:
== Federaciaj landoj ==
Aŭstrio konsistas el naŭ [[Federacia Lando|federaciaj landoj]], dividitaj en [[Distriktoj de Aŭstrio|distriktoj]].
{|
|+'''[[Federacia lando (Aŭstrio)|La federaciaj landoj (''Bundesländer'') de Aŭstrio]]'''
|-
!
|-
| [[Burgenlando]] (''Burgenland'') || [[Eisenstadt]]
Linio 120 ⟶ 119:
| [[Vieno]] (''Wien'') || [[Vieno]]
|-
|
|}
Linio 129 ⟶ 128:
== Ekonomio ==
[[Dosiero:13-08-30-wien-by-RalfR-123.jpg|
Aŭstrio estas la [[Listo de landoj laŭ MEP po kapo|12a plej riĉa lando]] en la mondo laŭ indicoj de MEP ([[Malneta Enlanda Produkto]]) po kapo,<ref> "Austria". International Monetary Fund. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=122&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=37&pr.y=14] Alirita la 2an de Julio 2017.</ref> havas bone disvolvigitan [[Sociala merkatekonomio|socialan merkatan ekonomion]], kaj altan [[vivnivelo]]n. Ĝis la 1980-aj jaroj, multaj el la plej grandaj industriaj firmaoj de Aŭstrio estis ŝtatigitaj; en lastaj jaroj, tamen, [[privatigo]] malpliigis la ŝtatan posedaĵon ĝis nivelo komparebla kun aliaj eŭropaj ekonomioj. La [[laborista movado]] estas partikulare forta en Aŭstrio kaj havas grandan influon al la laborpolitiko. Krom tre disvolvigita [[industrio]], internacia [[turismo]] estas la plej grava parto de la nacia [[ekonomio]].
[[Dosiero:BlueEurozone.svg|
Germanio historie estis la ĉefa komerca partnero de Aŭstrio, kio faras ĝin vundebla al rapidaj ŝanĝoj en la germana ekonomio. Ekde kiam Aŭstrio iĝis membra ŝtato de la [[Eŭropa Unio]], ĝi akiris pli fortajn ligojn al aliaj EU ekonomioj, kio malpliigis ĝian ekonomian dependon de Germanio. Aldone, membreco de EU okazigis alfluon de eksterlandaj investistoj allogitaj de la aliro de Aŭstrio al la unuigita eŭropa merkato kaj de ties proksimeco al la novaj ekonomioj de la Eŭropa Unio. La kresko de MEP atingis 3,3% en 2006.<ref> Reala kresko de MEP – Elspeza flanko, havigita de la Aŭstria Nacia Banko (germane) [https://www.oenb.at/isaweb/report.do?&lang=EN&report=7.7] Alirita la 3an de Julio 2017.</ref> Almenaŭ 67% importaĵoj venas el aliaj
=== Eksportado ===
Linio 158 ⟶ 157:
La aŭstran kulturon disvastigas eksterlande la [[aŭstra kulturforumo]]. Ok konstruaĵoj kaj pejzaĝoj de Aŭstrio estas parto de la [[Monda heredaĵo de Unesko]].
La cirkulado de la gazeto ''[[Kurier]]'' en 2007 estis de 169 481 ekzempleroj.
=== Kutimoj ===
Linio 171 ⟶ 170:
Kunaj feritagoj de ĉiuj landoj estas [[Novjaro]], la [[tri reĝoj|tri sanktaj reĝoj]], [[sankta vendredo]], [[pasko|paska lundo]], nacia feritago, [[ĉieliro de Kristo]], [[pentekosto|pentekosta lundo]], [[kristokorpa festo]], [[ĉieliro de Maria]], [[ĉiuj sanktuloj]], [[senmakula koncipiĝo]], [[Kristnasko]], tago de la sankta Stefano kaj [[Silvestro]].
La nacia feritago okazas la [[26-an de oktobro]], ĝi memorigas pri la tago de la leĝa decido en [[1955]] pri ĉiama neŭtraleco. Enkalkulante regionajn
Ĉiu religia komunumo rajtas krome festi siajn proprajn festotagojn kaj anoj tiam ne laboras. Ekzemple judaj komunumoj festas [[Jom Kippur]], kvankam ĝi ne estas leĝa feritago.
Linio 234 ⟶ 233:
== Vidu ankaŭ ==
{{
* [[Flago de Aŭstrio]]
* [[Nacia himno de Aŭstrio]]
Linio 242 ⟶ 241:
* [[Interna Aŭstrio]]
== Referencoj ==
{{Referencoj}}
== Eksteraj ligiloj ==
Linio 257 ⟶ 256:
{{Ŝtatoj en Eŭropo}}
{{
{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Aŭstrio]]
|