Evolucio (teorio): Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
e laŭ NPIV http://vortaro.net/#domanio kaj Domanio |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) formatigo de titoloj, +Projektoj, +Bibliotekoj, kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 1:
[[Dosiero:Collapsed tree labels simplified.png|eta|dekstra|300px|[[Filogenta arbo]] de la vivo, kiu montras la elbranĉiĝo de la nunaj specioj de unu praa formo.<ref>F.D. Ciccarellli, T. Doerks, C. von Mering, C.J. Creevey, B. Snel, P. Bork: ''Toward automatic reconstruction of a highly resolved tree of life.'' en: ''[[Science]].'' vol. 311, numero. 5765, 2006, p. 1283-1287. PMID 16513982</ref> La tri [[domanio]]j estas kolore reprezentitaj: blue [[bakterio]]j, verde [[arkeoj]], ruĝe [[eŭkariotoj]].]]
'''Evoluismo''' (aŭ '''evolucio''') estas la [[biologio|biologia]] [[teorio]] de [[Alfred Russel Wallace]] kaj [[Charles Darwin]] kiu klarigas la evoluon de specioj per [[natura selektado]]: "la pluvivado de la plej taŭgaj". Iom simpligite, evoluismo diras, ke specioj evoluas ĉar la plej taŭgaj specianoj emas venki en la lukto por nutraĵo kaj vivo por generi la sekvontan generacion. - [[Sciencisto]]j, kiuj laboras en la kampo de evoluismo kaj esploras [[evoluo]]n, estas '''[[evoluisto]]j'''.
Evoluismo antaŭsupozas la [[origino de vivo|originon de vivo]] kaj la transdonon de trajtoj inter generacioj.
Linio 7:
Ankaŭ [[Alfred Russel Wallace]] eltrovis kaj proponis evoluismon. Wallace, same kiel Darwin, eltrovis evoluismon post vojaĝo ĉirkaŭ la mondo kiel biologo, vojaĝo kiel iris tra insularon. Tio montris al ili la variecon de vivo, sed ne la kielon. La ideon por la kielo ili trovis en la libro <cite>Population</cite> de [[Malthus]].
Darwin eltrovis evoluismon dum ĉirkaŭmonda vojaĝo de la ŝipo ''[[Biglo|HMS Beagle]]'' en la 1830-aj jaroj, sed klarigis la teorion nur en [[1859]] en la libro ''[[Origin of Species]]'' ("Origino de Specioj"), post kiam li ricevis leteron de Wallace, kiu proponis la saman teorion. Laŭ Wallace evoluismo ne povas klarigi la [[menso]]n de [[homo]]. Darwin disputis tion kaj verkis ''Descent of Man'' ("Deveno de Homo") en [[1871]]. Polemiko estas pri tiu ĉi temo. La konceptoj defenditaj de Wallace pri specioj estas pli modernaj ol tiuj de Darwin. Ankaŭ Wallace malakceptis la teorion de Lamark pri heredaĵo de trajtoj. Darwin mem diris ke neniu alia resumis tiel trafe la teorion de origino de specioj, tiel ke la nomoj de la ĉapitroj de lia libro ''[[Origin of Species|Origino de la Specioj]]'' venis el letero de Wallace al Darwin. Wallace, je siaj lastaj jaroj, iĝis [[Spiritualismo|spiritualisto]] kaj pro tio li malfamiĝis en la scienc-medio de la 19a jarcento.
Evoluismo klarigas pri la historio de [[vivo]], sed ne pri
Linio 22:
[[Dosiero:Charles Darwin aged 51.jpg|eta|maldekstra|[[Charles Darwin]] 51-jaraĝa, iom post la publikigo de sia libro ''The Origin of Species (La deveno de specioj'']]
Ideoj pri evoluismo, kiel la sama deveno kaj la transformo de specioj, ekzistis jam en la 6-a jarcento a.K., kiel defendis ilin ekzemple la greka filozofo [[Anaksimandro]].<ref>Henry Fairfield Osborn: ''From the Greeks to Darwin: An Outline of the Development of the Evolution Idea (De la grekoj al darwin: resumo de la evoluo de evoluismaj ideoj)''. Macmillan and Co.; 1905</ref>
Pli granda diverseco de tiaj ideoj estiĝis en la 18-a jarcento, kaj en 1809 [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]] defendis la ideon, ke la transformo de specioj okazas per heredo de adaptiĝoj, kiujn la gepatroj atingas dum sia vivo ([[Lamarckismo]]).
Tiajn ideojn oni konsideras en Anglujo minaco al la politika kaj religia ordoj kaj estis arde kontraŭitaj de la scienca establiĝantaro.
En 1858 [[Charles Darwin]] kaj [[Alfred Russel Wallace]] kune prezentis du diversajn studojn pri la teorio de evoluo per [[natura selektado]] en la ''Linnean Society of London''.<ref>A. R. Wallace & C. Darwin: ''On the Tendency of Species to form Varieties, and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection.'' Jour. of the Proc. of the Linnean Society (Zoology)'', 3-an de julio 1858: p. 53-62 [http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F350&viewtype=text&pageseq=1]</ref>
Tiu publikaĵo estis malmulte observata, tute kontraŭe al la libro ''The Origin of Species (La deveno de specioj)'' de Darwin publikigita en 1859, kiu tre detale priskribas la teorion kaj gvidas al pli kaj pli granda akcepto de la konscio, ke evoluo vere okazis. Apartaj tezoj pri evoluo de Darwin, kiel ekzemple gradualismo kaj la natura selektado ricevis komence grandan kontraŭstaron. Subtenantoj de Lamarck argumentis, ke ekzemple anasoj sukcesis havigi al si naĝhaŭtojn per konstantaj provoj padeli kaj ne per selektada procezo, kiu donis avantaĝon al anasoj, kiuj havis iom da haŭtoj inter la piedfingroj, en la natura konkurso. Sed ĉar eksperimentoj por subteni lamarckismon restis sen pozitiva rezulto, tiu teorio estis forlasita.
Darwin tamen ne sukcesis klarigi kiel ecoj estis transdonitaj de generacio al generacio, kaj kial variantoj de tiuj ecoj ne miksiĝis per heredo. Tiun mekanismon klarigis [[Gregor Mendel]] en la jaro [[1865]]. Liaj esploroj montriĝis, ke apartaj ecoj estis heredataj laŭ tute detale difinita kaj antaŭdirebla maniero.<ref>F. Weiling: ''Historical study: Johann Gregor Mendel 1822-1884.'' Am. J. Med. Genet. 40, 1; 1991: p. 1-25; diskuto p. 26</ref>
Linio 44:
Ĵusaj studoj publikigitaj en la gazeto [[Science]] montras ke la evoluo studita de Darvino en la arkipelago [[Galapagos]] inter [[fringoj]] daŭras, kiel pruvis analizoj pri la grando de ties bekoj.<ref>Javier Sampedro, ''Los pinzones de Darwin siguen evolucionando en las Galápagos'', [[El País]], Madrido, 21a de Aprilo 2016. [http://elpais.com/elpais/2016/04/21/ciencia/1461255328_125699.html] Alirita la 21an de Aprilo 2016.</ref>
== Tipoj ==
[[Paralela evoluismo]] estas la disvolvigo de simila trajto en rilataj, sed diferencaj, specioj descendintaj el sama praulo, sed el diferencaj kladoj. [[Konverĝa evoluismo]] priskribas la akiron de samaj biologiaj trajtoj en nerilataj stirpoj aŭ specioj.
Linio 55:
== Referencoj ==
{{
== Bibliografio ==
Linio 61:
* Charles Darwin: ''The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (La deveno de la homo, kaj selektado rilate al sekso)'', 1871, Londono, eld. John Murray [http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_TheDescentofMan.html], isbn 0801420857
* [[Richard Dawkins]]: ''The Greatest Show on Earth (La plej granda spektaklo surtera)''. Free Press, Novjorko 2009, ISBN 978-1-4391-6473-0
* [[Richard Dawkins]]: ''The Selfish Gene.'' Oxford University Press, Oxford 1999, ISBN 0-19-286092-5
* [[Richard Dawkins]]: ''The Blind Watchmaker.'' Penguin, Londono interalie en 2000, ISBN 0-14-029122-9
* Douglas J. Futuyma: ''Evolutionsbiologie (Evolubiologio)''. Tradukita el la angla kaj prilaborita de Barbara König. Birkhäuser Verlag, Basel 1990.
Linio 76:
* Umberto Fasol, ''Evoluzione o Complessità?'', Fede & Cultura, 2010.
* Enzo Pennetta, ''Il cranio di Dmanisi: Nonostante le smentite è un importante punto a sfavore della teoria neodarwiniana'', www.enzopennetta.it.
== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
{{Wiktionary|Evolution}}
* [http://www.evolutionsbiologen.de Evolubiologio en Germanujo]
Linio 90 ⟶ 89:
* [http://www.talkorigins.org/indexcc/list.html www.talkorigins.org] Angla kolekto pri la plej oftaj miskomprenoj rilate al evoluismo kaj kiel respondas sciencistoj.
{{Bibliotekoj}}
▲{{havenda artikolo|Evoluismo}}
[[Kategorio:Biologio]]
| |||