Egiptio: Malsamoj inter versioj

| ŝoseo1 =

| ŝoseo2_tipo =

| ŝoseo3_tipo = Fervojo

| ŝoseo3 =

| areo = 980869

| areo_rondumo = 1

<!-- *** Loĝantaro *** -->

| loĝantaro = 81931242

Egiptio estas konsiderita regiona potenco en Nordafriko, Mezoriento kaj la [[islama mondo]], kaj meza potenco tutmonde.<ref> "Lessons from/for BRICSAM about south–north Relations at the Start of the 21st Century: Economic Size Trumps All Else?". International Studies Review. 9. </ref> La ekonomio de Egiptio estas unu el la plej grandaj kaj plej diversigitaj en [[Mezoriento]], kaj estas projektita kiel unu el la plej grandaj en la 21a jarcento. En 2016, Egiptio renkontis Sudafrikon kaj iĝis la dua plej granda ekonomio de Afriko (post Niĝerio).<ref>[https://qz.com/africa/682877/south-africa-loses-its-spot-as-africas-second-largest-economy-to-egypt/ "South Africa just lost its spot as Africa's second largest economy".] Arkivita el la originalo en 13a de novembro 2017. Alirita la 22an de julio 2019. </ref><ref>[https://www.forbes.com/sites/tobyshapshak/2016/05/12/south-africas-economy-falls-to-third-behind-nigeria-egypt/#5de61a254b78 "South Africa's Economy Falls To Third Behind Nigeria, Egypt". Arkivita el la originalo en 1a de decembro 2017. Alirita la 22an de julio 2019. </ref> Egiptio estas fondinta membro de [[Unuiĝintaj Nacioj]], [[Movado de Nealiancitaj Landoj]], [[Araba Ligo]], [[Afrika Unio]] kaj [[Organizo de Islama Kunlaboro]].

 

La nomo ''Egiptio'' estas derivita de la Malnova Greka Aígyptos (Αἴγυπτος), tra Meza [[Franca]] ''Egypte'' kaj [[Latina]] ''Aegiptum''. Ĝi reflektas plene grekajn liniajn tabulojn kiel a-ku-pi-ti-yo. La adjektivo aigýpti-, aigýptios estis pruntita en Kopta lingvo kiel gipatoj, kaj de tie en la [[araba]] kiel Qbṭī, reen formita en قبط qubṭ, de kie la vorto ''Kopto''. La grekaj formoj estis pruntitaj de la malfrua egipta (Amarna) Hikuptah "Memphis", koruptaĵo de la pli frua egipta nomo (⟨Ḥwt-kȝ-ptḥado), kiu signifas "hejmon de la ''ka'' (animo) de Ptah", la nomo de templo al la dio Ptah ĉe Memfiso. [[Strabo]] atribuis la vorton al populara etimologio, en kiu Aígyptos (Αἴγυπτος) evoluis kiel komponaĵo de Aigaiou huptiōs (Aἰγαίου ὑπτίως), kiu signifas "sub la [[Egeo]]".

 

 

== Datumoj pri Egiptujo ==

'''Loko:''' 27 No, 30 Or (nordorienta [[Afriko]])

<br />'''semotaŭga:''' 2 %

<br />'''registara buĝeto:''' 8,2 Gd (1998/99)

 

<br /> - suma = [[Usona dolaro|$]]329,791 mlrd

<br /> - pokapa = $ 4.836

 

== Geografio ==

Egiptio kuŝas ĉefe inter latitudoj 22 ° kaj 32 ° N, kaj longitudoj 25 ° kaj 35 ° E. Ĉe 1,001,450 kvadrataj kilometroj (386,660 kvadrataj mejloj), ĝi estas la 30-a plej granda lando. Pro la ekstrema arideco de la klimato de Egiptio, la centroj de loĝantaro koncentras laŭ la mallarĝa Nilo-Valo kaj Delto, kio signifas, ke ĉirkaŭ 99% de la loĝantaro uzas ĉirkaŭ 5.5% de la tuta tereno. 98% de egiptoj vivas je 3% de la teritorio.

 

La 13an de marto 2015, oni anoncis planojn por proponita nova ĉefurbo de Egiptio.

 

 

=== Klimato ===

Plejparto de la [[pluvo]] de Egiptujo falas en la vintraj monatoj. Sude de Kairo, pluvoaj mezumoj estas nur ĉirkaŭ 2 ĝis 5 mm (0.1 ĝis 0.2 en) jare kaj ĉe intertempoj de multaj jaroj. Sur tre maldika strio de la norda marbordo la pluvo povas esti tiel alta kiel 410 mm (16.1 en), plejparte inter oktobro kaj marto. [[Neĝo]] falas nur sur la montoj de Sinajo kaj foje kelka sur la nordaj marbordaj urboj kiel Damietta, Baltim kaj Sidi Barrani, kaj malofte en Aleksandrio. Malmulta kvanto da neĝo falis sur Kairo la 13an de decembro 2013, la unuan fojon en multaj jardekoj. Ankaŭ frosto estas konata meze de Sinajo kaj meze de Egiptio. Egiptio estas unu el la plej sekaj kaj plej sunaj landoj en la mondo, kaj plejparto de ĝia tera surfaco estas dezerta.

 

| en la disputata [[Triangulo Halaib]]

| align="center" style="padding:0" | <!--{{Situo sur mapo|Egiptio|label= |lat=22/11/28|long=36/21/8 |position=left |float=left |width=100 |caption= |type=landmark |region=EG |name=Nacia Parko Gebel-Elba}}-->

|-

| [[Nacia Parko Ras-Muhammad]]

| style="text-align:right" | [[1983]]

| style="text-align:right" | 48.000

| align="center" style="padding:0" | <!--{{Situo sur mapo|Egiptio|label= |lat=27/40/0 |long=34/0/0 |position=left |float=left |width=100 |caption= |type=landmark |region=EG |name=Nacia Parko Ras-Mohammed}}-->

| align="center" style="padding:0" | [[Dosiero:Coral reef in Ras Muhammad nature park.JPG|100px]]

| style="text-align:right" | [[2003]]

| style="text-align:right" | 745.000

| align="center" style="padding:0" | <!--{{Situo sur mapo|Egiptio|label= |lat=24/8/0 |long=35/29/0 |position=left |float=left |width=100 |caption= |type=landmark |region=EG |name=Nacia Parko Ŭadi-al-Gamal}}-->

|}

 

== Historio ==

[[Dosiero:Lure of Mother Egypt NGM-v31-p272.jpg|eta|300px|La rivero Nilo kaj la Granda Piramido.]]

 

La rivero Nilo donis, per sia ĉiujara inundo, fruktodonan [[ŝlimo]]n, kiu ebligis intensan terkulturadon. Forestis aliaj povegaj popoloj, ĉar la lando situis en la valo de Nilo, izolita de vastaj dezertoj. Ĉio ĉi permesis la disvolviĝon de unu el la unuaj vere elstaraj [[civilizacio]]j en la historio de la homaro.

 

 

=== De Egiptujo mezepoka al la formado de la moderna ŝtato ===

 

{{Ĉefartikolo|Mameluka Sultanlando (Kairo)}}

 

Sub la otomana regado, Egiptujo malaltiĝis al marĝena situacio ene de la granda [[Otomana Imperio]]. Kvankam la mamelukoj rekuperis la povon dum mallonga periodo, en 1798 la armeo de [[Napoleono]] okupis la landon. Ankaŭ la franca okupado ne daŭris longe, kiu apenaŭ lasis spurojn, sed markis la komencon de la studaro en Okcidento pri [[egiptologio]], nome pri la kulturo de la [[Antikva Egiptujo]].

 

Tiuj pactraktatoj estis malakceptitaj de la araba mondo, kaj la konsekvencoj estis forpelo de Egiptujo el la [[Araba Ligo]] kaj la ascendo de la islama fundamentismo en la lando post la revolucio [[Irano|irana]].

Konsekvence, en [[1981]] Sadat estis murdita kaj sukcedis lin [[Hosni Mubarak]], kiu plutenis la politikon de sia antaŭulo. Enlanda politiko sukcesis venki la fundamentismon, spite kelkajn atencojn kontraŭ eksterlandaj turistoj, kiuj damaĝis la ĉefan enspezofonton de la lando: nome [[turismo]].

 

 

=== Edukado ===

 

La nelegipova proporcio malpliiĝis ekde 1996 de 39.4 ĝis 25.9 procentoj en 2013. La taksado de julio 2014 estis taksita je 73.9%. La nelegipoveco estas plej alta inter tiuj, kiuj havas pli ol 60 jarojn, taksante ĉirkaŭ 64.9%, dum [[analfabetismo]] inter junuloj inter 15 kaj 24 jaroj estis listigita je 8.6 procentoj.

La [[Universitato de Kairo]] estas klasita kiel 401a-500a laŭ la Akademia Rangigo de Mondaj Universitatoj (Ŝanghaja Rangigo) kaj 551-600 laŭ ''QS World University Rankings''. [[Usona Universitato en Kairo]] estas klasita kiel 360a laŭ ''QS World University Rankings'' kaj Al-Azhar Universitato, Aleksandria Universitato kaj Ain Ŝams Universitato falis al la 701-a rango. Egiptio estas nuntempe malfermanta novajn esplorinstitutojn por la celo modernigi esplorojn en la nacio, kies plej freŝa ekzemplo estas Zeŭaila Urbo de Scienco kaj Teknologio.

 

[[Egipta kuirarto]] multe uzas la [[legomo]]jn, [[guŝo]]jn kaj [[frukto]]jn el la riĉa Nilaj valo kaj delto de Egiptio. Ĝi kundividas similecojn kun la manĝaĵoj de la orienta mediteranea regiono, kiel [[rizo]] farĉita per legomoj, vinberoj, ŝaŭarmo, kebabo kaj koftoj. Ekzemploj de egiptaj pladoj estas ful medames, fabaj kaĉoj; kuŝari, lentoj kaj pastaĵo; kaj moloĥijo, ''Corchorus olitorius''; pita pano, konata loke kiel ''eiŝ baladi'' (en egipta araba: عيش [ʕeʕ]; moderna norma araba: ʿayš) estas baza elemento de egipta kuirarto, kaj fromaĝoj en Egiptio fontas el la Unua Dinastio de Egiptujo, kun la domiato, kiu estas la plej populara speco de fromaĝo konsumita hodiaŭ.

 

Kutimaj pladoj de la egipta kuirarto estas [[patkuko]]j, ''kusari'' (pastaĵo kun cepoj kaj diversaj herboj), fruktoj kaj freŝaj legomoj. [[Teo]] aŭ [[kafo]] kutime akompanas manĝojn. Riĉaj egiptoj kutimas enmeti en siajn menuojn eŭropajn pladojn, precipe el la [[franca kuirarto]].

 

La ĉefministro de Egiptio ([[arabe]] رئيس الوزراء المصري, رئيس الحكومة) estas la gvidanto de la registaro de Egiptio. En la malfruaj 1970-aj jaroj, Egiptio havis plurajn kompromisajn registarojn kiuj montriĝis esti malstabilaj, pro la lukto ekestanta inter la prezidanto kaj la ĉefministro. De 1981 ĝis 2011, la socialisma [[Naci-demokratia partio (Egiptio)|naci-demokratia partio]] havis signifan plimulton en la Popola Asembleo kaj provizis la ŝtatan prezidanton. La naci-demokratia partio estis malfondita per la supera administra tribunalo la 16-an de aprilo 2011, sekvante la egiptan ribelon kiu fine kaŭzis la demision de la ŝtata prezidanto [[Hosni Mubarak]]. La 19-an de septembro 2015 ekdeĵoris la nuna ĉefministro [[Ŝerif Ismail]].

 

 

== Eksteraj ligiloj ==

|commonscat=Egypt

|wikinewscat=Egiptio

{{Afrika Unio}}

{{Ligo de Arabaj Ŝtatoj}}

 

[[Kategorio:Egiptio| ]]