Franca lingvo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
→Konsonantoj: Precizeco de t kaj d |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita ŝablono (Dosiero), esperantigita parametro, formatigo de titoloj, multaj kosmetikaj ŝanĝoj |
||
Linio 75:
|-
|}
=== Eŭropo ===
[[
Parolata de 19.71% de la loĝantaro de la [[Eŭropa Unio]], la franca estas la tria plej amplekse parolata [[gepatra lingvo]] aŭ eksterlanda (dua) lingvo en EU post la angla kaj la germana.<ref name=nativeLanguages> European Commission (Junio 2012), [https://web.archive.org/web/20160106183351/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_386_en.pdf "Europeans and their Languages" (PDF),] Special Eurobarometer 386, Europa, p. 5, arkivita el la originalo (PDF) en 6a de januaro 2016, alirita la 18an de januaro 2020. </ref><ref>{{cite web |url=http://languageknowledge.eu/countries/eu27 |title=Language knowledge in Europe }}</ref>
Laŭ la [[Konstitucio de Francio]], la franca estis la [[oficiala lingvo]] de la Respubliko ekde 1992<ref name="Benet-MartínezHong2014">{{citation |mode=cs1 |title=The Oxford Handbook of Multicultural Identity |date=2014 |page=468 |chapter=Applied Perspectives: Policies for Managing Cultural Diversity |chapter-url=https://books.google.com/books?id=gAqKAwAAQBAJ&pg=PA468 |last1=Novoa |first1=Cristina |last2=Moghaddam |first2=Fathali M. |editor1-last=Benet-Martínez |editor1-first=Verónica |editor2-last=Hong |editor2-first=Ying-Yi |publisher=Oxford University Press |location=New York |series=Oxford Library of Psychology |isbn=978-0-19-979669-4 |lccn=2014006430 |oclc=871965715 }}</ref> (kvankam la [[Regularo de Villers-Cotterêts]] faris ĝon deviga por juraj dokumentoj en 1539). [[Francio]] devigas la uzadon de la franca en oficialaj registaraj publikaĵoj, publika edukado escepte en specifaj okazoj (kvankam tiuj disponoj estas foje ignoritaj) kaj laŭjuraj [[kontrakto]]j; teorie reklamado devas porti tradukon de alilingvaj vortoj.
En [[Belgio]], la franca estas la oficiala lingvo de [[Valonio]] (eksklude parton de la Orientaj Kantonoj (Eupen-Malmedy), kiuj estas [[Germana lingvo|german-parolantaj]]) kaj unu el la du oficialaj lingvoj — kun la [[Nederlanda lingvo|nederlanda]] — el la [[Brusela Ĉefurba Regiono]], kie ĝi estas parolata de la majoritato de la loĝantaro ofte kiel [[Gepatra lingvo|unuaranga lingvo]].<ref name=philippevanparijs>{{Cite journal|title=Belgium's new linguistic challenge |author=[[Philippe Van Parijs|Van Parijs, Philippe]], Professor of economic and social ethics at the UCLouvain, Visiting Professor at [[Harvard University]] and the KULeuven |journal=KVS Express (Supplement to Newspaper de Morgen) March–April 2006 |pages= Article from [http://www.kvs.be/kvs_express/KVS_EXPRESS_13_WEB.pdf original source (pdf 4.9 MB)] pp. 34–36
La franca estas unu el la kvar oficialaj lingvoj de [[Svisio]] (kun la [[Germana lingvo|germana]], la [[Itala lingvo|itala]] kaj la [[Romanĉa lingvo|romanĉa]]) kaj estas parolata en la okcidenta parto de Svisio, nome [[Romandio]], el kio [[Ĝenevo]] estas la plej granda urbo. La lingvaj dividoj en Svisio ne nepre koincidas kun la politikaj administraciaj subdividoj, kaj kelkaj [[Kantonoj de Svislando|kantonoj]] havas dulingvan statuson: por ekzemplo, urboj kiel [[Bielo]] kaj kantonoj kiel [[Kantono Valezo|Valezo]], [[Kantono Friburgo|Friburgo]] kaj [[Kantono Berno|Berno]]. La franca estas la indiĝena lingvo de ĉirkaŭ 23% de la svisa loĝantaro, kaj estas parolata de ĉirkaŭ 50%<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=abit8Yd6J-cC&pg=PA92&lpg=PA92 |title=Le français et les langues|year=2007|accessdate=10 September 2010|isbn=978-2-87747-881-6|last1=Abalain|first1=Hervé}}</ref> de la loĝantaro.
La franca estas ankaŭ oficiala lingvo de [[Monako]] kaj [[Luksemburgio]], same kiel en la [[Aosta Valo|Aostvala]] regiono de Italio, dum la franclingvaj dialektoj restas parolataj de minoritatoj en la [[Manikinsuloj]]. Ĝi estas parolata ankaŭ en [[Andoro]] kaj estas la ĉefa lingvo post la [[Kataluna lingvo|kataluna]] en [[El Pas de la Casa]]. La lingvo estas instruata kiel unuaranga dua lingvo en la germana ''land'' de [[Sarlando]], kie la franca estas instruata el antaŭ-lernejo kaj ĉirkaŭ 43% de civitanoj povas paroli la francan.<ref>{{
=== Afriko ===
[[
En helblua koloro landoj ofte konsiderataj parto de Francparolanta Afriko. En malhelverda koloro landoj kiuj ne estas francparolantaj sed estas membroj aŭ observantoj de la [[Internacia Organizaĵo de la Franclingvio|OIF]].]]
La majoritato de la tutmonda franc-parolanta loĝantaro vivas en Afriko. Laŭ informo de 2007 fare de la "Organisation Internationale de la Francophonie", ĉirkaŭkalkulitaj 115 milionoj da afrikanoj en 31 francparolantaj landoj povas paroli la francan ĉu kiel [[Gepatra lingvo|unua]] aŭ kiel [[dua lingvo]].<ref name="2005_report" >[https://www.amazon.fr/dp/2098821778 La Francophonie dans le monde 2006–2007] publikigita de la Organisation internationale de la Francophonie. Nathan, Paris, 2007. </ref> Tiu cifero ne inkludas la parolantojn de ne-francparolantaj afrikaj landoj kiuj lernis la francan kiel fremda lingvo.<ref name="2005_report" /> Pro la starigo de Francio en Afriko, oni esperas, ke la totala franc-parolanta loĝantaro tutmonde atingos 700 milionojn da personoj en 2050.<ref>{{Citation |last=Cross |first=Tony |title=French language growing, especially in Africa |date=2010-03-19 |url=http://www.english.rfi.fr/africa/20100319-french-language-growing-especially-africa |work=Radio France Internationale |access-date=2013-05-25}}</ref> La franca estas la plej rapide kreskanta lingvo en la kontinento (laŭ terminoj de oficiala aŭ fremda lingvo).<ref>{{
La franca estas ĉefa dua lingvo en Afriko, sed ĝi iĝis unua lingvo en kelkaj urbaj areoj, kiel en la regiono de [[Abiĝano]], [[Ebur-Bordo]]<ref> [https://www.amazon.fr/dp/2271059682 ''Le français à Abidjan: Pour une approche syntaxique du non-standard''] de Katja Ploog, Centre national de la recherche scientifique = CNRS Editions, [[Paris]], 2002.</ref> kaj en [[Libreville]], [[Gabono]].<ref name=CEFAN>{{cite web | title =L'aménagement linguistique dans le monde | work =CEFAN (Chaire pour le développement de la recherche sur la culture d’expression française en Amérique du Nord, Université Laval |language=fr | publisher =Jacques Leclerc | url =http://www.axl.cefan.ulaval.ca/ | accessdate = 19a de majo, 2013}}</ref> Ne estas unusola afrika franca lingvo, sed multaj formoj kiuj diverĝis tra kontakto kun variaj indiĝenaj [[Lingvoj de Afriko]].<ref> [http://www.cecif.com/?page=la_francophonie#francaisafrique "En Afrique, il est impossible de parler d'une forme unique du français mais..."]</ref>
[[Sub-Sahara Afriko]] estas la regiono kie la franca lingvo plej verŝajne estos etendiĝanta, pro la disvastigo de edukado kaj rapida populacikresko.<ref>[http://www.diplomatie.gouv.fr/en/France-priorities_1/francophony-french-language_1113/french-language_1934/french-language-in-the-world_3441/the-french-language-in-the-world-an-expanding-community_4289.html France-Diplomatie] [https://web.archive.org/web/20090727195522/http://www.diplomatie.gouv.fr/en/France-priorities_1/francophony-french-language_1113/french-language_1934/french-language-in-the-world_3441/the-french-language-in-the-world-an-expanding-community_4289.html
27a de julio 2009. "Furthermore, the demographic growth of Southern hemisphere countries leads us to anticipate a new increase in the overall number of French speakers."</ref> En Afriko estas kie la franca lingvo plej evoluis en la ĵusaj jaroj.<ref> [http://www.cecif.com/?page=la_francophonie "Le français, langue en évolution. Dans beaucoup de pays francophones, surtout sur le continent africain, une proportion importante de la population ne parle pas couramment le français (même s'il est souvent la langue officielle du pays). Ce qui signifie qu'au fur et à mesure que les nouvelles générations vont à l'école, le nombre de francophones augmente : on estime qu'en 2015, ceux-ci seront deux fois plus nombreux qu'aujourd'hui.]"</ref><ref> [http://www.cecif.com/?page=la_francophonie#francaisafrique c) Le sabir franco-africain]: {{lang|fr|"C'est la variété du français la plus fluctuante. Le sabir franco-africain est instable et hétérogène sous toutes ses formes. Il existe des énoncés où les mots sont français mais leur ordre reste celui de la langue africaine. En somme, autant les langues africaines sont envahies par les structures et les mots français, autant la langue française se métamorphose en Afrique, donnant naissance à plusieurs variétés."}}</ref> Kelkaj surlokaj formoj de franca en Afriko povas esti malfacile kompreneblaj fare de francaj parolantoj el aliaj landoj,<ref> [http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/afrique/centrafrique.htm République centrafricaine]: {{lang|fr|Il existe une autre variété de français, beaucoup plus répandue et plus permissive : le français local. C'est un français très influencé par les langues centrafricaines, surtout par le sango. Cette variété est parlée par les classes non instruites, qui n'ont pu terminer leur scolarité. Ils utilisent ce qu'ils connaissent du français avec des emprunts massifs aux langues locales. Cette variété peut causer des problèmes de compréhension avec les francophones des autres pays, car les interférences linguistiques, d'ordre lexical et sémantique, sont très importantes.}} (''One example of a variety of African French that is difficult to understand for European French speakers'').</ref> sed verkitaj formoj de la lingvo estas tre rilataj al tiuj de la cetero de la franc-parolanta mondo.
=== Ameriko ===
[[
La franca estas la dua plej ofta lingvo en [[Kanado]], post la [[Angla lingvo|angla]], kaj ambaŭ estas oficialaj lingvoj je federacia nivelo. Ĝi estas la unua lingvo de 9.5 milionoj da personoj aŭ 29% kaj la dua lingvo por 2.07 milionoj aŭ 6% de la tuta loĝantaro de Kanado.<ref name="Qu'est-ce que la Francophonie">[http://www.axl.cefan.ulaval.ca/francophonie/francophonie.htm "Qu'est-ce que la Francophonie?".] Alirita la 16an de januaro 2020. </ref> La franca estas la nura oficiala lingvo en la provinco [[Kebekio]], estante gepatra lingvo de ĉirkaŭ 7 milionoj da personoj, aŭ preskaŭ 80% (Popolnombrado de 2006) de la provinco. Ĉirkaŭ 95% de la parolantaro de Kebekio parolas la francan ĉu kiel unua ĉu kiel dua lingvo, kaj por kelkaj kiel tria lingvo. Kebekio estas ankaŭ hejmo de la urbo [[Montrealo]], kiu estas la 4a plej granda franc-parolanta urbo en la mondo, laŭ nombro de parolantoj de unua lingvo.<ref>{{Cite web |url=http://www.touristmaker.com/blog/what-are-the-largest-french-speaking-cities-in-the-world/ |title=What are the largest French-speaking cities in the world? |website=Tourist Maker |language=en-US |access-date=2016-10-06}}</ref> [[Nov-Brunsviko]] kaj [[Manitobo]] estas la nuraj du oficiale dulingvaj provincoj, kvankam la plena dulingvismo estas aprobita nur en Nov-Brunsviko, kie ĉirkaŭ unu triono de la loĝantaro estas francparolanta. La franca estas ankaŭ oficiala lingvo de ĉiuj el la teritorioj ([[Nordokcidentaj Teritorioj]], [[Nunavuto]], kaj [[Jukonio]]). El tiuj tri, Jukonio havas plej francparolantoj, kio enhavas ĝuste sub 4% el la loĝantaro.<ref>{{
[[
Laŭ la Usona Popolnombra Servo (2011), la franca estas la kvara<ref>{{
La franca estas unu el la du oficialaj lingvoj de [[Haitio]]. Ĝi estas la ĉefa lingvo por skribado, lernejedukado kaj administracia uzado. Ĝi estas parolata de ĉiuj kleraj haitianoj kaj estas uzata en negocaj sektoroj. Ĝi estas uzata ankaŭ por ceremoniaj eventoj kiel nuptoj, gradigoj kaj diservoj. Ĉirkaŭ 70–80% de la landa loĝantaro havas la [[Haitia kreola lingvo|Haitian kreolon]] kiel unua lingvo; la cetero parolas la francan kiel unua lingvo. La dua oficiala lingvo estas la ĵus normigita [[Haitia kreola lingvo]], kiu praktike la tuta landa loĝantaro parolas. La Haitia kreola estas unu el la [[Franc-kreolaj lingvoj]], kaj ĝi prenas la majoritaton de sia vortotrezoro el la franca, kun influoj el okcidentafrikaj lingvoj, same kiel el kelkaj lingvoj de Eŭropo. La Haitia kreolo estas tre rilata al la Luiziana kreolo kaj al la kreolo el la [[Malgrandaj Antiloj]].<ref>Ministère de l'Éducation nationale</ref>
La franca estas la oficiala lingvo kaj de la [[Franca Gviano]] en Sudameriko,<ref>{{
[[
=== Azio ===
==== Sudorienta Azio ====
La franca estis la oficiala lingvo de la kolonio [[Franca Hindoĉinio]], kiu enhavis teritoriojn kiuj nuntempe estas [[Vjetnamio]], [[Laoso]] kaj [[Kamboĝo]]. Ĝi plue estas administracia lingvo en Laoso kaj Kamboĝo, kvankam ties influo malpliiĝis en la lastaj jaroj.<ref>{{Cite news |url=https://www.nytimes.com/1993/10/16/style/IHT-french-declines-in-indochina-as-english-booms.html |title=French Declines in Indochina, as English Booms |last=Richardson |first=Michael |date=16a de oktobro 1993 |work= International Herald Tribune
==== Okcidenta Azio ====
===== Libano =====
[[
Iama Francia [[Franca Mandato de Sirio|mandato]], [[Libano]] deklaras [[araba]]n kiel la nuna oficiala lingvo, kvankam speciala leĝo regulas kiam la franca povs esti publike uzata. La artikolo 11a de la Libana Konstitucio proklamas, ke la "Araba estas la oficiala nacia lingvo. Leĝo determinas la kazojn en kiuj la franca lingvo povos esti uzata".<ref name="article_11">{{
Nuntempe, kaj la franca kaj la angla estas duarangaj lingvoj (helplingvoj) de [[Libano]], kaj ĉirkaŭ 40% de la loĝantaro estas francparolanto kaj 40% angloparolanto.{{sfn|OIF|2014|p=217}} La uzado de la angla estas kreskanta en negocado kaj amaskomunikiloj. El ĉirkaŭ 900,000 studentoj, ĉirkaŭ 500,000 estas aligitaj en francparolantaj lernejoj, ĉu publikaj ĉu privataj, en kiuj la instruado de matematiko kaj sciencaj fakoj estas farita en franca.{{sfn|OIF|2014|p=218}} La nuntempa uzado de la franca varias depende de la regiono kaj de la socia statuso. Unu triono de altlernejaj studentoj edukitaj en franca pluas al altedukado en anglo-parolantaj institucioj. La angla estas lingvo de negocado kaj [[amaskomunikilo]]j, dum la franca estas elemento de socia distingo, elektita prr sia emocia valoro.{{sfn|OIF|2014|p=358}}
===== Israelo =====
Grava franc-parolanta komunumo estas ankaŭ en [[Israelo]], ĉefe inter la komunumoj de [[judoj]] devenaj el [[Francio]], [[Maroko]] kaj [[Libano]]. Multaj [[mezlernejo]]j proponas studadon de franca kiel fremda lingvo.
===== Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj kaj Kataro =====
La [[Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj|UAE]] havas la statuson de observanta ŝtato en la [[Internacia Organizaĵo de la Franclingvio]] kaj [[Kataro]] havas la statuson en la organizo kiel asociita ŝtato. Tamen en ambaŭ landoj la franca tute ne estas parolata preskaŭ de neniu en la ĝenerala loĝantaro aŭ eĉ inter la migrantaj laboristoj, sed parolata nur de kelka malgranda minoritato de tiuj kiuj investas en francparolantaj landoj aŭ havas aliajn financajn aŭ familiajn ligilojn. Ilia eniro kiel observanta kaj asociita ŝtatoj respektive en la franclingvia organizo estis helpita de grandskale de iliaj investoj kaj en la Organizo kaj en Francio mem.<ref>{{
=== Oceanio kaj Aŭstralazio ===
[[
La franca estas oficiala lingvo de la [[Pacifiko|pacifika insula]] lando [[Vanuatuo]], kie 45% el la loĝantaro povas paroli ĝin.<ref>{{
En Franca Polinezio kaj je malpli granda etendo en Valiso kaj Futuno, kie la parola kaj skriba sciaro de la franca lingvo iĝis preskaŭ universala (95% kaj 84% respektive), la franca pli kaj pli tendencas anstataŭigi la indiĝenajn polineziajn lingvojn kiel la plej parolata lingvo hejme. En Franca Polinezio, la procento de la loĝantaro kiu informis, ke la franca estas la lingvo kiun ili plej uzas hejme plialtiĝis el 67% de la popolnombrado de 2007 ĝis 74% de la popolnombrado de 2017.<ref name=PF_2007>{{
== Parencaj lingvoj kaj dialektoj ==
Linio 170 ⟶ 171:
; '''1000.''': En '''[[1066]]''', franclingvanoj atakis kaj regis [[Britio]]n, profunde influonte la disvolviĝon de '''la angla''', kiu eĉ hodiaŭ enhavas multe da francaj vortoj. Eĉ en la tiama Italio, la franca estis la komuna lingvo inter komercistoj. Ĉirkaŭ 1100 skribiĝis la [[Kanto de Roland]]. La nuntempa lingvo estas sufiĉe malproksima de la tiama kiun oni nomas [[Malnova franca lingvo]] kun [[ISO 639]]-kodo fro.
; '''1500.''': Dum '''1200–1900''', la nacia registaro en Parizo disvastigis sian dialekton tra la tuta lando: la francilia franca fariĝis la [[oficiala lingvo]] en Francio en 1539, depost kiam la franca lingvo estis uzata en la tribunaloj (dum en plimulto el la eŭropaj landoj uzatis [[latino]] ĝis foje la 19-a jarcento). La [[Regularo de Villers-Cotterêts]] estas jura dokumento subskribita de [[Villers-Cotterêts]] (en la nuna departemento [[Aisne]]) inter la 10a kaj la 15a de aŭgusto 1539 fare de la reĝo de Francio [[Francisko la 1-a]], registrita en la Parlamento de Parizo la 6an de septembro 1539. Tiu regularo estas la jura teksto plej antikva kiu ankoraŭ estas valida en Francio, ĉar ties artikoloj 110a kaj 111a (pri la franca lingvo) neniam estis nuligitaj. Ĝi estas partikulare konata ĉar estis la unua kiu establis la unuarangecon kaj la ekskluzivecon de la franca en la [[dokumento]]j rilataj al la publika vivo; fakte, cele al la faciligo de la kompreno de la agado de la administracio kaj de la justico, tiu regularo devigas al la redakto de la dokumentoj en tiu lingvo. Same, la franca iĝis la oficiala lingvo de la francaj [[juro]] kaj administracio, anstataŭ en latina aŭ en la aliaj lingvoj de la lando.
; '''Jarcentoj 18-a ĝis 19-a.''': La franca estis la internacia lingvo de [[kulturo]] kaj diplomatio en [[Okcidento]]. En nobelaj rondoj de meza kaj eĉ [[orienta Eŭropo]] tio iĝis ĝis, ke oni ofte parolis france sine de la familio, infanojn oni provizis per franclingva vartistino, kaj foje eĉ nobelaj rusoj scipovis pli bone la francan ol sian propran lingvon. En 1871 iu aŭdis la Germanimperian [[Vilhelmo la 1-a (Germana Imperiestro)|Vilhelmo la 1-a]], kiu ĵus estis venkinta Francion kaj fondinta la unuiĝintan germanan imperion familiare interbabili kun sia ĉefministro [[Bismarck]] france. Pro tio, [[Marie Curie]], ekzemple, plenaĝiĝis en Pollando sed, kiel plenaĝulo kaj [[sciencisto]], loĝis kaj laboris en Francio. Tio ankoraŭ okazas eĉ hodiaŭ, sed estas pli ofte per la angla.
Linio 331 ⟶ 332:
La loko de la adverbo: tiuj je tempo aŭ je loko pri la tuta frazo estas aŭ en la komenco aŭ en la fino de la frazo. Tiuj pri adjektivo aŭ adverbo estas antaŭe (''très bon'' - "tre bona"). Pri la komponaj tempoj, je la afirmativa (jesa) formo la adverboj mallongaj kaj la adverboj oftaj estas inter la du vortoj (''Tu as bien fais ton travail'', laŭvorte "Vi havas bone faritan vian laboron", t.e. "Vi bone faris vian laboron").
Kio ajn la tempo, je la negativa (ne'a) formo, krom'e "certainement", "généralement", "peut-être", "probablement", "sans aucun doute", "sans doute", "sûrement" ke tiuj ĉi estas antaŭe la partiklo "pas", la alioj estas post'e la partiklo "pas". Pri la infinitivo, se la adverbo estas unusilaba, la adverbo estas antaŭe.
Alie ke ĉio tiu ĉi, la adverbo estas poste la io pri kiu la adverbo estas. Atenton, la loko de la pronomo estas prioritata: ''Faites-le vraiment'' (Faru ĝin vere), ne ''Faites vraiment le'' (Faru vere ĝin).
Linio 528 ⟶ 529:
== Literaturo ==
* {{Monatoref|numero=1993/10|paĝo=23|titolo=La franca|ligilo=|aŭtoro=Bradley Kendal}}
=== En aliaj lingvoj ===
* Nadeau, Jean-Benoît, kaj Julie Barlow (2006). The Story of French. (First U.S. ed.) New York: St. Martin's Press. ISBN 0-312-34183-0
* Reutner (2017). Manuel des francophonies. Berlin/Boston: de Gruyter. ISBN 978-3-11-034670-1
| |||