Herbert Wells: Malsamoj inter versioj

{{Informkesto verkisto

'''Herbert George Wells''' {{prononco|herbert ĝorĝ ŭelz}} (naskiĝis la {{daton|21|septembro|1866}} en [[Bromley]], [[Kent]], mortis la {{daton|13|aŭgusto|1946}} en [[Londono]]), pli bone konitakonata kiel '''H. G. Wells''', estis [[Unuiĝinta Reĝlando|brita]] [[verkisto]], [[Romano|romanisto]], [[historiisto]] kaj [[filozofo]].<ref name=":0">Parrinder, Patrick (2004). ''Oxford Dictionary of National Biography''. Oxford University Press.</ref> Li estis fruktodona aŭtoro, kiu verkis en diversaj ĝenroj dekojn da romanoj, noveloj, verkoj de socia kritiko, satiroj, biografioj kaj membiografioj. Li estas renomita pro siaj [[sciencfikcio|sciencfikciaj]] romanoj kaj ofte estas menciita kiel la “patro de la sciencfikcio” kune kun [[Jules Verne|Julio Verne]] kaj [[Hugo Gernsback]].<ref>Adam Charles Roberts (2000), [https://books.google.com/books?id=IRw_MIPjnXwC&pg=PA48 "''The History of Science Fiction''"], p. 48. En: ''Science Fiction'', Routledge, ISBN 0-415-19204-8</ref><ref>Siegel, Mark Richard (1988). ''Hugo Gernsback, Father of Modern Science Fiction: With Essays on Frank Herbert and Bram Stoker.'' Borgo Pr. <nowiki>ISBN 0-89370-174-2</nowiki>.</ref>

Tamen dum sia vivo Wells estis rekonita kiel socia kritikisto kun vizio de estonteco, eĉ [[Profetaĵo|profeta]], kiu dediĉis siajn talentojn literaturajn al la disvolvado de perspektivo progresema je tutmonda skalo. En sia rolo de [[futuristo]] li verkis diversajn utopiajn verkojn kaj antaŭvidis la alvenon de [[Aviadilo|aviadiloj]], [[Tanko|tankoj]], [[Kosmopramo|spacaj vojaĝoj]], [[Atombombo|atombomboj]], televido persatelita kaj io simila al la [[interreto]].<ref>[https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/hg-wells-a-visionary-who-should-be-remembered-for-his-social-predictions-not-just-his-scientific-a7320486.html ''HG Wells:'' ''A visionary who should be remembered for his social predictions, not just his scientific ones'']''. The Independent''. 9-a de oktobro 2017.</ref> En sciencfikcio li imagis tempvojaĝojn, eksterterulajn invadojn, nevideblecon kaj biologian [[Inĝenierarto|inĝenierarton]]. Inter liaj plej elstaraj verkoj estas ''La Tempotempo-Maŝinomaŝino'' (1895), ''La Insuloinsulo de D-ro Moreau'' (1896), ''La Nevideblanevidebla Viroviro'' (1897), ''La Militomilito de la Mondojmondoj'' (1898) kaj ''La Militomilito en la Aeroaero'' (1907). Li iĝis fama precipe pro siaj [[sciencfikcio|sciencfikciaj verkoj]], sed verkis ankaŭ nefikciaĵojn kiel la fama kaj influa ''Outline of History'' ([[1920]], ''Skizo de Historiohistorio''), kiu estis la unua ĝenerala historio verkita surbaze de [[antropologio]] kaj [[sociologio]]. Li estis nomumita kvar fojojn por la [[Nobel-premio pri literaturo]].<ref>[https://www.nobelprize.org/nomination/archive/show_people.php?id=10075 "''Nomination Database: Herbert G Wells''"]. Nobel Prize.org. Vizitita la 19-an de marto 2015.</ref>

Antaŭ ol sia kariero kiel verkisto, Wells studis [[Biologio|biologion]] kaj siajliaj ideoj pri etikaj aferoj disvolviĝis laŭ kunteksto specife kaj fundamente davinismadarvinisma.<ref>Robert M. Philmus kaj David Y. Hughes, ed., ''H. G. Wells: Early Writings in Science and Science Fiction'' (Berkeley, Los Angeles, kaj London: University of California Press, 1975), p. 179.</ref> Li ankaŭ estis malkaŝa [[Socialismo|socialisto]], kiu ofte (kvankam ne ĉiam, kiel dum la komenco de la [[unua mondmilito]]) kunakordis kun [[Pacismo|pacismaj]] sintenoj. Liaj postaj verkoj estis pli politikaj kaj didaktikaj, forlasantedum li forlasis la sciencfikcion, dumkaj samtempe li asertadis en oficialaj dokumentoj, ke sialia metio estis [[ĵurnalismo]].<ref>Vincent Brome, ''H. G. Wells: A Biography'' (London, New York, kaj Toronto: Longmans, Green, 1951).</ref> Romanoj kiel ''Kipps'' aŭ ''La historio de S-ro Polly'', kiuj priskribas la vivon de la malsupera mezklaso, sugestis, ke li estis inda posteulo de [[Charles Dickens]],<ref>Vincent Brome, ''H. G. Wells: A Biography'' (London, New York, kaj Toronto: Longmans, Green, 1951), p. 99.</ref> kvankam Wells pentris la portreton de multaj sociaj tavoloj kaj eĉ klopodis, en ''Tono-Bungay'' (1909), fari diagnozon de la tuto el la brita socio. Malsana pro [[diabeto]], Wells kunfondis en 1934 la ''Diabetan Asocion'' por karitataj celoj. Pro liaj verkoj rilatigitaj al la scienco en 1970 oni decidis nomi H. G. Wells krateron situantan en la kaŝita flanko de la luno.<ref>[http://planetarynames.wr.usgs.gov/jsp/FeatureNameDetail.jsp?feature=62474 Luna kratero H. G. Wells], ''Gazeteer of Planetary Nomenclature''. Vizitita la 5-an de julio 2009.</ref>

H. G. Wells naskiĝis en la Domo Atlaso, ''High Street'' numero 47-a, en Bromley, Kent, la 21-an de septembro 1866, la kvara filo de Joseph Wells kaj lia edzino Sarah Neal. La familio apartenis al la malriĉiĝinta meza–suba klaso de la epoko. Ili havis vendejon malprosperan, aĉetitan danke deal heredaĵo, kie ili vendadis sportajn varojn kaj fajnajn telerarojn.<ref name=":1">Smith, David C. (1986) ''H.G. Wells: Desperately mortal. A biography''. Yale University Press, New Haven and London ISBN 0-300-03672-8</ref>

En 1877 lia patro suferis akcidenton, kiu malebligis lin perlabori liansian vivon kiel li faris ĝis tiu tempo. Tio okazigis, ke Herbert kaj siajliaj fratoj komencis labori en diversaj metioj. Tiel estis kiel, inter 1881 kaj 1883, li iĝis metilernanto en tolaĵvendejo nomita ''Southsea Drapery Emporium Hyde's'', travivaĵo spegulita en liaj romanoj ''The Wheels of Chance'' (1896) kaj ''Kipps: The Story of a Simple Soul'' (1905), kies ĉefrolulo estas tolaĵa metilernanto.<ref name=":0" />​ En 1883 li enskribiĝis en la lernejo de gramatiko Midhurst de Okcidenta Sussex kiel studento kaj guvernisto, kie daŭris lia amo por la legado.<ref name=":1" />

Kiam Wells rifuzis sian ekzamenon pri geologio en 1887, li perdis la stipendion. Tial ne estis ĝis 1890, kiam li ricevis la diplomon pri zoologio de la Eksterna Programo de la Universitato de Londono. Sen la stipendio, tio estas sen enspezoj, li devis transloĝiĝi al la domo de parenco nomita Mary, kuzino de lia patro, kie li interesiĝis pri ŝia filino Isabel. Inter 1889 kaj 1890 li estis profesoro de la ''Henley High Shool''.<ref>[http://www.british-history.ac.uk/report.aspx?compid=22657 «''Hampstead: Education''». ''A History of the County of Middlesex 9: 159-169. 1989'']. Vizitita la 9-an de junio 2008.</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20070501035403/http://www.kirjasto.sci.fi/aamilne.htm «''A(lan) A(lexander) Milne (1882-1956)''». ''Authors' Calendar'']. Arĥivita ekde la originalo la 1-an de majo de 2007. Vizitita la 13-an de aprilo 2007.</ref> Li estis unu el la fondintoj de la ''Royal College of Science Association'' (Asocio de la Reĝa Lernejo de Sciencoj), dekies kiuunua prezidanto li estis ties unua prezidanto en 1909.<ref name=":2" />

Lia amrilato kun Rebeca West, kiu daŭris dek jarojn, naskis filon, Anthony West, naskiĝinta en 1914. Kiam li malsaniĝis pro tuberkulozo, li forlasis ĉion por dediĉi sin al la verkado; li povis finverki pli ol cent verkoj. Li estas konsiderita kiel unounu el la pioniroj de la sciencfikcio kaj liaj unuaj verkoj havis jam kiel temon la sciencan fantazion, profetajn priskribojn de la triumotriumfo de teĥnologio kaj komentojn pri la teruraĵoj de la militoj de la 20-a jarcento: ''La tempo-maŝino'' (''The Time Machine'', 1895), lia unua romano, kun tuja sukceso, kie interplektiĝas scienco, aventuro kaj politiko; ''La nevidebla viro'' (''The Invisible Man'', 1897); ''La milito de la mondoj'' (''The War of the Worlds'', 1898); kaj ''La unuaj homoj sur Luno'' (''The First Men in the Moon'', 1901). Multaj el tiuj romanoj estis la origino de pluraj filmoj.

La grandan plimulton de liaj ceteraj libroj oni povas klasi kiel sociajn romanojn. Inter ili troviĝas ''Ana Veronika'' (''Ann Veronica'', 1909), kie li defendas la [[Virinaj rajtoj|rajtojn de la virinoj]], ''Tono Bungay'' (1909), atako kontraŭ la malrespondeca [[kapitalismo]], kaj ''Mr. Britling iras ĝis la fundo'' (1916), kiu priskribas la reagon de la averaĝa brito fronte deal la [[Unua mondmilito|milito]]. Poste dePost la unua mondmilito (1914-1918) li redaktis la historion de la homaro en tri partoj, ''Skizo de historio'' (''Outline of History'', 1920), en kiu kunlaboris Julian Huxley.

DumlongeLaŭlonge de sia tuta vivo Wells prizorgis, kaj lasis larĝan konstaton pri ĉi tio, pri la postvivado de la samtempa socio. Dum mallonga periodo li estis ano de la Fabiana Societo (''The Fabian Society''), societo laboranta por pacaj socialismaj idealoj. Kvankam li kredis firme je la utopio laŭ kiu la grandegaj kaj teruraj materiaj fortoj disponebligitaj por la homo povis esti regataj de la racio kaj uzataj por la progreso kaj egaleco inter la loĝantoj de la mondo, iom post iom li iĝis pli pesimisma kaj ĉesis sian membriĝon en la Fabiana Societo. Tiel li dediĉis sian verkon ''1942 ĝis 1944'' ('''42 to '44'', 1944) al la kritiko de multaj mondaj gvidantoj de la samtempo. Aliflanke, en ''La destino de la Homo sapiens'' (1945) li esprimis dubojn pri la ebleco de la postvivado de la homa specio. Li verkis ankaŭ ''Eksperimento en membiografio'' (1934) antaŭ sia morto, kiu okazis la 13-an de aŭgusto de 1946 en Londono.

* ''La Tempotempo-Maŝinomaŝino'' (''The Time Machine'') [[1895]]

* ''La Insuloinsulo de la D-ro Moreau'' (''The Island of Dr. Moreau'') [[1896]]

* ''La Nevideblanevidebla Viroviro'' (''The Invisible Man'') [[1897]]

* ''La Militomilito de la Mondojmondoj'' (''The War of the Worlds'') [[1898]]

* ''[[La Dormantodormanto Vekiĝasvekiĝas]]'' (''When the Sleeper Wakes'') [[1899]]

* ''Moderna Utopioutopio'' (''A Modern Utopia'') [[1905]]

* ''La Landolando de la Blindulojblinduloj'' (''The Country of the Blind'') [[1911]]

* ''Skizo de HistorioHhistorio'' (''Outline of History'') [[1920]]

* ''Strut-Makleromaklero'', novelo, tradukis [[Martyn Westcott]]. En ''[[The Esperantist]]'', Septembro, 1904, pĝ. 162-3.

* ''La Dormantodormanto Vekiĝasvekiĝas'', romano, tradukis [[A. Frank Milward]]. - [[London]]: [[The Esperanto Publishing Company Limited|The Esperanto Publishing Company]], 1929. - 210 paĝoj

* ''[http://web.archive.org/web/20051224140443/http://82.182.30.179/inko/077-5.pdf La Tempotempo-maŝino]'' tradukis [[E. W. Amos]]. - [[Rickmansworth]]: Esperanto Publishing Company, [proks. 1938]. - 187 paĝoj. - (La "Epoko" Libro-Klubo 4)

*[http://web.archive.org/web/20051224140554/http://82.182.30.179/inko/078-3.pdf ''La Landolando de la Blindulojblinduloj''], tradukita de [[E. W. Amos]], reeldonita de [[Eldonejo Bero]] en Rotterdam, [[2006]], 26p.

* ''La Tempotempo-Maŝinomaŝino'', tradukita de [[E. W. Amos]], reeldonita de [[Eldonejo Bero]] en Rotterdam, [[2006]], 82p.

* ''[[La Dormantodormanto Vekiĝasvekiĝas]],'' romano, tradukis [[A. Frank Milward]], reeldonita de [[Eldonejo Bero]] en Rotterdam, [[2008]], 214p.

* ''La Perloperlo de Amoamo'', novelo / moderna fabelo, tradukis Frank Lappe. En [[Turka Stelo|''Turka Stelo'']] n-ro 50, Februaro, [[2020]].