Neŭtono: Malsamoj inter versioj

<b>[[Neŭtono]] ([[1642]]-[[1727]])</b> (angle, <em>Isaac Newton</em>) estis brita

sorĉisto, alĥemiisto, numerologo, matematikisto kaj fizikisto, la plej

bona [[sciencisto]] de iu ajn epoko, kiu eltrovis <b>la tri leĝojn de fizika

movo, la leĝon de universala [[gravito]] kaj infiniteziman [[kalkulo|kalkulon]]</b>

([[Leibnitz]] sendepende eltrovis la infiniteziman kalkulon) kaj inventis la

<b>reflektantan teleskopon</b>. Sed, super ĉio, <b>la fiziko de Neŭtono

klarigis la [[astronomio|astronomion]] de [[Koperniko]] kaj

[[Keplero]] </b>, kiu metis la Sunon, ne la [[Tero|Teron]],

ĉe la centro de la universo. Nek la tradicia fiziko de

[[Aristotelo]] nek la de [[Galileo]] povis klarigi la kopernikan sistemon.

Per tio, Neŭtono firme najlis modernan sciencon en la [[mondbildo]]n de la

Okcidento kaj instigis la Iluminecon de la [[18-a jarcento]].

 

La fiziko de Neŭtono, la klasika mekaniko, staris sen defio ĝis <b>[[20-a jarcento]]</b>, kiu vidis la alvenon de la fiziko de [[Ejnstejno]] kaj la kvantuma mekaniko.

 

Aparte de liaj elegantaj, sintezantaj formuloj, Neŭtono enkondukis al

fiziko la ideon de forto kiu povas agi trans distanco -- ekzemple,

gravito. La ideo verŝajne devenas de la esploroj de Keplero pri planeda

moviĝo kaj la de Gilberto pri magnetopovo. La fiziko de Galileo, por

komparo, estis tute mekanika.

 

Neŭtono studis ĉe [[Triunuo]] de

[[Kembriĝo]] <b>[[1661]]-[[1668|68]]</b>. Li plejparte ignoris siajn kursojn kaj studis la

problemojn, kiuj interesis sin. Kiam Kembriĝo estis malfermita de <b>la

pesto de [[1665]]-[[1666|66]]</b>, Neŭtono revenis al la familia bieno kaj tie

revoluciigis fizikon, [[matematiko]]n, astronomion kaj optikon. En <b>[[1669]]</b>,

li fariĝis [[profesoro]] de matematiko ĉe Triunuo.

 

Neŭtono klarigas sian fizikon en sia majstra verko, la

<cite>Principia</cite> ([[1687]]):

 

=== la tri leĝoj de movo: ===

 

<ol>

<li><em>La leĝo de inercio:</em>

Korpo restas senmova aŭ en uniforma stato de movo krom se forto agas sur

ĝin.

 

<li> <em>F=ma:</em> forto (F) egalas la maso (m) obligita de la akcelo

(a).

 

<li> Se du korpoj efikas per fortoj sur unun de la alia, tiuj ĉi fortoj

havas la saman grandojn kaj mala direktojn.

 

</ol>

 

La unua leĝo devenas de la ideo de Galileo pri inercio kaj priskribas

korpon ne movita de forto. La dua leĝo priskribas la korpon movita de

forto...

 

 

Laŭ legendo, unufoje kiam Neŭtono sidis <b>sub pomujo</b>, pensante

pri la movado de la luno, li estis frapita de pomo sur la kapo kaj en tiu

momento ekvidis la unecon de planeda movado kaj korpa movado. Aplikinte la

tri leĝojn de movo al la tri leĝoj

de Keplero pri planeda moviĝo, Neŭtono malkovris <b>la leĝon de

universala gravito</b>. Laŭ la leĝo, ĉiu maso allogas ĉiun alian mason

per la potenco de gravito, kiu agas ne mekanike sed trans distancon kiel

<b>kampo de forto</b>. La grandeco de la forto estas proporcia al la maso

de la du korpoj kaj inverse proporcia al la distanco inter la du.

 

Pli precize:

 

<blockquote>

<em>

F = (G * m1 * m2) / (r ^ 2)

</em>

</blockquote>

 

kie <b>m1</b> estas la maso de la unua objekto, <b>m2</b> la maso de la dua

objekto, <b>r</b> la distanco inter la centroj de la du objekto kaj

<b>G</b> estas

 

universala konstanto.

 

Ekzemple, la gravito de objekto duoble pli peza estas duoble forta, kaj

la gravito de objekto duoble pli malproksima estas kvaroble pli malforta.

 

=== aliaĵoj ===

 

La patro de Neŭtono estis senalfabeta. Li mortis antaŭ la nasko de

Neŭtono. Lia vicpatro estis bienestro.

 

Religie Neŭtono estis publike anglikana, sed private li ne kredis al

la Triunuo sed kredis ke

[[arianismo]] estis la vera formo de

primitiva [[kristanismo]]. Sur la mortolito, li

rifuzis la anglikanan [[sakramento]]n.

 

Kvankam neŭtona fiziko poste estis uzita por subteni la materialisman

kosmologion (ekzemple, la de Laplaco), Neŭtono mem ne vidis la mondon

tiele, kies mondbildo inkluzivis ne nur arianismon, sed ankaŭ sorĉon,

numerlogion, astrologion kaj alĥemion.

Kvankam Neŭtono helpis fondi [[modernismo]]n,

la moderna mondbildo de la Okcidento, Neŭtono mem pensis antaŭmonderne.

 

----

/Priparolu