Uzanto:WikitransJS/Esperanto

{{Tradukita|lingvo=en|artikolo=Esperanto|revizio=409949343|wikitrans=jes}}
{{Lingve poluru|rektatraduko|kultura|terminologio|wikitrans=jes}}

<title>Esperanto</title>

{{About|the language}}

{{Spoken Wikipedia|Esperanto_spoken_article.ogg|2010-08-18}}

{{Informkesto lingvo
| Lingvo = Esperanto
| image = [[Dosiero:Flag of Esperanto.svg|120px|border]]
| caption = Flag of Esperanto
| Kreinto = [[L. L. Zamenhof]]
| Dato = 1887
| setting = [[International aŭiliary language]]
| Denaske= 200 ĝis 1000 (1996, est.)
| Fremdlingve= 10.000 ĝis 2.000.000
| Fam2 = [[International aŭiliary language]]
| Koloro = Konstruita
| posteriori = Vortostoko el [[latinidaj lingvoj|latinidaj]] kaj [[ĝermanaj lingvoj]]; fonologio el [[Slavaj lingvoj]]
| Reguligita de = [[Akademio de Esperanto]]
| ISO1 = eo
| ISO2 = epo
| ISO3 = epo
}}

{{Esperanto}}

{{Audio|Eo-Esperanto.ogg|'''Esperanto'''}}
 estas la plej vaste parolata [[konstruita]] [[internacia planlingvo]].
Ĝia nomo devenas de ''Doktoro Esperanto'' , la [[pseŭdonimo]] sub kiu [[L. L. Zamenhof]] publikigis la unuan libron pri Esperanto, la tiel nomatan ''Unuan Libron,'' en 1887.
La celo de Zamenhof estis krei facile lerneblan kaj taŭge neŭtralan lingvon kiu funkcius kiel universala [[dua lingvo]] por kreskigi pacon kaj internacian komprenon.

Esperanto estas la ununura artefarita lingvo kun [[denaskaj parolantoj]], t.e. homoj kiuj lernis ĝin de siaj gepatroj kiel unu el siaj gepatraj lingvoj.
Taksoj intervalas de 10 000 ĝis du milionoj kromaj aktivaj aŭ fluaj parolantoj.
Uzado estas precipe alta en orienta kaj norda Eŭropo, orienta Azio, Brazilo kaj Irano. [[Universala Kongreso de Esperanto]] estis organizita en Francio en 1905, kaj ekde tiam ĝi okazas en diversaj landoj ĉiun jaron krom dum la mondmilitoj.
Kvankam neniu lando adoptis ĝin [[oficiale]], Esperanto estas rekomendita fare de la [[Franca Akademio de Sciencoj]] en 1921, estis rekonita fare de [[Unesko]] en 1954, kaj estas nuntempe la instrulingvo de universitato en [[San-Marino]].
Ekzistas indico ke lerni Esperanton povas disponigi pli bonan fundamenton por lernado de lingvoj ĝenerale, kaj kelkaj bazlernejoj instruas ĝin kiel preparon por lernado de aliaj fremdlingvoj.

== Historio ==
{{Main|History of Esperanto}}

[[La unua Esperanto-libro je[[L.]]
[[L. Zamenhof]]]]
kiun Esperanto estis kreita en la malfruaj 1870-aj jaroj kaj fruaj 1880-aj jaroj fare de [[Dr. Ludovic Lazarus Zamenhof (Dr. Ludovic Lazarus Zamenhof)]], belorusian-juda [[okulisto]] de [[Bialystok]], ĉe la tempoparto de la [[Rusa Imperio]].
Laŭ Zamenhof, li kreis tiun lingvon por kreskigi harmonion inter homoj de malsamaj landoj.
Liaj sentoj kaj la situacio en Bialystok povas esti kolektitaj de eltranĉaĵo de lia letero ĝis Nikolai Borovko:<ref>The letter is quoted in[http://www.u-matthias.de/latino/latin_en.htm Esperanto - The New Latin for the Church and for Ecumenism], by Ulrich Matthias. Translation from Esperanto by Mike Leon and Maire Mullarney</ref>

{{quote|The place where I was born and spent my childhood gave direction to all my future struggles. In Bialystok the inhabitants were divided into four distinct elements: Russians, Poles, Germans and Jews; each of these spoke their own language and looked on all the others as enemies. In such a town a sensitive nature feels more acutely than elsewhere the misery caused by language division and sees at every step that the diversity of languages is the first, or at least the most influential, basis for the separation of the human family into groups of enemies. I was brought up as an idealist; I was taught that all people were brothers, while outside in the street at every step I felt that there were no people, only Russians, Poles, Germans, Jews and so on. This was always a great torment to my infant mind, although many people may smile at such an 'anguish for the world' in a child. Since at that time I thought that 'grown-ups' were omnipotent, so I often said to myself that when I grew up I would certainly destroy this evil.|L. L. Zamenhof, in a letter to [[N. Borovko]], ca. 1895}}

Post proksimume dek jaroj da evoluo, kiu Zamenhof foruzis tradukantan literaturon en Esperanton same kiel skribanta originan [[prozon]] kaj [[verson]], la [[unuan libron de gramatiko de Esperanto]] estis publikigita en [[Varsovio]] en la 1887-an de Julio La nombro da parolantoj kreskigis rapide dum la venontaj malmultaj jardekoj, komence ĉefe en la [[Rusa Imperio]] kaj [[Orienta Eŭropo]], tiam en [[Okcidenteŭropo]], la [[Amerikojn]], Ĉinion, kaj [[Japanion]].
En la fruaj jaroj, parolantoj de Esperanto tenis kontakton ĉefe tra korespondado kaj [[periodaĵoj]], sed en 1905 la unua [[monda kongreso de Esperanto parolantoj]] estis aranĝitaj en Boulogne-sur-Mer, [[Francio]].
Ekde tiam mondaj kongresoj estis aranĝitaj en malsamaj landoj ĉiun jaron, krom dum la du [[mondmilitoj]].
Ekde la Dua Mondmilito, ili estis sekvitaj per meznombro de pli ol 2 000 kaj ĝis 6 000 homoj.

La nomo de Zamenhof por la lingvo estis simple ''La Internacia Lingvo "'' la Lingvo internacia".<ref>{{cite web|url=http://www.ling.ohio-state.edu/~hana/esr/ |title=Esperanto |publisher=Ling.ohio-state.edu |date=2003-01-25 |accessdate=2010-12-05}}</ref>

=== Rilato al la totalismo en la 20-a jarcento ===
Kiel potenciala vehiklo por internacia kompreno, Esperanto altiris la suspekton de multaj [[totalismaj]] ŝtatoj.
La situacio estis aparte okulfrapa en [[Nazia Germanio]], [[Imperia Japanio]] kaj [[Sovet-Unio]] sub [[Josif Stalin]].

En Germanio, ekzistis kroma instigo persekuti Esperanton ĉar Zamenhof estis juda.
En lia laboro, ''[[Mein Kampf]],'' [[Hitler]] menciis Esperanton ekzemplocele por lingvo kiu estus utiligita per [[Internacio]] [[Jewish Conspiracy]] post kiam ili atingis [[mondregadon]].<ref>{{cite web
 |url=http://www.hitler.org/writings/Mein_Kampf/mkv1ch11.html
 |author=Adolf Hitler
 |title=Mein Kampf
 |work=Volume 1, Chapter XI
 |year=1924
 |accessdate=2007-05-22
}}</ref> [[Esperantistoj]]estis mortigitaj dum [[la Holokaŭsto]], kun la familio de Zamenhof aparte elamasigite por murdo.<ref>{{cite web|url=http://esperantodc.org/esw6.html |title=About ESW and the Holocaust Museum |publisher=Esperantodc.org |date=1995-12-05 |accessdate=2010-12-05}}</ref>

En la fruaj jaroj de Sovet-tiu de Unio, oni donis al Esperanto iom da registarapogo, kaj la [[Sovetia Esperanto-Unuiĝo]] estis oficiale agnoskita organizo.<ref name="autogenerated1">{{cite web|url=http://donh.best.vwh.net/Esperanto/EBook/chap07.html |title=Donald J. Harlow, The Esperanto Book, chapter 7 |publisher=Donh.best.vwh.net |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> Tamen, en 1937, Stalin inversigis tiun politikon.
Li kondamnis Esperanton kiel "lingvo de spionoj" kaj havis esperantistojn forpelitaj aŭ ekzekutitaj.
La uzo de Esperanto estis praktike malpermesita ĝis 1956.<ref name="autogenerated1"/>

Post la [[Hispana Enlanda Milito]], Francoist Hispanio persekutis la [[Anarkiistojn]] kaj [[katalanajn naciistojn]]inter kiuj Esperanto estis etendita sed en la 1950-aj jaroj, la Esperanto-movado denove estis tolerita.

== Oficiala uzo ==
Esperanto neniam estis sekundara oficiala lingvo de iu agnoskita lando.
Tamen, ekzistis planoj ĉe la komenco de la 20-a jarcento establi [[Neŭtralan Moresneton]] kiel la unua Esperanto-staton de la mondo.
 Qian Xuantong, ĉina lingvisto, promociis la anstataŭaĵon de la ĉina kun Esperanto.<ref>[http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=CYqFKrihrgMC&oi=fnd&pg=PR9&dq=esperanto+language+china&ots=_bW7CG6d6x&sig=bYzZvplZĜRcn9YweXWIfNpN7Nw The Languages of China]by S. Robert Ramsey</ref> Krome, la mem-deklarita [[artefaritoinsulo]] [[Mikronacio]] de [[Rose Island]] utiligis Esperanton kiel ĝian oficialan lingvon en 1968.

La Usona Armeo publikigis armeajn frazlibrojn en Esperanto, esti uzita en [[militludoj]] fare de imititaj malamikaj trupoj.
En la somero de 1924, la Amerika Radio-Relajso-Ligo adoptis Esperanton kiel ĝian oficialan [[internacian planlingvon]], kaj esperis ke la lingvo estus utiligita fare de [[radioamatoroj]] en internaciaj komunikadoj, sed ĝia fakta uzo por radiofoniaj komunikadoj estis nekonsiderinda.

Esperanto estas la laborlingvo de pluraj [[soci-utilaj]] internaciaj organizaĵoj kiel ekzemple la ''[[Sennacieca Asocio Tutmonda]]'';
la plej multaj aliaj estas specife Esperanto-organizoj.
La plej granda de tiuj, la [[Mondo-Esperanto-Unuiĝo]], havas oficialan konsultiĝan rilaton kun [[la Unuiĝintaj Nacioj]] kaj [[Unesko]], kiuj rekonis Esperanton kiel komunikilo por internacio komprenanta en 1954.<ref>{{cite web|url=http://www.uea.org/info/angle/an_ghisdatigo.html |title=Unesco and Esperanto |publisher=Uea.org |date=2010-06-08 |accessdate=2010-12-05}}</ref> Esperanto ankaŭ estas la gepatra lingvo de instruado kaj administrado de unu universitato, la [[International Academy of Sciences San Marino (Internacia Akademio de Sciencoj-San-Marino)]].<ref>{{cite web|url=http://www.ais-sanmarino.org/ |title=Akademio Internacia de la Sciencoj (AIS) San-Marino |publisher=Ais-sanmarino.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

== Lingvaj trajtoj ==
=== Klasifiko ===
Kiel [[arta lingvo]], Esperanto ne estas [[genealogie]] rilatigita al iu [[etna]] lingvo.
Ĝi estis priskribita kiel" lingvo [[vortfarade]] superrege Romanida, [[morfologie]] intense [[aglutina]], kaj certagrade [[izolanta]] en karaktero".<ref>{{Cite book|last=Blank |first=Detlev |coauthors= |title=Internationale Plansprachen. Eine Einführung ("International Planned Languages. An Introduction") |publisher=Akademie-Verlag |year=1985 |month= |id=ISSN 0138-55 X }}</ref> La [[fonologio]], [[gramatiko]], [[vortprovizo]], kaj [[semantiko]] estas bazitaj sur la okcidenta [[hindeŭropa lingvaro]].
La [[fonema registro]] estas esence [[Slava]], kiel tia multe da la semantiko, dum la [[vortprovizo]] venas ĉefe de la latinidaj lingvaroj, kun pli malgranda kontribuo de la [[ĝermana lingvaro]]. [[Pragmatiko]] kaj aliaj aspektoj de la lingvo ne precizigita per la originaj dokumentoj de Zamenhof estis influitaj per la gepatraj lingvoj de fruaj parolantoj, ĉefe [[la rusa]], [[la pola]], [[la germana]], kaj [[la franca]].

[[Tipologie]], Esperanto havas [[prepoziciojn]]kaj libera pragmata vortordo kiu defaŭlte estas ''[[subjekto-verbo-objekto]].'' Adjektivoj povas libere esti lokataj antaŭ aŭ post la substantivoj kiujn ili modifas, kvankam loki ilin antaŭ la substantivo estas multe da komunpaŝtejo.
Novaj vortoj estas formitaj tra ampleksa [[prefiksado]] kaj [[sufiksado]].

=== Fonologio ===
{{Main|Esperanto phonology}}

Esperanto havas 23 [[konsonantojn]], 5 [[vokalojn]], kaj 2 [[duonvokalojn]]kiuj agordas kun la vokaloj por formi 6 [[diftongojn]].
(La konsonanto kaj duonvokalo estas kaj skribitaj ''j'', kaj la nekutima konsonanto estas skribita kun la digrafo ''dz''.<ref>Kalocsay & Waringhien (1985)''Plena analiza gramatiko de Esperanto'', §17, 22</ref>) [[Tono]] ne estas utiligita por distingi signifojn de vortoj. [[Streso]] ĉiam estas sur la antaŭlasta vokalo en plene Esperanto-vortoj se fina vokalo ''o'' ne estas [[eliziita]], kiu okazas plejparte en [[poezio]].
Ekzemple, ''familio- "'' familio" estas , kun la emfazo sur la ''mi,'' sed kiam la vorto estas uzita sen la fina ''o ('' la la streso ''de famili),'' restas sur la ''mi'': {{IPA|[fa.mi.ˈli]}}.

==== Konsonantoj ====
La 23 konsonantoj estas:

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|-
!
! colspan="2"| [[Bilabialo]]
! colspan="2"| [[Labio- <br /> dental]]
! colspan="2"| [[Alveolara]]
! colspan="2"| [[Post-<br /> alveolara]]
! colspan="2"| [[Palata]]
! colspan="2"| [[Velar]]
! colspan="2"| [[Glottal]]
|-
! style="text-align:left;"| [[Nazalo]]
| colspan="2"| {{IPA|m}}
| colspan="2"|
| colspan="2"| {{IPA|n}}
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"|
|-
! style="text-align:left;"| [[Ejektivo]]
| {{IPA|p}}
| {{IPA|b}}
| colspan="2"|
| {{IPA|t}}
| {{IPA|d}}
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| {{IPA|k}}
| {{IPA|ɡ}}
| colspan="2"|
|-
! style="text-align:left;"| [[Afrikato]]
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| {{IPA|ts}}
| {{IPA|dz}}
| {{IPA|tʃ}}
| {{IPA|dʒ}}
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"|
|-
! style="text-align:left;"| [[Fricative]]
| colspan="2"|
| {{IPA|f}}
| {{IPA|v}}
| {{IPA|s}}
| {{IPA|z}}
| {{IPA|ʃ}}
| {{IPA|ʒ}}
| colspan="2"|
| {{IPA|x}}
|
| {{IPA|h}}
|
|-
! style="text-align:left;"| [[Trilo]]
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"| {{IPA|r}}
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"|
|-
! style="text-align:left;"| [[Approximant]]
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2"| {{IPA|l}}
| colspan="2"|
| colspan="2"| {{IPA|j}}
| colspan="2"|
| colspan="2"|
|}

La sono estas kutime [[rulita]], sed povas esti [[frapetitaj]] .
La estas normale prononcita simila [[angla]] ''v,'' sed povas esti prononcitaj {{IPA|[ʋ]}} (inter angla ''v'' kaj ''w'') aŭ , depende de la lingvofono de la parolanto.
Duonvokalo normale okazas nur en [[diftongoj]]post la vokaloj kaj , ne kiel konsonanto .
Ofta, se diskutite, [[asimilado]] inkludas la elparolon de ''nk'' kiel kaj ''kz'' kiel .

Granda nombro da konsonantgrupoj povas okazi, ĝis tri en komenca pozicio (kiel en ''stranga'', "strangaj") kaj kvar en medialan pozicion (kiel en ''instrui'', "instruas").
Finaj aretoj estas nekutimaj krom en fremdaj nomoj, poezia elizio de fina ''o,'' kaj tre malmultaj bazaj vortoj kiel ekzemple ''cendo- "'' cento" kaj ''poŝto "'' poste".

==== Vokaloj ====
Esperanto havas la kvin kapvokalojn trovitaj en tiaj lingvoj kiel [[Hispanoj]], [[svahilon]], [[filipinanon]], [[Modern Hebrew]], kaj [[la novgrekan]]:

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto; text-align:center;"
|-
!
! [[Fronto]]
! [[Reen]]
|-
! style="text-align: right;"| [[Proksime]]
| {{IPA|i}}
| {{IPA|u}}
|-
! style="text-align: right;"| [[Meza]]
| {{IPA|e}}
| {{IPA|o}}
|-
! style="text-align: right;"| [[Malferma Turniro]]
| colspan="2"| {{IPA|a}}
|}

Ekzistas ankaŭ du duonvokaloj, kaj , kiuj agordas kun la kapvokaloj por formi ses regresaj [[diftongoj]]: ''ej, ojn, uj, aŭ,'' kaj ''eŭ aj'' (preskaŭ la sama kiel la diftongoj de filipinano).

Ĉar ekzistas nur kvin vokaloj, parto da vario en elparolo estas tolerita.
Ekzemple, ''e'' ofte varias de {{IPA|[e]}} (Franca ''é'') al {{IPA|[ɛ]}} (Franca ''è'').
Tiuj detaloj ofte dependas de la gepatra lingvo de la parolanto. [[Glota halto]] povas okazi inter apudaj vokaloj en la parolado de iu popolo, aparte kiam la du vokaloj estas la sama, kiel en ''hero- "'' heroo" ( aŭ {{IPA|[he.ˈro.ʔo]}}) kaj ''pravo- "'' praavo" ( aŭ {{IPA|[pra.ˈʔa.vo]}}).

=== Skribosistemo ===
{{Main|Esperanto orthography}}

Esperanto estas skribita en modifita versio de la [[latina alfabeto]] utiligante pli unu-son-unu-luigitan principon.
Tiu alfabeto inkludas ses [[leterojn]] kun [[diakritaj signoj]]: [[ĉ]], [[ĝ]], [[ĥ]], [[ĵ]], [[ŝ]] (kun [[cirkumflekso]]), kaj [[ŭ]] (kun [[breve]]).
La alfabeto ne inkludas la litero ''q, w, x,'' aŭ ''y'', kiu estas nur uzita kiam skribas unasimilitajn fremdajn nomojn.

La 28-letera alfabeto estas:

<center>'''bcĉ defg ĝ h ĥ I jĵ kl m noprsŝ t uŭ vz'''</center>

Ĉiuj leteroj estas prononcitaj ĉirkaŭ kiel en la [[IPA]], kun la escepto de ''c'' kaj la leteroj kun diakritaj signoj:

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto; text-align:center;"
|-
! Letero
! c
! ĉ
! ĝ
! ĥ
! ĵ
! ŝ
! ŭ
|-
! [[Helpo:IPA]]
| {{IPAblink|ts}}
| {{IPAblink|tʃ}}
| {{IPAblink|dʒ}}
| {{IPAblink|x}}
| {{IPAblink|ʒ}}
| {{IPAblink|ʃ}}
| {{IPAblink|u̯}}<br /> (en diftongoj)
|}

==== Skribado de diakritaj leteroj ====
La leteroj kun diakritaj signoj (trovitaj en la "Latin-Extended A" sekcio de la [[Unikodo-Normo]]) foje kaŭzis problemojn kun presado kaj komputiko.
Tio estis precipe vera kun la kvin leteroj kun cirkumfleksoj, kiel ili ne okazas en iu alia lingvo.
La diakritaj signoj estas normale nur problemo nun kun komputado de situacioj kiel ekzemple interreta retbabilogrupoj kaj datumbazoj kiuj estas limigitaj al [[Askio]] karakteroj.

Ekzistas du ĉefŭorkarounds al tiu problemo, kiuj anstataŭaĵo [[digrafoj]] por la akcentitaj leteroj.
Zamenhof, la inventinto de Esperanto, kreis "h-kongreso", kiu anstataŭigas
kaj ''ŭ'' kun ''k, gh, h, jh, sh,'' kaj ''u,'' respektive.
Pli lastatempa "[[x-kongreso"]]akiris grundon ekde la apero de komputiko.
Tiu sistemo anstataŭigas ĉiun diakritan signon kun ''x'' post la letero, produktante la ses digrafo ''Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ,'' kaj ''Ŭ.''

Ekzistas [[komputilklavarenpaĝigoj]] kiuj apogas la Esperanton-alfabeton, kaj kelkaj sistemoj utiligas softvaron kiu aŭtomate anstataŭigas x- aŭ h-kongreso digrafojn per la respondaj diakritosigno-leteroj.
Unu ekzemplo de tio estas [http://www.esperanto.mv.ru/Ek/index.html Ek] por [[Vindozo]].
Alia ekzemplo estas la Vikipedio en Esperanto, kiu uzas la x-kongreson.
Kiam ekz. Ĉ estas enirita, tio aŭtomate prezentiĝos kiel la ĝusta ĉ en la arkivita teksto.

=== Gramatiko ===
{{Main|Esperanto grammar}}

Esperanto-vortoj estas [[derivitaj]] per laĉado kune [[prefiksoj]], [[radikojn]], kaj [[sufiksojn]].
Tiu procezo estas regula, tiel ke homoj povas krei novajn vortojn kiam ili parolas kaj estu komprenita. [[Kunmetitaj]] vortoj estas formitaj kun modifier-unua, [[ĉef-fina]] ordo, kiel en la angla (kompari "birdokanton" kaj "kantobirdon," kaj same, ''birdokanton'' kaj ''kantobirdon'').

La malsamaj [[vortklasoj]] estas markitaj per tei propraj sufiksoj: ĉiuj [[ĝeneralaj substantivoj]]finiĝas en ''-''o, ĉiuj [[adjektivoj]]en ''-''a, ĉiuj derivitaj adverboj en ''-''e, kaj ĉiuj [[verboj]]en unu el ses [[tempo]] kaj [[humoro]] sufiksoj, kiel ekzemple [[la prezenco]] ''-''As.

[[Grammatical number]] Pluralaj substantivoj utiligitaj kiel gramatikaj temoj finiĝas en ''-'' oj (prononcita kiel la angla "oi"), dum iliaj [[rektoobjekto]] formoj finiĝas en ''-''on.
Pluralo kiun rektaj objektoj finas kun la kombinaĵo ''-'' ojn (rimoj kun "monero"); ''-'' o indikas ke la vorto estas substantivo, ''-'' j indikas multnombron, kaj ''-'' n indikas la akuzativon.
Adjektivoj [[konsentas]] kun iliaj substantivoj;
iliaj finoj estas pluralaj ''-'' aj (intensa "okulo"), ackusativa ''-''an, kaj pluralo ackusativa ''-'' ajn (rimoj kun "monpuno").

{| style="margin: 0 auto;"
|-
|

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|-
! [[Substantivo]]
! Subjekto
! Objekto
|-
! Singularo
| '''-'''
o
| '''-'''
on
|-
! Pluralo
| '''-'''
oj
| '''-'''
ojn
|}

|

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|-
! [[Adjektivo]]
! Subjekto
! Objekto
|-
! Singularo
| '''-'''
a
| '''-'''
an
|-
! Pluralo
| '''-'''
aj
| '''-'''
ajn
|}

|}

La sufikso ''-''n, krom indikado de la rekta objekto, kutimas indiki movadon kaj kelkajn aliajn aĵojn ankaŭ.

La ses-verba [[fleksioj]]konsistas el tri tempoj kaj tri humoroj.
Ili estas [[nuntempo]] ''-''As, [[estontecotempo]] ''-''Os, [[pasinteco]] ''-''is, [[infinitivomoduso]] ''-''i, [[kondiĉa etoso]] ''-'' us kaj [[jusivehumoro]] ''-'' u (uzita por deziroj kaj komandoj).
Verboj ne estas konsiderindaj por persono aŭ nombro.
Tiel, ''kanti'' signifas "kanti", ''mejl. kantas'' signifas "I sing", ''vi kanta'o'' rimedoj "kiujn vi kantas", kaj ''ilikantas'' signifas "ke ili kantas".

{| style="margin: 0 auto;"
|-
|

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|-
! Vorta Tempo
! Sufikso
|-
! [[Prezenco]]
| '''-as''' (kantas)
|-
! [[Pretere]]
| '''-is''' (kantis)
|-
! [[Estonteco]]
| '''-''' Os (kantos)
|}

|

{| class="wikitable" style="margin: 0 auto;"
|-
! Vorta Etoso
! Sufikso
|-
! [[Infinitivo]]
| '''-''' i (kanti)
|-
! [[Jussive]]
| '''-u''' (kantu)
|-
! [[Kondicionalo]]
| '''-''' us (kantus)
|}

|}

Vortordo estas relative libera.
Adjektivoj povas antaŭiri aŭ sekvi substantivojn;
subjektoj, verboj kaj objektoj povas okazi en iu sinsekvo.
Tamen, la [[artikolo]] ''La "'' la", [[demonstrativoj]]kiel ekzemple ''TIU "'' tio" kaj [[kiu prepozicioj]](kiel ekzemple ''ĉe "'' ĉe") devas veni antaŭ iliaj rilataj substantivoj.
Simile, la negativo ''ne "'' ne" kaj [[konjunkcioj]] kiel ekzemple ''kaj "'' kaj" kaj ''ke "'' kiuj" devas antaŭi la [[frazon]] aŭ [[paragrafon]] kiujn ili lanĉas.
En [[kopulaj]] (A = B) paragrafoj, vortordo estas nur tiel grava kiel en la angla: "homoj estas bestoj" estas distingita de "bestoj estas homoj".

=== Vortprovizo ===
{{Main|Esperanto vocabulary}}

La kernovortprovizo de Esperanto estis difinita per ''Lingvo-internacia'', publikigita fare de Zamenhof en 1887.
Tiu libro listigis 900 radikojn;
tiuj povus esti vastigitaj en dekoj de miloj de vortoj uzadoprefiksoj, sufiksoj, kaj kunmetado.
En 1894, Zamenhof publikigis la unuan Esperanton [[vortaron]], ''Universalan Vortaron'', kiuj havis pli grandan aron de radikoj.
La reguloj de la lingvo permesis al parolantoj prunti novajn radikojn kiel bezonite;
ĝi estis rekomendita, aliflanke, ke parolantoj utiligas plej internaciajn formojn kaj tiam derivas rilatajn signifojn de tiuj.

Ekde tiam, multaj vortoj estis pruntitaj, ĉefe (sed ne sole) de la Okcidenteŭropaj lingvoj.
Ne tute proponitaj prunteprenoj iĝas ĝeneraligitaj, sed multaj faras, aparte teknikaj kaj [[sciencaj]] esprimoj.
Esprimoj por ĉiutaga uzo, aliflanke, estas pli supozeblaj venita de ekzistantaj radikoj; ''komputilo- "'' komputilo", ekzemple, estas formita de la verbo ''komputi "'' komputas" kaj la sufikson ''-'' ilo- "ilon".
Vortoj ankaŭ estas [[calqued]];
tio estas, vortoj akiras novajn signifojn bazitajn sur uzokutimo en aliaj lingvoj.
Ekzemple, la vorto ''muso- "'' muso" akiris la signifon de [[komputilmuso]] de ĝia uzokutimo en la angla.
Esperanto-parolantoj ofte debato ĉirkaŭ ĉu speciala pruntepreno estas pravigita aŭ ĉu signifo povas esti esprimata per venado de aŭ etendado de signifo de ekzistantaj vortoj.

Kelkaj kunmetaĵoj kaj formitaj vortoj en Esperanto ne estas totale simplaj;
ekzemple, ''eldoni'', laŭlitere "donas", rimedoj "publikigas", egalante la uzokutimon de certaj Okcidenteŭropaj lingvoj (kiel ekzemple [[la germana]]).
Krome, la sufikso ''-'' Um havas neniun difinitan signifante;
vortoj uzantaj la sufikson devas esti lernitaj aparte (kiel ekzemple ''dekstren "'' dekstren" kaj ''dekstrumen "'' dekstruma").

Ekzistas ne multaj idiomaj aŭ [[slang]] slangvortoj en Esperanto, kiam tiuj formoj de parolado tendencas igi internacian komunikadon malfacila - laborante kontraŭ la ĉefa celo de Esperanto.

=== Utilaj frazoj ===
Malsupre estas listigitaj kelkaj utilaj Esperanto-vortoj kaj frazoj kune kun [[Helpo:IPA]] transskribaĵoj:

{| class="wikitable"
|-
! La angla
! Esperanto
! [[IPA]]
|-
| Hola
| Saluton
| {{IPA|[sa.ˈlu.ton]}}
|-
| Jes
| J
| {{IPA|[ˈjes]}}
|-
| Neniu
| Ne
| {{IPA|[ˈne]}}
|-
| Bona mateno
| Bonan matenon
| {{IPA|[ˈbo.nan ma.ˈte.non]}}
|-
| Bona vespero
| Bonan vesperon
| {{IPA|[ˈbo.nan ves.ˈpe.ron]}}
|-
| Bona nokto
| Bonan nokton
| {{IPA|[ˈbo.nan ˈnok.ton]}}
|-
| Ĝis revido
| ĝis revido
| {{IPA|[dʒis re.ˈvi.do]}}
|-
| Kio estas via nomo?
| Kiel vi nomiĝas?
| {{IPA|[ˈki.el vi no.ˈmi.dʒas]}}
|-
| Mia nomo estas Johano
| Mi nomiĝas Johano
| {{IPA|[mi no.ˈmi.dʒas jo.ˈha.no]}}
|-
| Kiel estas vi?
| Kiel vi fartas?
| {{IPA|[ˈki.el vi ˈfar.tas]}}
|-
| Ĉu vi parolas Esperanton?
| Ĉu vi parolas Esperanton?
| {{IPA|[ˈtʃu vi pa.ˈro.las es.pe.ˈran.ton]}}
|-
| Mi ne komprenas vin
| Mi ne komprenas vin
| {{IPA|[mi ˈne kom.ˈpre.nas vin]}}
|-
| Ĉi rekte
| Osto
| {{IPA|[ˈbo.ne]}}
|-
| En ordo
| ĝuste
| {{IPA|[ˈdʒus.te]}}
|-
| Danko you
| Dankon
| {{IPA|[ˈdan.kon]}}
|-
| Estis nenio
| Nedankinde
| {{IPA|[ˌne.dan.ˈkin.de]}}
|-
| Bonvole
| Bonvolu
| {{IPA|[bon.ˈvo.lu]}}
|-
| Benas vin
| Sanon!
| {{IPA|[ˈsa.non]}}
|-
| Gratuloj
| Gratulon
| {{IPA|[ɡra.ˈtu.lon]}}
|-
| Mi amas vin
| Mi amas vin
| {{IPA|[mi ˈa.mas vin]}}
|-
| Unu biero, bonvole
| Unu-bieron, mejl. petas
| {{IPA|[ˈu.nu bi.ˈe.ron, mi ˈpe.tas]}}
|-
| Kio estas tio?
| Kio-esta'otio?
| {{IPA|[ˈki.o ˈes.tas ˈti.o]}}
|-
| That is a dog
| Tio-esta'ohundo
| {{IPA|[ˈti.o ˈes.tas ˈhun.do]}}
|-
| Peace!
| Pacon!
| {{IPA|[ˈpa.tson]}}
|}

=== Ekzempla teksto ===
La sekvanta mallonga eltranĉaĵo donas ideon de la kvalito de Esperanto.<ref>Maire Mullarney''Everyone's Own Language'', p147, Nitobe Press, Channel Islands, 1999</ref> (Elparolo estas kovrita supre;
gravaj ke anglaj parolantoj memorus estas ke la Esperanto-litero ''j'' estas prononcita simila angla ''y''.
)

* Esperanto:
:Enomultaj lokoj de ĉiniestistemploj de drako-reĝo.
Dum-trosekekodevopreĝis Enola temploj, ke-La drako-reĝodonupluvon al La homomondo.
Tiam-drakestissimbolo de La supernatura estaĵo.
Kaj-plusoposte, ĝi fariĝis prapatro de La plejaltaj regantokaj Simbolisla absolutan aŭtoritaton de feŭda imperiestro.
La imperiestropretendis, Keliesta'ofilpasto de La drako.
ĉiuj liaj vivbezonaĵoj Portisla nomodrakokaj estisornamitaj per diversaj drakofiguroj.
Monaĥinoĉie enoĉiniovideblasdrako-ornamentaĵoj, kaj cirkulaslegendopridrakoj.

* English translation:
:En multaj lokoj en Ĉinio, ekzistis temploj de la drako-reĝo.
Dum tempoj de arida periodo, homoj preĝus en la temploj ke la drako-reĝo donus pluvon al la hommondo.
En tiu tempo la drako estis simbolo de la supernatura.
Poste sur, ĝi iĝis la prapatro de la plej altaj regantoj kaj simbolis la absolutan aŭtoritaton de la feŭda imperiestro.
La imperiestro postulis esti la filo de la drako.
Ĉio de liaj personaj havaĵoj portis la nomo- "drakon" kaj estis ornamitaj kun diversaj drakociferoj.
Nun drakornamadoj povas esti vidataj ĉie en Ĉinio kaj legendoj pri drakoj cirkuli.

== Edukado ==
La plimulto de Esperanto-parolantoj lernas la lingvon tra [[mem-directed studo]], retaj seminarioj, kaj leterkursoj instruitaj fare de volontuloj.
En pli lastatempaj jaroj, instruadoretejoj ŝatas ''[[lernu!]]'' fariĝas populara.

Esperanto-instrukcio estas foje havebla en lernejoj, inkluzive de [[kvar bazlernejoj en modelprojekto]] sub la inspektado de la [[tiu de University of Manchester (Universitato de Manĉestro)]], kaj de unu kalkulo ĉe 69 universitatoj.<ref>{{cite web|url=http://uea.org/agadoj/instruado/pirlot.html |title=Esperanto en universitatoj |publisher=Uea.Org |date=2003-04-17 |accessdate=2010-12-05}}</ref> Tamen, ekster [[Ĉinio]] kaj [[Hungario]], kiujn tiuj plejparte implikas al neformalaj aranĝoj prefere ol diligentaj sekcioj aŭ ŝtatosponsorado. [[ELTE]] en Budapeŝto havis sekcion de Interlingvistiko kaj esperanto de 1966 to 2004, post kiu tempinstrukcio movita al metiaj kolegioj;
ekzistas ŝtatekzamenoj por Esperanto-instrukciistoj.<ref>{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20091027105835/http://geocities.com/bujdosoivan/tarte.htm |title=enhavo |publisher=Web.archive.org |date=2009-10-27 |accessdate=2010-12-05}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/bujdosoivan/okt.htm%233&date=2009-10-25+16:42:39 |title=Elte Btk |publisher=Webcitation.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> La [[Senato]] de [[Brazilo]] pasis fakturon en 2009 kiu igus Esperanton laŭvola parto de la instruplano en internullernejoj.
Aktuale en 2010 la fakturo ankoraŭ ne estis preterpasita la [[Deputitinstanco]].<ref>[http://www.senado.gov.br/sf/atividade/materia/detalhes.asp?p_cod_mate=83989 PLS 27/08 (Senate)].</ref><ref>[http://www.camara.gov.br/sileg/Prop_Detalhe.asp?id=454210 PL-6162/2009 (Chamber of Deputies)].</ref><ref>[http://www.senado.gov.br/agencia/verNoticia.aspx?codNoticia=92479&codAplicativo=2 Entidades manifestam apoio à proposta de incluir ensino de Esperanto na grade de disciplinas da rede pública](Portuguese)''Agência Senado''</ref>

Diversaj edukistoj taksis ke Esperanto povas esti lernata en ie ajn de unu'okvarono ĝis unu dudekono la kvanto de tempo necesaita por aliaj lingvoj.<ref>{{cite web|url=http://esperanto-usa.org/?q=node/77 |title=Is Esperanto four times easier to learn? |publisher=Esperanto-USA |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> [[Claude Piron]], psikologo antaŭe ĉe la [[Universitato de Ĝenevo]] kaj Chinese-angla-rus-hispana tradukisto por la Unuiĝintaj Nacioj, argumentis ke Esperanto estas longe pli intuicia ol multaj etnaj lingvoj.
"
Esperanto relieas tute sur denaskaj refleksoj[kaj] devias de ĉiuj aliaj lingvoj en tio vi ĉiam povas fidi vian naturan emon ĝeneraligi padronojn.
[ ...
]
La sama [[neuropsikologia]] leĝo[- nomita per] [[Jean Piaget]] ''ĝeneraliganta asimiladon'' - kandidatiĝas por vortfarado same kiel al gramatiko.
"<ref name="Piron">Piron, Claude:[http://www.claude-piron.ch/hidden-perverse-effects.html "The hidden perverse effect of the current system of international communication"], published lecture notes</ref>

La Instituto de Cibernetika Pedagogio ĉe Distrikto Paderborn (Germanio) komparis la longon de studotempo kiun ĝi prenas al Franclingvaj gimnazianoj por akiri kompareblajn "normajn" nivelojn en Esperanto, la angla, la germana, kaj la itala.<ref>Flochon, Bruno, 2000, « L'espéranto », in Gauthier, Guy (ed.)''Langues: une guerre à mort, Panoramiques.''4e trim. 48: 89-95. Cited in François Grin,''L'enseignement des langues étrangères comme politique publique''(French)</ref> La rezultoj estis:

* '''2000''' horojn studantajn germanan =
* '''1500''' horojn studantajn la anglan =
* '''1000''' horojn studantajn italan =
* '''150''' horojn studantajn Esperanton.
Ĝi devus esti notere, aliflanke, ke tiuj figuroj povas nur reflekti la respektivan lernan malfacilecon de tiuj lingvoj por indiĝenaj francaj parolantoj.
Ili devus esti komparitaj al figuroj de aliaj landoj por enkalkuli pli ĝeneralan perspektivon sur la lerna malfacileco de Esperanto.
(Francaj kaj italaj, ambaŭ estantaj latinidaj lingvaroj, estas multe pli proksime rilatigitaj al unu la alian ol la franca estas al la angla aŭ la germana.
)

=== Lingvolernado ===
Kvar bazlernejoj en Britio, kun proksimume 230 lernantoj, nuntempe sekvas kurson en[[" studprepara]] Esperanto" - tio estas, instrukcio en Esperanto por levi lingvokonscion kaj akceli posta lernado de fremdlingvoj - sub la inspektado de la tiu de Universitato de Manĉestro.<ref>{{cite web|url=http://www.springboard2languages.org |title=Springboard to Languages |publisher=Springboard2languages.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> Studoj estis faritaj en Nov-Zelando, Usonoj, Germanio, Italio kaj Aŭstralio.<ref>[http://web.archive.org/web/20040215074307/%68ttp://www.education.monash.edu.au/projects/esperanto/ Study]Monash University EKPAROLI project home page</ref> La rezultoj de tiuj studoj estis favoraj kaj montris ke studi Esperanton antaŭ ol alia fremdlingvo akcelas la akiron de la alia, naturulon, lingvon.
Tio ŝajnas esti ĉar lerni postajn fremdlingvojn estas pli facila ol lernado onies unua fremdlingvo, dum la uzo de gramatike simpla kaj kulture fleksebla helplingvo-simila Esperanto malpliigas la gepatrolingvo-lernadohurdon.
En unu studo, grupo de eŭropaj [[mezlernejo]] studentoj studis Esperanton dum unu jaro, tiam la franca por tri jaroj, kaj ricevis kun signife pli bona ordonrajto pri la franca ol kontrolgrupo, kiu studis la francan por ĉiuj kvar jaroj.
Similaj rezultoj estis trovitaj por aliaj kombinaĵoj de indiĝena kaj duajn lingvojn, same kiel por aranĝoj en kiuj la kurso de studo estis reduktita al du jaroj, de kiu ses monatoj estas eluzitaj lernante Esperanton.<ref>{{cite web|author=Andrew Norman |url=http://web.archive.org/web/20040215074307/%68ttp://www.education.monash.edu.au/projects/esperanto/ |title=home |publisher=Web.archive.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

== Komunumo ==
=== Geografio kaj demografio ===
Esperanto estas longe la plej vaste parolita [[arta lingvo]] en la mondo.<ref>{{Cite book|last=Byram |first=Michael |authorlink= |coauthors= |editor= |others= |title=Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning |origdate= |origyear= |origmonth= |url= |accessdate= |edition= |series= |date= |year=2001 |month= |publisher=Routledge |location= |language= |isbn=0-4153-3286-9 |oclc= |doi= |id= |page=464 |chapter= |chapterurl= |quote=}}</ref> Parolantoj estas plej multaj en [[Eŭropo]] kaj [[Orientazio]], precipe en [[urbaj areoj]].<ref name="Sikosek_2003">Sikosek, Ziko M.''Esperanto Sen Mitoj''("Esperanto without Myths"). Second edition. Antwerp: Flandra Esperanto-Ligo, 2003.</ref> Esperanto estas precipe ĝenerala en la nordaj kaj orientaj landoj de Eŭropo;
en Ĉinio, [[Koreio]], Japanio, kaj [[Irano]] ene de Azio;
en [[Brazilo]], [[Argentino]], kaj [[Meksiko]] en la Amerikoj;
 kaj en [[Togolando]] en Afriko.<ref>{{cite web|url=http://pagesperso-orange.fr/eric.coffinet/Afrika_Agado.html |title=Afrika Agado |publisher=Pagesperso-orange.fr |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

==== Nombro de parolantoj ====
Takso de la nombro da Esperanto-parolantoj estis farita fare de [[Sidney S. Culbert]], emerita [[psikologio]] profesoro ĉe la [[Vaŝingtona Universitato]] kaj delonga Esperantisto, kiuj spuris malsupren kaj testitaj Esperanto-parolantoj en provaĵareoj en dekduoj de landoj dum periodo de dudek jaroj.
Culbert finis ke inter unu kaj du milionoj da homoj parolas Esperanton ĉe [[Fremda Service Level 3]], "profesie scipova" (kapabla komuniki modere kompleksajn ideojn sen hezito, kaj sekvi paroladojn, radielsendojn, ktp.).<ref name="Culbert">Culbert, Sidney S.[http://www.panix.com/~dwolff/docs/ Three letters about his method for estimating the number of Esperanto speakers], scanned and HTMLized by David Wolff</ref> La takso de Culbert ne estis direktigita al Esperanto sole, sed formis parton de lia listo de taksoj por ĉiuj lingvoj de pli ol 1 miliono da parolantoj, publikigita ĉiujare en la [[Mondo-Almanako kaj Book of Facts (Libro de Faktoj)]].
La plej detala klarigo de Culbert de lia metodaro estas trovita en letero de 1989 al David Wolff.<ref>{{cite web|url=http://www.panix.com/~dwolff/docs/culbert-methods.html |title=Number of Esperantists (methods) |publisher=Panix.com |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> Ekde Culbert neniam publikigis detalaj mezaj rezultoj por akurataj landoj kaj regionoj, estas malfacile sendepende mezuri la precizecon de liaj rezultoj.

En la Almanako, liaj taksoj por nombroj da lingvoparolantoj estis rondetaj al la plej proksima miliono, tiel la nombro por Esperanto-parolantoj estas montritaj kiel 2 milionoj.
Tiu lasta cifero ekaperas en ''[[Ethnologue]]''.
Supozante ke tiu figuro estas preciza, kiu signifas ke proksimume 0.03% el la populacio de la mondo parolas la lingvon.
Tio ne estas la celo de Zamenhof de [[mondlingvo]], sed ĝi reprezentas nivelon de populareco bonega per iu alia arta lingvo.

Marcus Sikosek (nun [[Ziko van Dijk]]) defiis tiun figuron de 1.6 milionoj kiel troigite.
Li taksis ke eĉ se Esperanto-parolantoj estus ebene distribuitaj, supozante unu miliona Esperanto-parolantoj tutmonde gvidus tian por atendi proksimume 180 en la grandurbo de [[Kolonjo]].
Van Dijk trovas nur 30 [[fluajn]] parolantojn en tiu grandurbo, kaj simile smaller-ol-atendataj figuroj en pluraj aliaj lokoj pensis havi larger-ol-mezan koncentriĝon de Esperanto-parolantoj.
Li ankaŭ notas ke ekzistas totalo de proksimume 20 000 membroj de la diversaj Esperanto-organizoj (aliaj taksoj estas pli altaj).
Kvankam ekzistas sendube multaj Esperanto-parolantoj kiuj ne estas membroj da iu Esperanto-organizo, li rigardas ĝin kiel neverŝajnan ke ekzistas kvindek fojojn pli da parolantoj ol organizomembroj.<ref name="Sikosek_2003"/>

[[Finna]] [[lingvisto]] [[Jouko Lindstedt]], specialisto pri indiĝen-naskitaj Esperanto-parolantoj, prezentis la sekvantan skemon montri la totalajn proporciojn de lingvokapabloj ene de la Esperanto-komunumo:

* ''1 000 havas Esperanton kiel ilia gepatra lingvo.''
* ''10 000 parolas ĝin flue.''
* ''100 000 povas uzi ĝin aktive.''
* ''1 000,000 komprenas grandan kvanton pasive.''
* ''10 000,000 studis ĝin al iom amplekso ĉe iom da tempo.''
En la foresto de la provantaj datumoj de Dr. Culbert detala, aŭ ĉiuj aliaj censodatumoj, estas maleble deklari la nombron da parolantoj kun certeco.
Laŭ la [[retejo]] de la [[Mondo-Esperanto-tiu de Unuiĝo]]:

:Kvara Moselibro de [[lernolibroj]]vendiĝis kaj membreco de lokaj socioj metis la nombron da homoj kun iu scio pri la lingvo en la centoj de miloj kaj eventuale milionojn.<ref name="UEA"/>

En 2009 Lu Wunsch-Rolshoven utiligis 2001 jarocensodatumojn de Hungario kaj Litovio kiel bazon por takso, gvidante al ĉirkaŭ 160 000 ĝis 300 000 por paroli la lingvon aktive aŭ flue ĝenerale en la mondo, kun proksimume 80 000 ĝis 150 000 el tiuj estante en la Eŭropa Unio.

==== Denaskaj parolantoj ====
{{Main|Native Esperanto speakers}}

Ethnologue rakontas taksojn ke ekzistas 200 to 2000 indiĝenaj Esperanto-parolantoj ''(denaskuloj),'' kiuj lernis la lingvon de naskiĝo de iliaj Esperant-parolantaj gepatroj.<ref name="autogenerated3"/> Tio kutime okazas kiam Esperanto estas la ĉefo aŭ nur ofta lingvo en internacia familio, sed foje okazas en familio de sindonaj esperantistoj.<ref>{{Cite journal
 |author=Jouko Lindstedt
 |title=Native Esperanto as a Test Case for Natural Language
 | version =
 |publisher=[[University of Helsinki]] - Department of Slavonic and Baltic Languages and Literatures
 |month=January | year=2006
 |url=http://www.ling.helsinki.fi/sky/julkaisut/SKY2006_1/1FK60.1.5.LINDSTEDT.pdf
 |format=PDF
 |accessdate=
}}</ref>

Fama indiĝena parolanto de Esperanto estas komercisto [[George Soros]].<ref name="UEA"/> [[Teodoro Schwartz]], lia patro, estis esperantisto.<ref name="UEA">[http://www.uea.org/info/angle/an_ghisdatigo.html An Update on Esperanto], Universala Esperanto-Asocio ([[World Esperanto Association]])</ref> Krome notinda estas juna Holokaŭstoviktimo [[Petr Ginz]], kies desegnaĵo de la planedo la Tero kiel rigardite de la luno estis portita sur la = navedo ''[[Columbian]]'' en 2003 ([[STS-107]]).

=== Kulturo ===
[[Dosiero:Cover Monato 2007.jpg|eta|222px]]''[[Monato]]''[[, la plej populara Esperanto novaĵmagazino.]]
[[(La granda presaĵo legas "15 jaroj post la falo de la imperio".]]
[[)]]
[[Esperanto kiel uzite en la[[La islanda penismuzeo]]]]

{{Main|Esperanto culture|Esperanto literature|Esperanto film|Esperanto music}}

Esperanto-parolantoj povas aliri internacian [[kulturon]], inkluzive de granda korpo de origina same kiel tradukita [[literaturo]].
Ekzistas finite 25 000 Esperanto-libroj, kaj originaloj kaj tradukoj, same kiel pluraj regule distribuitaj [[Esperanto-revuoj]].
Esperanto-parolantoj utiligas la lingvon por liberaj loĝejoj kun [[esperantistoj]]en 92 landoj uzantaj la [[Pasportan Servon]] aŭ evoluigi [[korespondado]] amikecojn eksterlande tra la Esperanto-Korespondado-Servo.<ref>[http://members.aol.com/Enrike/ekseo.htm Esperanto Koresponda Servo]("Esperanto Pen Pal Service"). Retrieved March 29, 2008.</ref>

Ĉiu jaro, 1 500-3 000 Esperanto-parolantoj renkontas por la [[Universala Kongreso de Esperanto]] ''(Universala Kongreso de Esperanto)''.<ref>Ziko van Dijk.''Sed homoj kun homoj: Universalaj Kongresoj de Esperanto 1905-2005''. Rotterdam: UEA, 2005.</ref><ref>{{cite web|author=Szilvási László |url=http://www.eventoj.hu/ |title=International Esperanto meetings |publisher=Eventoj.hu |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

Historie, multe da [[esperanto-muziko]], kiel ekzemple ''Kaj Tiel Plu'', estis en diversaj popoltradicioj.<ref>[http://www.musicexpress.com.br/artisto.asp?Artista=135#musica=Adiaŭ%20Birdeto%20Mia Kaj Tiel Plu]Esperanto folk music as downloadable MP3 file</ref> En lastatempaj jardekoj, multe da roko kaj aliaj modernaj ĝenroj ekaperis, ekzemplo estante tiu de la Sveda grupo [[Persone]].<ref>[http://www.musicexpress.com.br/artisto.asp?Artista=78#musica=Amanda Persone]Esperanto rock music as downloadable MP3 file</ref> Ekzistas ankaŭ gamo da klasika kaj semi-klasika korusmuziko, kaj origina kaj tradukita, same kiel granda ensemblomuziko kiu inkludas voĉojn kantantajn Esperanton-tekstojn. [[Lou Harrison]], kiu integrigis stilojn kaj instrumentojn de multaj mondokulturoj en sia muziko, utiligis Esperanton-titolojn kaj/aŭ tekstojn en pluraj da liaj verkoj, plej precipe ''La Koro-Sutron'' (1973). [[David Gaines]] uzitaj Esperanto-poemoj same kiel eltiraĵo de parolado de Dr. Zamenhof por lia ''Symphony No. 1 (Esperanto)'' por mezosoprano kaj orkestro (1994-98).
Li skribis originan Esperanton-tekston por lia ''Povas-plorimejl. ne plu'' (''mi Can Cry No Longer (Can Cry No Longer)'') por neakompanata [[SATB]] koruso (1994).

Ekzistas ankaŭ komunaj [[tradicioj]], kiel ekzemple [[Zamenhofa Tago]], kaj komunaj [[behaviour]] kondutadoj. [[Esperantistoj]]parolas ĉefe en Esperanto ĉe [[internaciaj Esperanto-renkontiĝoj]].

Kritikantoj de Esperanto foje kritikas ĝin kiel "havado de neniu kulturo".
Propagandantoj, kiel ekzemple Profesoro. [[Humphrey Tonkin]] de la [[University of Hartford (Universitato de Hartford)]], observas ke Esperanto estas "kulture neŭtrala de dezajno, kiam estis intencite esti faciliganto inter kulturoj, ne estu la aviad-kompanio de ĉiu-nacia kulturo".
La malfrua [[skota]] Esperanto-verkinto [[William Auld]] skribis amplekse en la subjekto, argumentante ke Esperanto estas" la esprimo de [[ofta homa kulturo]], senpena je naciaj limoj.
Tiel ĝi estas konsiderita kulturo sur sia propra.
"
 Aliaj montras al la potencialo de Esperanto por fortigado de ofta eŭropa identeco, kiam ĝi kombinas ecojn de pluraj [[eŭropaj lingvoj]].{{Citation needed|date=September 2010}}

=== Konataj verkistoj en Esperanto ===
{{Main|Esperanto authors}}

Kelkaj verkintoj de verkoj en Esperanto estas:

{|
|-
|
* [[William Auld]]
* [[Julio Baghy]]
* [[Kabe (Kabe)]] * [[Marjorie Boulton]]
* Jorge Camacho
* [[Fernando de Diego]] (plejparte tradukoj)
* [[Vasili Eroshenko]]
* [[Tiu de Jean Forge]]
* Antoni Grabowski
|
* [[Kálmán Kalocsay]]
* [[Li Shijun (pseŭdonimo: "Laŭlum")]] * [[Miyamoto Masao]]
* [[Tiu de Abel Montagut]]
* Nikolai Nekrasov* Nemere István
* Claude Piron* [[Edmond Privat]]
* [[Frederic Pujulà-I Vallès]]
|
* [[Baldur Ragnarsson]]
* [[Reto Rossetti]]
* [[Raymond Schwartz]]
* [[Tibor Sekelj]]
* Tivadar Soros* [[Henri Vallienne]]
* Vladimir Varankin* [[Gaston Waringhien]]
* [[L. Zamenhof]]
|}

=== Popola kulturo ===
{{Main|Esperanto in popular culture}}

Esperanto estis uzita en kelkaj filmoj kaj romanoj.
Tipe, tio estas farita aŭ por aldoni la ekzotan guston de fremdlingvo sen reprezenti ajnan specialan etnecon, aŭ eviti iri al la problemo de inventado nova lingvo.
La [[Charlie Chaplin]] filmo ''The Great Dictator'' (1940) montris [[al judaj geta]] butikosignoj en Esperanto, krei la atmosferon de iu "eksterlanda" [[Eastern Europe]] orientlando sen reference la lingvon de ajna akurata Orienta eŭropano. ''[[Road to Singapore (Vojo al Singapuro)]]'' (ankaŭ 1940) havas kanton en Esperanto.

Du plenlongaj [[plenlongaj filmoj]]estis produktitaj kun [[dialogo]] tute en Esperanto: ''[[Angoroj]],'' en 1964, kaj ''sukubo,'' [[B-film]] horora filmo de de 1965. [[Kanada]] aktoro [[William Shatner]] lernis Esperanton al limigita nivelo tiel ke li povis stelo en ''sukubo'', kvankam esperantistoj deklaris ke li parolas la lingvon kun franca akĉento, ion kion li eble kolektis studante ĉe [[McGill University]].
En [[la metropolo-]] [[de Fritz Lang]](1927) butiko kaj trafiksignoj en Esperanto aperas en multaj fonoscenoj.

Aliaj amatoroproduktadoj estis faritaj, kiel ekzemple dramigo da la romano ''Gerda Malaperis'' (Gerda Has Disappeared).
Kelkaj "ĉefaj" filmoj en naciaj lingvoj uzis Esperanton laŭ iu maniero, kiel ekzemple ''[[Gattaca]]'' (1997), en kiu Esperanto povas esti overheard sur la laŭtparolsistemo.
En la filmo de 1994 ''[[Urbgerilo]]'', Esperanto estas la gepatra lingvo de fikcia lando de [[tiu de Shadaloo]], kaj en kazernosceno la soldatoj de fiulo [[M. Bison]] kantas ekscitantan rusan Armeo-stilorefrenkoruson, la "Bison Troopers Marching Song", en la lingvo.
Esperanto ankaŭ estas parolita kaj aperas en signoj en la filmo ''[[Klingo: Trinity]]''.

En la brita komedio ''Red Dwarf'', [[tiu de Arnold Rimmer]] vidiĝas provi lerni Esperanton en kelkaj fruaj epizodoj, inkluzive de ''Kryten''.
En la unua sezono, signoj sur la titulara kosmoŝipo estas en kaj la anglaj kaj Esperanto.

Esperanto estas utiligita kiel la mondlingvo en la malproksima estonteco de ''[[la Stainless Steel Rat]]'' [[de Harry Harrison]]kaj ''[[Deathworld]]'' rakontoj.

Muzikisto [[Stephen Kellogg]] agnoskis ke lia kanto "Ombra Esperanto kaj la Juna Kero" de lia albumo de 2009 "The Bear (La urso)" estas referenco al la lingvo de Esperanto.
En lia kanto, tamen, Ombra Esperanto estas karaktero.

La malfermaĵokanto Memoro de la Ŝtono en la populara Vidbenda ludo [[Final Fantasy XI]] estis skribita en Esperanto.
Tio estis la unua ludo en la serio kiu estis enreta kaj la komponisto [[Nobuo Uematsu]] sentis ke Esperanto estis bona lingvo simboli tutmondan unuecon.
La peco estis farita tutmonde.

En la [[Mikaelo Chabon]] romano [[The Yiddish Policeman's Union (La la Unio de lojida-policano)]] la ĉeffiguro vivas en la Hotelo Zamenhof.
Ĉio de la signoj en la hotelo estas skribita en Esperanto.

En la vigla filmo "Tiny Toon Adventures: = metodo I eluzita My ferio," Buster Bunny deklaras ke "muziko estas la mondlingvo," al kiu Babs Bunny respondas, "And here all this time, I thought it was Esperanto (Kaj ĉi tie ĉiun tiun tempon, mi opiniis ĝi estis esperanto)!
"

En la vigla serio ''[[La Tiktako]]'', La Tiktako kaj Arthur en epizodo dek unu el sezono du, "La Tiktako vs. la Granda Nenio," renkontas eksterteranan rason konata kiel la Whats.
La Whats deklaras ke ili povas paroli "ĉiujn la Tero-lingvojn" kun la escepto de Esperanto, ĉar "vi povis rakonti ke tiu oni iris nenien rapide.
"

=== Scienco ===
En 1921 la [[French Academy of Sciences (Franca Akademio de Sciencoj)]] rekomendis uzantan Esperanton por internacia scienca komunikado.
Kelkaj sciencistoj kaj matematikistoj, kiel ekzemple [[Maurice Fréchet]] (matematiko), [[John C. Wells]] (lingvistiko), [[tiu de Helmar Frank]] (pedagogio kaj cibernetiko), kaj [[Nobel premiito]] [[Reinhard Selten]] (ekonomiko) publikigis parton de ilia laboro en Esperanto.
Frank kaj Selten estis inter la fondintoj de la [[tiu de International Academy of Sciences (Internacia Akademio de Sciencoj)]] en [[San-Marino]], foje nomita la "Esperanto University", kie Esperanto estas la primara lingvo de instruado kaj administracio.

=== Celoj de la movado ===
La intenco de Zamenhof estis krei facil-al-lerni lingvon por kreskigi internacia kompreno.
Estis funkcii kiel internacia planlingvo, kiu estas, kiel universala dua lingvo, ne anstataŭigi etnajn lingvojn.
Tiu celo estis vaste dividita inter Esperanto-parolantoj en la fruaj jardekoj de la movado.
Poste, Esperanto-parolantoj komencis vidi la lingvon kaj la kulturon kiuj kreskis ĉirkaŭe ĝin kiel finoj en ili mem, eĉ se Esperanto neniam estas adoptita fare de la Unuiĝintaj Nacioj aŭ aliaj internaciaj organizaĵoj.

Tiuj Esperanto-parolantoj kiuj volas vidi al Esperanto adoptis oficiale aŭ sur grandskala tutmonde estas ofte nomitaj ''[[finvenkistoj]]'', de ''fina venko'', elvokivan "finan venkon", aŭ ''pracelistojn'', de ''pracelo'', elvokivan "originan celon".<ref>[http://web.archive.org/web/20060822195131/http://members.aol.com/enrike/BostnGlb.htm "Esperanto"]by Mark Feeney.''The Boston Globe'', 12 May 1999</ref> Tiuj kiuj temigas la propran valoron de la lingvo estas ofte nomitaj ''[[raŭmistoj]]'', de [[Raŭmo]], [[Finnlando]], kie deklaracio sur la preskaŭ-esprima malverŝajneco de la "fina venko" kaj la valoro de esperanto-kulturo estis faritaj ĉe la Internacia Juneco-Kongreso en 1980.<ref>[http://www.esperanto.org/Ondo/H-silf55.htm "Kion Signifas Raŭmismo"], by Giorgio Silfer.</ref> Tiuj kategorioj estas, aliflanke, ne reciproke ekskluzivaj.

La [[Manifesto de Prago]] (1996) prezentas la vidojn de la ĉeftendenco de la Esperanto-movado kaj de ĝia ĉefa organizo, la Mondo-Esperanto-Unuiĝo ([[UEA]]).<ref>[http://uea.org/info/angle/an_manifesto_prago.html "Prague Manifesto"](English version). Universala Esperanto-Asocio, updated 2003-03-26.</ref>

=== Simboloj kaj flagoj ===
[[The]] ''verda stelo''

{{Main|Esperanto symbols}}

La plej frua flago, kaj tiu plej ofte uzitan hodiaŭ, havas verdan kvin-pintan stelon kontraŭ blanka [[kantono]], sur kampo de verda.
Ĝi estis proponita al Zamenhof fare de [[Irlandano]] [[Richard Geoghegan]], verkinto de la unua Esperanto-lernolibro por anglaj parolantoj, en 1887.
La flago estis aprobita en 1905 fare de delegitoj al la unua konferenco de esperantistoj ĉe Boulogne-sur-Mer.
Versio kun "E" supermetite super la verda stelo vidiĝas foje.
Aliaj variaĵoj inkludas tion por Kristanaj esperantistoj, kun blanka [[kristana kruco]] supermetite sur la verda stelo, kaj tio por maldekstruloj, kun [[la koloro de la kampo ŝanĝita de verda al ruĝa]].<ref>[http://flagspot.net/flags/qy-eo.html Esperanto flag], flagspot.net</ref>

[[Dosiero:Jubilea simbolo.svg|eta|125px|dekstra|The [[Esperanto jubilee symbol]]''jubilea simbolo''[[]]]]

En 1987, dua-flaga dezajno estis elektita en konkurso organizita fare de la UEA festanta la unuan jarcenton de la lingvo.
Ĝi havis blankan fonon kun du stiligitan kurban "E" s alfrontantan unu la alian.
Sinkronigis la "jubilean simbolon" ([[jubileosimbolo]]), ĝi altiris kritikon de kelkaj esperantistoj, kiuj sinkronigis ĝin la "melonon" (melono) pro la elipsa formo de la dezajno.
Ĝi daŭre estas en uzo, kvankam certagrade pli malgranda ol la tradicia simbolo, konata kiel la "verda stelo" (verda stelo).<ref>{{cite web|url=http://www.fotw.net/flags/qy-eo.html |title=Esperanto flag |publisher=Fotw.net |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

=== Politiko ===
Esperanto estis metita en multaj proponitajn politikajn situaciojn.
La plej populara el tiuj estas la [[Eŭropo - demokratio - Esperanto]], kiu planas establi Esperanton kiel la [[oficialan lingvon]] de la [[tiu de Eŭropa Unio]].
La irlandanoj partio [[Éirígí]] ĵus adoptis la verdan stelon kiel ĝian emblemon parte en subteno de Esperanto kiel lingvo internacian anstataŭe de la angla.{{Citation needed|date=March 2010}}

=== Religio ===
Esperanto servis gravan rolon en pluraj religioj, kiel ekzemple [[Oomoto]] de Japanio kaj la [[Baha'i Kredo]] de Irano, kaj estis apogitaj per aliaj.

==== Oomoto ====
La [[Oomoto]] religio instigas al la uzo de Esperanto inter ĝiaj anoj kaj inkludas Zamenhof kiel unu el ĝia diigita alkoholaĵo.<ref>{{cite web|url=http://www.oomoto.or.jp/Esperanto/index-es.html |title=The Oomoto Esperanto portal |publisher=Oomoto.or.jp |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

==== Bahaa Kredo ====
La [[Bahaa Kredo]] instigas al la [[uzo de helplingvo internacia]].
Apogante neniun specifan lingvon, iu Bahá'ís vidas Esperanton kiel havi granda potenciala en tiu rolo.<ref>{{cite web|url=http://www.bahai.de/bahaaeligo/angla/englisch.htm |title=The Baha'i Faith and Esperanto |publisher=Bahaa Esperanto-Ligo ( B.E.L. ) |accessdate=2006-08-26 }}</ref>

[[Lidja Zamenhof]], la filino de Esperanto-fondinto [[L. Zamenhof]], iĝis Bahá'í.

Diversaj volumoj de la [[Bahá'í-literaturoj]]kaj aliaj Baha'i-libroj estis tradukitaj en Esperanton.

==== Spiritismo ====
En 1908, [[spiritist]] kiun Camilo Chaigneau skribis al artikolo nomis "Spiritismo kajn Esperanton" en la perioda "La Vie d' Outre-Tombe" rekomendante la uzon de Esperanto en "centra revuo" por ĉiu spiritists kaj esperantistoj.<ref>{{pt}}[http://www.espirito.org.br/portal/artigos/geae/o-esp-e-o-esperanto.html O Espiritismo e o Esperanto (Spiritism and Esperanto)]</ref>

Esperanto tiam iĝis aktive antaŭenigita, minimume en [[Brazilo]], de spiritist'oj.
La brazila Spiritist Federation publikigas Esperanton-kurslibrojn, tradukojn de [[la bazaj libroj de Spiritismo]], kaj apogas Spiritists por iĝi esperantistoj.<ref>{{cite web|url=http://www.math.uu.se/esperanto/207pardue.pdf#search=%22esperanto%20%2Breligion%22 |title=Uma só língua, uma só bandeira, um só pastor: Spiritism and Esperanto in Brazil by David Pardue|format=PDF|publisher=[[University of Kansas]] Libraries|accessdate=2006-08-26 }}</ref>

==== Tradukoj de la Biblio ====
La unua traduko de la [[Biblio]] en Esperanto estis traduko de la [[Tanaĥo]] aŭ Malnova testamento farita fare de [[L. Zamenhof]].
La traduko estis recenzita kaj komparita kun la tradukoj de aliaj lingvoj per grupo de brita pastraro kaj akademiuloj antaŭ ĝia publikigo ĉe la [[britoj kaj Foreign Bible Society]] en 1910.
En 1926 tio estis publikigita kune kun Nova testamento-traduko, en eldono ofte nomita la "Londona Biblio".
En la 1960-aj jaroj, la ''Internacia Asocio de Bibliistoj (Internacia Asocio de Bibliistoj)-kaj Orientalistoj'' provis organizi novan, ekumenan Esperanto Bible-version.<ref>{{cite web|url=http://home.att.net/~el_ŝadaj/kbiblio.htm |title=La Sankta Biblio - "Londona text" |publisher= |accessdate=2006-08-26 }}</ref> Ekde tiam, la nederlanda Remonstranto-pastro Gerrit Berveling tradukis la [[Readmonajn]] aŭ apokrifajn librojn aldone al novaj tradukoj de la Evangelioj, kelkaj el la Nova Testamento-epistoloj, kaj kelkaj libroj de la Tanaĥo aŭ Malnova testamento.
Tiuj estis publikigitaj en diversaj apartaj broŝuroj, aŭ seriigantaj en ''Dia Regno'', sed la [[Deuterocanonical]] dua-kanonaj libroj aperis en lastatempaj eldonoj de la Londona Biblio.

==== Kristanismo ====
Kristana Esperanto-organizoj inkludas du kiu frue estis formita en la historio de Esperanto:

* 1910 - La [[International Union of Catholic Esperantists (Internacia Unio de Katolikaj Esperantistoj)]].
Du-katolika papoj, [[John Paul II]] kaj [[tiu de Benedict XVI]], regule uzis Esperanton en ilia plurlingva ''[[urbi et orbi]]'' benoj ĉe Pasko kaj Kristnasko ĉiun jaron ekde Pasko 1994.{{Citation needed|date=April 2010}}
* 1911 - La [[International Christian Esperantists League (Internacia Kristanaj Esperantistoj-Ligo)]].
Individuaj preĝejoj uzantaj Esperanton inkludas:

* La [[kvakero]] Esperanto Society, kun agadoj kiel priskribite en temo de "tiu de The Friend (La amiko)"<ref>{{Cite journal
 |journal=The Friend
 |title=Esperanto Lives On
 |author=Eric Walker
 |date=May 27, 2005
}}</ref>
* 1910 - Unua [[Christadelphian]] publikaĵoj en Esperanto.<ref>Botten J. The Captive Conscience 2002 p.110 re. Esperanto speaking Christadelphians in Tsarist Russia.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.biblio-misio.org |title=Internacia Biblio-Misio |publisher=Biblio-misio.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>
* Ekzistas kazoj de Kristanaj apologiistoj kaj instruistoj kiuj utiligas Esperanton kiel komunikilon. [[Niĝeria]] [[Pastro]] de Bayo Afolaranmi "[http://groups.yahoo.com/group/spiritanutraĵo/ spirita nutraĵo"](spirita manĝaĵo) kiun Yahoo sendolistoas, ekzemple, gastigis semajnajn mesaĝojn ekde 2003.<ref>{{cite web
 |url=http://groups.yahoo.com/group/spiritanutraĵo/
 |title=Spirita nutraĵo
 |author=Bayo Afolaranmi
 |accessdate=2006-09-13
}}</ref>

[[Kokido-Eldonaĵoj]], eldonisto de [[Protestanta fundamentisto]] temed misiemaj terpecoj, publikigis kelkaj komiksan stiloterpecojn de [[tiu de Jack T. Chick]] tradukita en Esperanton, inkluzive de "This Was Your Life!
" ("JEN-Via Tuta Vivo!
")<ref>{{cite web|url=http://chick.com/reading/tracts/1370/1370_01.asp |title=Esperanto "This Was Your Life" |publisher=Chick.com |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

==== Islamo ====
[[Ayatollah Khomeini]] de [[Irano]] vokis sur islamanoj lerni Esperanton kaj laŭdis ĝia uzi kiel komunikilon por pli bone komprenante inter popolas de malsamaj religiaj fonoj.
Post kiam li sugestis ke Esperanto anstataŭigu la anglan kiel internacia [[lingvafrankao]], ĝi komencis esti uzita en seminarioj de [[tiu de Ĥomo]].
Esperanto-traduko de la [[Korano]] estis publikigita per la ŝtato baldaŭ poste.<ref name="webcom">{{cite web|url=http://www.webcom.com/~donh/efaq.html |title=Esperanto - Have any governments opposed Esperanto?|publisher=Donald J. Harlow|accessdate=2006-08-26 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://porneniu.wordpress.com/learn-esperanto/ |title=Esperanto in Iran (in Persian)|publisher=Porneniu|accessdate=2006-08-26 }}</ref> En 1981, ĝia uzokutimo iĝis malpli populara kiam iĝis ŝajne ke anoj de la [[Bahaa Kredo]] estis interesitaj pri ĝi.<ref name="webcom"/>

== Kritiko ==
{{cleanup|section|date=March 2009}}

{{Main|Criticism of Esperanto}}

Esperanto estis elpensita kiel lingvo de internacia komunikado, pli ĝuste kiel universala dua lingvo.<ref>{{cite web|url=http://www.esperanto.org.nz/what_is_eo.html |title=Esperanto.org |publisher=Esperanto.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> Ekde publikigo, ekzistis debato super ĉu estas eble ke Esperanto ekhavus tiun pozicion, kaj ĉu ĝi estus plibonigo por internacia komunikado estis ĝi fari tion;
Esperanto-propagandantoj ankaŭ estis kritikitaj por distrado de publikaj fondusoj por instigi al ĝia studo super pli utilaj naciaj lingvoj.<ref>{{cite web|url=http://www.christopherculver.com/en/writings/esperanto.php |title=Christopherculver.com |publisher=Christopherculver.com |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>

Ĉar Esperanto estas laŭplana lingvo, ekzistis multaj kritikoj de negravaj punktoj.<ref>There have been a number of attempts to reform the language, the most well-known of which is the language[[Ido]]which resulted in a schism in the community at the time, beginning in 1907. See "Why Ido?" The International Language of Ido. 18 March 2008. 4 February 2009[http://www.idolinguo.org.uk/whyido.htm Idolinguo.org.uk.]</ref> Ekzemplo estas la elekto de Zamenhof de la vorto ''edzo'' super io kiel ''spozo'' por "edzo, geedzo", aŭ lia elekto de la Klasika Greko kaj Old Latin eksterordinaraj kaj pluralaj finaĵoj ''-'' o '', -'' oj '', -'' a '', -'' aj super iliaj Mezepokaj kuntiriĝoj ''-'' o '', -'' i '', -'' a '', -'' e ''.'' (Ambaŭ tiuj ŝanĝoj estis adoptitaj per la Ido-reformo, kvankam Ido forigis adjektivan interkonsenton entute.
)
Kelkaj pli oftaj ekzemploj de ĝenerala kritiko inkludas la sekvantan:

* Esperanto ankoraŭ ne atingis la esperon de ĝia fondinto por iĝi universala dua lingvo.
Kvankam multaj reklamantoj de Esperanto stresas la sukcesojn kiujn ĝi havis, la faktorestaĵojn kiu bone dum jarcento ekde ĝia publikigo, la Esperant-parolanta komunumo restas relative malgrandegaj kun respekto al la mondloĝantaro.
Koncerne [[Brition]], ekzemple, Esperanto estas malofte instruita en lernejoj, ĉar ĝi estas rigardita fare de la registaro kiel ne renkonti la bezonojn de la nacia [[instruplano]].<ref>{{cite web|author=Who, What, Why? |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/magazine/7505820.stm |title=Bbc News |publisher=BBC News |date=2008-07-16 |accessdate=2010-12-05}}</ref> Multaj kritikistoj vidas ĝiajn aspirojn por la rolo de pli bona internacia planlingvo kiel kondamnite ĉar ili kredas ĝi ne povas konkuri kun la angla en tiu rilato.<ref>{{cite web|url=http://www.newenglishreview.org/custpage.cfm/frm/9560/sec_id/9560 |title=Why Esperanto Is Different |publisher=New English Review |date=2006-09-15 |accessdate=2010-12-05}}</ref>
* La vortprovizo kaj gramatiko estas bazitaj sur gravaj eŭropaj lingvoj, kaj estas ne universalaj.
Samtempe, la vortprovizo, diakritosigno leteroj, kaj gramatiko estas tro malsimilaj de la plej gravaj Okcidenteŭropaj lingvoj, kaj tial Esperanto ne estas tiel facila kiel povus esti por parolantoj de tiuj lingvoj lerni, eĉ se estas multe pli facile lerni ol iu alia eŭropa lingvo.<ref>[http://claudepiron.free.fr/articlesenanglais/communication.htm Claude Piron, Linguistic Communication - A Comparative Field Study], studies about problems in learning languages</ref><ref>C.E. King, A.S. Bryntsev, F.D. Sohn, Report on the implications of additional languages in the United Nations system, Geneva: UN, Joint Inspection Unit, 1977, document A/32/237</ref> La "tro eŭropa" kritiko estas ofte specifa por kelkaj punktoj kiel ekzemple adjektiva interkonsento kaj la akuzativo (ĝenerale tiaj evidentaj detaloj estas ĉiuj ke reformoprojektoj indikas ŝanĝi) , sed foje ĝi estas multe da generalo: Kaj la gramatiko kaj la "internacia" vortprovizo estas malfacilaj por multaj azianoj, inter aliaj, kaj donas maljustan avantaĝon al parolantoj de eŭropaj lingvoj.<ref name="autogenerated2"/> Unu provo trakti tiun temon estas [[Lojban]], kiu desegnas de la ses plej popolriĉaj lingvoj, [[la araban]], [[Mandarenan ĉinan]], [[la anglan]], [[la hindan]], [[la rusan]], kaj [[Hispana]], kaj kies gramatiko estas dizajnita por komputilanalizado.<ref>{{cite web|url=http://neptune.spaceports.com/~words/lojban.html |title=Lojban |publisher=Neptune.spaceports.com |date=2004-03-01 |accessdate=2010-12-05}}</ref> Provoj trakti la "ne eŭropanosufiĉe da" kritiko inkludas la pli junan laŭplanan lingvo [[Idon]] kaj [[Interlingvaon]].<ref>{{cite web|url=http://www.language-learning-advisor.com/what-is-esperanto.html |title=What is Esperanto? |publisher=Language-learning-advisor.com |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref>
* Esperanto samtempe havas neniun kulturon.<ref name="critiche">{{cite web|url=http://parracomumangi.altervista.org/Domande.htm |title=Critiche all'esperanto ed alle altre lingue internazionali |publisher=Parracomumangi.altervista.org |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> ''kaj'' ĝi estas kulture eŭropano.
Kvankam ĝi havas grandan internacian literaturon, Esperanto ne enkapsuligas specifan kulturon.
Ĝia vortprovizo kaj [[semantiko]] estas derivitaj de eŭropaj lingvoj.
Ambaŭ plenigas la lingvon perl eŭropa mondkoncepto.<ref>[http://dok.esperantic.org/ced/eurlan.htm Europe's Babylon]{{dead link|date=December 2010}}</ref>
* La vortprovizo estas tro granda.
Prefere ol derivado de novaj vortoj de ekzistantaj radikoj, nombregoj de novaj radikoj estas adoptitaj en la lingvo kun la intenco de estado internacie akomodanta kiam en realeco la lingvo nur servas eŭropajn lingvojn.
Tio igas la lingvon pli malfacila por ne-eŭropanoj ol ĝi bezonoj esti.<ref name="autogenerated2">{{cite web|url=http://www.rickharrison.com/language/bloated.html |title=Is Esperanto's vocabulary bloated? |publisher=Rickharrison.com |date= |accessdate=2010-12-05}}</ref> Simila argumento estas farita per multaj Esperanto parolantojn, ne kontraŭ la lingvo mem sed kontraŭ la maniero kiel kiun ĝi estas (laŭ ilia opinio) misuzita fare de multaj (plejparte eŭropaj) parolantoj;
ili argumentas ke kunmetaĵoj aŭ derivaĵoj devus esti utiligitaj kiam ajn ebla, kaj novaj radikvortoj pruntis nur kie absolute necesa.<ref name="piron1989">''La Bona Lingvo'',[[Claude Piron]]. Vienna: Pro Esperanto, 1989.''La lingvo volas eleganti, ne elefanti.''"The language wants to be elegant, not elephantine."</ref><ref name="corsetti2007">[http://www.bonalingvo.it/index.php/%C4%88i-tiu_Esperanto_estus_turka... "Ĉi-tiu Esperanto estus turka..."], Renato Corsetti. 2007.</ref>
* Esperanto-malsimetrio en seksoformacio igas ĝin [[seksisma]].

ref.nomo = "critike" / La plej multajn familioperiodojn kaj titoloj estas vira defaŭlte kaj nur virineca kiam tiel precizigita.
Ekzistis multaj provoj trakti tiun temon, de kiu unu el la pli varoj konantaj estas iĉismo<ref>[http://bertilow.com/pmeg/gramatiko/o-vortoj/seksa_signifo.html Seksaj vortoj]- Bertilo Wennergren - Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko</ref> (uzita fare de la esperantistoverkisto [[Jorge Camacho]]), de kiu [[Riism]] derivis.
* Esperanto estas, rigardas, aŭ sonas artefarita.
Tiu kritiko estas often pro la leteroj kun cirkumfleks diakritaj signoj, kiuj iu trovas strangaj aŭ maloportunaj.<ref name="critiche"/> Aliaj asertas ke arta lingvo nepre estos mankhava, pro ĝia tiu sama naturo, kvankam la [[Hungara Scienca Akademio]] trovis ke Esperanto plenumas ĉiujn postulojn de vivanta lingvo.<ref>''Laŭ la komuna opinio de gvidaj fakuloj de la Instituto, Esperanto apartenas al la kategorio de vivaj lingvoj. Pli detale traktante la temon, konsiderante la historion kaj la nunan staton de Esperanto, a.) ĝi estas grandmezure normigita, b.) amplekse sociiĝinta, c.) ne-etna viva lingvo, kiu en sekundara lingva komunumo plenumas ĉiujn eblajn lingvajn funkciojn, kaj samtempe ĝi funkcias kiel pera lingvo. - Ĉi supre diritaj respegulas la sciencan starpunkton de nia Instituto.[http://www.esperanto.hu/hu-lernejo.htm "Malgranda fina venko" - en Hungario]''</ref>

== Modifoj ==
{{Main|Esperantido}}

Kvankam Esperanto mem ŝanĝis malmulton ekde la publikigo de la ''[[Fundamento de Esperanto]]'' (fundamento de Esperanto), kelkaj reformoprojektoj estis proponitaj tra la jaroj, komencante kun [[la proponoj de Zamenhof en 1894]] kaj [[Ido]] en 1907.
 Pluraj poste artaj lingvoj, kiel ekzemple [[Universalaĵo]], estis bazitaj sur Esperanto.

En modernaj tempoj, provoj estis faritaj por elimini perceptitan seksismon en la lingvo.
 Unu ekzemplo de tio estas [[Riism]].
 Tamen, ĉar Esperanto fariĝas vivanta lingvo, ŝanĝoj estas tiel malfacila efektivigi kiel en etnaj lingvoj.

== Eponimaj unuoj ==
Ekzistas multaj geografiaj kaj astronomiaj ecoj nomitaj post Esperanto, aŭ post ĝia kreinto L. Zamenhof.
 Tiuj inkludas [[Esperanto Island]] en [[Zo-Insuloj]] de [[Livingston Island]], kaj la asteroidoj [[1421 Esperanto]] kaj [[1462 Zamenhof]] malkovris de finna astronomo kaj esperantisto [[Yrjö Väisälä]].

== Vidu ankaŭ ==
{{Portalo|Esperanto|varianto=longa}}

* [[Akademio de Esperanto]]
* [[Distribuita Lingvo-Tradukado]]
* [[Enciklopedio de Esperanto]]
* [[EoLA]]
* Esperantic Studies Foundation* [[Esperantidoj]]
* [[Esperantisto]]
* Esperanto Antaŭen* [[Esperanto kiel lingvo internacia]]
* [[Esperanto kaj Ido kompariblis]]
* [[Esperanto kaj Interlingvao kompariblis]]
* Esperanto and Novial compared* [[Esperanto en popola kulturo]]
* [[Esperanto-biblioteko]]
* [[Esperanto-revuo]]
* [[Vikipedio en Esperanto]]
* [[Esperantujo]]
* [[Indiĝenaj Dialogoj]]
* [[List of Esperanto (Listo de Esperanto)-organizoj]]
* ''[[Monato]]''
* [[North American Summer Esperanto Institute (Norda Amerika Somero-Esperanto-Instituto)]]
* Reformprojekto de Zamenhof* [[Semajno de Kulturo Internacia (Semajno de Kulturo Internacia)]]
* [[World Esperanto Association]]

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Plia legaĵo ==
* [http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2006-0324-075222/UUindex.html Emily van Someren.]
[http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2006-0324-075222/UUindex.html Republikigo de la tezo "La EU-lingvoreĝimo, Langa kaj Translational Problems".]
* [http://katalogo.uea.org/index.php?inf=4006]''Ludovikologia dokumentaro Ia''[http://katalogo.uea.org/index.php?inf=4006] Tokio: Ludovikito, 1991.
Faksimilo represas de la ''Unua Libro'' en La rusa, la pola, la francan, la germanan, la anglan kaj la svedan, kun la plej fruaj Esperanto-vortaroj por tiuj lingvoj.
* Fundamento de Esperanto.
HTML-represaĵo de 1905 ''Fundamento'', de la Akademio de Esperanto.
* Maljuna, Vilhelmo. ''La Fenomeno Esperanto'' ("La Esperanto-Fenomeno").
Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio, 1988.
* Ĉefservisto, Montagu C. ''Step by Step in Esperanto (Paŝo proksime de Paŝo en esperanto)''.
ELNA 1965/1991-a ISBN 0-939785-01-3.
* DeSoto, Clinton (1936). ''200 Metroj kaj Malsupren''.
Okcidenta Hartford, Konektikuto, Usono: [[tiu de American Radio Relay League]], p.
92.
* Kristalo, profesoro Davido, artikolo- "Esperanto" en ''The New Penguin Encyclopedia (La NEW Pingveno-Enciklopedio)'', Penguin Books, 2002.
* same, ''How Language Works'' (paĝoj 424-5), Penguin Books, 2006.
ISBN 978-0-14-101552-1.
* [[Everson, Michael (Everson, Mikaelo)]]. {{PDFlink|[http://www.evertype.com/alphabets/esperanto.pdf The Alphabets of Europe: Esperanto]|25.4nbsp;KB}}.
Evertype, 2001.
* Forster, ''la La Esperanto-Movado''de Peter G.
Hago: Mouton Publishers, 1982.
ISBN 90-279-3399-5.
* Gledhill, Christopher. ''http://stl.recherche.univ-lille3.fr/sitespersonnels/gledhill/Esperanto_a_corpus-based_description_GLEDHILL.'' ''pdf The Grammar of Esperanto (La Gramatiko de Esperanto): Corpus-Based Description.'' '']'' Dua eldono.
Lincom Eŭropo, 2000.
ISBN 3-89586-961-9.
* Harlow, Dono. [http://donh.best.vwh.net/Esperanto/eaccess/eaccess.book.html La Esperanto-Libro].
Mem-publikigita sur la reto (1995-96).
* [[Tiu de Wells, John]]. ''Lingvistikaj-aspektoj de Esperanto'' ("Lingvaj aspektoj de Esperanto").
Dua eldono.
Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio, 1989.
* Zamenhof, ''[http://genekeyes.com/Dr_Esperanto.html la Lingvo internacia de la Dr. Esperanto]'' de Ludovic Lazarus, ''[http://genekeyes.com/Dr_Esperanto.html : Introduction Complete Grammar (Introduction Complete Grammar)]'' La origina 1887 ''Unua Libro'', angla traduko de Richard H. Geoghegan;
HTML rete versio 2006-a-presaĵa eldono (2007) ankaŭ havebla de [http://www.esperanto-usa.org ELNA] aŭ [http://www.uea.org UEA].

/li

== Eksteraj ligiloj ==
{{Wiktionary|Esperanto}}

{{InterWiki|code=eo}}

{{Wiktionarylang|code=eo}}

{{Sister project links}}

* {{Ethnologue|code=epo}}
* [http://www.uea.org/ UEA.org] la [[Mondo-Esperanto-Unuiĝo]]
* [http://www.gutenberg.net/browse/languages/eo Esperanto mendas ĉe Project Gutenberg]
* {{dmoz|World/Esperanto|Esperanto}}
* [http://www.tnr.com/print/article/books-and-arts/ll-zamenhof-and-the-shadow-people La Frapanta Etaĝa de kiel Esperanto venis por esti] de ''[[The New Republic]]''
* [http://en.wiktionary.org/wiki/Appendix:Esperanto_Swadesh_list Esperanto Swadesh-listo de baza vortprovizo vortigas] (de la Swadesh-listapendico de Vikivortaro)
{{Constructed languages}}
[[Esperanto]]

[[ab:Есперанто]]
[[af:Esperanto]]
[[als:Esperanto]]
[[am:ኤስፔራንቶ]]
[[an:Esperanto]]
[[ar:إسبرانتو]]
[[arz:إسبيرانتو]]
[[ast:Esperanto]]
[[ay:Ispirantu aru]]
[[az:Esperanto]]
[[ba:Эсперанто теле]]
[[bar:Esperanto]]
[[bat-smg:Esperanto]]
[[be:Эсперанта]]
[[be-x-old:Эспэранта]]
[[bg:Есперанто]]
[[bm:Esperanto]]
[[br:Esperanteg]]
[[bs:Esperanto]]
[[ca:Esperanto]]
[[ce:Ésperanthoyn mott]]
[[ceb:Esperanto]]
[[crh:Esperanto tili]]
[[cs:Esperanto]]
[[csb:Esperanto]]
[[cu:Єспєра́нто]]
[[cv:Эсперанто]]
[[cy:Esperanto]]
[[da:Esperanto]]
[[de:Esperanto]]
[[dsb:Esperanto]]
[[el:Εσπεράντο]]
[[es:Esperanto]]
[[et:Esperanto]]
[[eu:Esperanto]]
[[fa:زبان اسپرانتو]]
[[ff:Esperanto]]
[[fi:Esperanto]]
[[fo:Esperanto]]
[[fr:Espéranto]]
[[frp:Èsperanto]]
[[fy:Esperanto]]
[[ga:Sprantais]]
[[gd:Esperanto]]
[[gl:Esperanto]]
[[ha:Esperanto]]
[[haw:'Ōlelo Ekepelānako]]
[[he:אספרנטו]]
[[hi:एस्पेरान्तो]]
[[hif:Esperanto]]
[[hr:Esperanto]]
[[hsb:Esperanto]]
[[hu:Eszperantó nyelv]]
[[hy:Էսպերանտո]]
[[ia:Esperanto]]
[[id:Bahasa Esperanto]]
[[ie:Esperanto]]
[[io:Esperanto]]
[[is:Esperanto]]
[[it:Lingua esperanto]]
[[iu:ᐃᓯᐱᕋᓐᑐ/isipirantu]]
[[ja:エスペラント]]
[[jbo:esperantos]]
[[ka:ესპერანტო]]
[[ki:Esperanto]]
[[kl:Esperanto]]
[[kn:ಎಸ್ಪೆರಾಂಟೊ]]
[[ko:에스페란토]]
[[ksh:Esperanto]]
[[ku:Esperanto]]
[[la:Lingua Esperantica]]
[[lad:Esperanto]]
[[lb:Esperanto]]
[[li:Esperanto]]
[[lmo:Lengua esperanto]]
[[lt:Esperanto]]
[[lv:Esperanto]]
[[mdf:Эсперанто кяль]]
[[mg:Esperanto]]
[[mk:Есперанто]]
[[ml:എസ്പെരാന്തോ]]
[[mn:Эсперанто]]
[[mr:एस्पेरांतो]]
[[ms:Bahasa Esperanto]]
[[mwl:Speranto]]
[[nah:Netēmachīliztlahtōlli]]
[[nds:Esperanto]]
[[ne:एस्पेरान्तो]]
[[nl:Esperanto]]
[[nn:Esperanto]]
[[no:Esperanto]]
[[nov:Esperanto]]
[[oc:Esperanto]]
[[os:Эсперанто]]
[[pa:ਏਸਪੇਰਾਨਤੋ]]
[[pfl:Eschberando]]
[[pl:Esperanto]]
[[pms:Lenga esperanto]]
[[pnb:اسپرانٹو]]
[[pt:Esperanto]]
[[qu:Esperanto simi]]
[[rm:Esperanto]]
[[rn:Kiseperanto]]
[[ro:Esperanto]]
[[ru:Эсперанто]]
[[rw:Icyesiperanto]]
[[sah:Эсперанто]]
[[scn:Lingua esperantu]]
[[sco:Esperanto]]
[[sh:Esperanto]]
[[si:එස්පෙරාන්තො]]
[[simple:Esperanto]]
[[sk:Esperanto]]
[[sl:Esperanto]]
[[so:Esperanto]]
[[sq:Gjuha esperanto]]
[[sr:Есперанто]]
[[ss:Sí-Speranto]]
[[sv:Esperanto]]
[[sw:Kiesperanto]]
[[szl:Esperanto]]
[[ta:எஸ்பெராண்டோ]]
[[tg:Забони эсперанто]]
[[th:ภาษาเอสเปรันโต]]
[[tl:Esperanto]]
[[tr:Esperanto]]
[[tt:Эсперанто]]
[[ug:ئېسپېرانتو]]
[[uk:Есперанто]]
[[ur:اسپرانٹو]]
[[uz:Esperanto]]
[[vec:Esperanto]]
[[vi:Quốc tế ngữ]]
[[vls:Esperanto]]
[[vo:Sperantapük]]
[[wa:Esperanto]]
[[war:Inesperanto]]
[[wo:Esperanto]]
[[wuu:世界语]]
[[xal:Эсперантин келн]]
[[yi:עספעראנטא]]
[[yo:Esperanto]]
[[za:Esperanto]]
[[zea:Esperanto]]
[[zh:世界语]]
[[zh-classical:世界語]]
[[zh-min-nan:Sè-kài-gí]]
[[zh-yue:世界語]]

[[Kategorio:Esperanto]]
[[Kategorio:Aglutina lingvo]]