Vikipedio

Tupia lingvo: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
SieBot (diskuto | kontribuoj)
168 505 redaktoj
e roboto aldono de: br:Yezhoù toupiek
Neniu resumo de redakto
Linio 34:
| valign="top" | [[SIL]]: || TPN
|}
La '''Tupia Lingvo''' vere ne estas unu lingvo, sedankaŭ grupo denomata [[dialektoTupinambao]]j aŭ [[lingvo]]jantikva parolataj en [[SudamerikoTupio]]., Laestas "klasika"morta tupiaindiana lingvo, aŭkiu "ĝenerala"estis tupiaparolata ankaŭ nomata '''Nheengatu'''en [njeejnga'''tu'''[Brazilo]], t.de e.[[Rio "elegantade lingvo"Ĵanejrio]] estasĝis [[kreolo|kreolaMaranjo]]. lingvo parolata enLa [[BraziloTupinambao]] deestis laparolata 16-a ĝis lakiel [[18-agepatra jarcentolingvo]]j eĉorigine de la [[blankuloindiano]]j. La tupia estis uzita de la [[jezuitojTupinambao]]j en iliakaj [[katekizoTupinikio]]j kaj post ankaŭ de [[Maranhãobrazilano]]j, ĝisdo la [[Sãoportugala Vicente (São Paulo)|San-Vicentolingvo]] (partoen detiu nunaepoko havis en [[San-PaŭlioBrazilo]]) nur administrativan statuson.
Kontraŭe al kelkaj komunaj nesciencaj asertoj pri la [[Tupinambao]], la Tupinambaa aŭ [[Tupia lingvo]] estis ja unu [[lingvo]], ne grupo de [[dialekto]]j aŭ [[lingvo]]j parolataj en [[Sudameriko]] nek artfarita [[lingvo]]. La [[Tupinambao]] estis dokumentita inter la jaroj 1550 kaj 1750 de eŭropaj pastroj, kiuj skribis [[gramatiko]]jn kaj [[lernolibro]]jn pri ĝi kaj tradukis al ĝi katekizajn [[teksto]]jn. Kvankam la [[pastro]]j dokumentadis la [[Tupinambao]]n sekvante la gramatikan nomenklaturon de la eŭropaj [[klasikaj lingvoj]], la lingvajn dokumentojn kiujn ili antaŭsavis al ni eble simetrias al la [[lingvo]] kiu estis parolata de la [[popolo]]j [[Tupinambao]] kaj [[Tupinikio]]. Kontraŭ la malfeliĉaj asertoj laŭ kiuj Tupinambao ne estis lingvo apartenanta al unu [[tribo]], antaŭ estis leksikona unuformigo de diversaj [[dialekto]]j, fiksitaj en la [[gramatiko]]j de [[pastro]]j kiel [[José de Anchieta]] kaj de aliaj jezuitoj, Barbosa (1956) nin atentigas ke en siaj propaj verkoj la pastroj informis pri lokalaj variantaj formoj de Tupiaj dialektoj aŭ similaj formoj de aliaj Tupiaj lingvoj. Legu pri tio la bonegan tekston de Barbosa, 1956).
La Tupia lingvo male estis [[lingvafrankao]] en Brazilo ĝis la 18-a [[jarcento]], kiam la portugala ([[ĉefministro]]) [[Markizo de Pombal]] malpermesis lian uzon en [[lernejo]]j kaj [[dokumento]]j kaj deklaris la portugalan la oficiala lingvo de [[Portugalio]] (kaj sekve de [[Brazilo]]) en [[1758]] (antaŭe en [[Portugalio]] oni uzis la [[latino]]n flanke al la portugala en oficialaj [[dokumento]]j).
 
==Esperantaj vortoj el la tupia==▼
Ĝi estas iomete artfarita, ĉar eŭropaj pastroj skribis [[gramatiko]]jn kaj [[lernolibro]]j pri ĝi sekvante la [[gramatika nomenklaturo]] de [[latina lingvo]] kaj provante proksimigi ĝin de la latina. Sekve, ĝi ne estis lingvo apartenanta al unu [[tribo]], sed la unuformigo leksikona de diversaj dialektoj, fiksitaj de la gramatiko de [[pastro]] [[José de Anchieta]] kaj de aliaj jezuitoj. La tupia, sekve, estis la rezuto de tiu normiga klopodo por servi al ĉiuj [[misiisto]]j en iliaj laboroj. La jezuitoj trudis la tupian en siaj vilaĝetoj normigante la diferencojn ekzistantaj inter la faktoroj de ĉiu tribo, kreante instrumenton de interkomunikiĝo, ĉu inter la diversaj [[tribo]]j grupiĝintaj, ĉu inter [[eŭropido]]j mem, pro tio, estas granda la influo de la [[portugala lingvo|portugala]] kaj de [[hispana lingvo]] en la tupia. En 18-a jarcento, la portugala ''condestável'' ([[ĉefministro]]) [[Markizo de Pombal]] malpermesis la uzon de l' tupia en [[lernejo]]j kaj [[dokumento]]j kaj deklaris la portugalan la oficiala lingvo de [[Portugalio]] (kaj sekve de [[Brazilo]]) en [[1758]] (antaŭe en Portugalio oni uzis la [[latino]]n flanke al la portugala en oficialaj [[dokumento]]j).
 
Pro la longa disvastigo de la Tupinambao, estas hodiaŭ en la portugala lingvo pluraj vortoj kiuj devenas el la Tupia.
Tiu lingvo, sistemigita de jezuitoj, ĝis hodiaŭ estas parolata de la [[indiĝeno]]j ĉirkaŭ la rivero [[Negro (rivero)|Negro]]. Kelkaj triboj parolas kreolan tupian kiu apenaŭ konservas misformigitan kaj reduktintan terminaron el la tupia, simpligante komplete la [[morfologio]]n kaj [[sintakso]]n.
 
*[[Anhingo]] (kaj [[Anhingedoj]]); [[Akaĵuo]]; [[Arao]]; [[Arapongo]]; [[Boao]]; [[Brauno]]; [[Grauno]]; [[Jaguaro]]; [[Kapibaro]]; [[Kotingedoj]]; [[Manioko]]; [[Oŭrikurio]]; [[Preao]]; [[Sabiao]]; [[Sacio]]; [[Sapukajo]]; [[Surukukuo]]; [[Tapioko]]; [[Tatuo (besto)|Tatuo]] (besto); [[Tukano]], [[Agvarao]], [[Jakuo]], [[Jakutingo]], [[Kariamo]], [[Pitango]].▼
La plejparto de l' [[vorto]]j tupiaj havas [[vortradiko]]jn unu aŭ du [[silabo]]jn longaj, kio, kurioze tre similas al sistemo de [[apriora lingvo|aprioraj projektoj]] de artfaritaj lingvoj: ''CAA'' [ka:] signifas planto, do ''caapim'' [ka:'''pim'''] signifas "planto en ĝenerala senco", ''[[caatinga]]'' [ka:'''tin'''ga] signifas "blanka planto", ''caaju'' signifas "fruktdona planto" kaj ''caaubi'' [ka:ŭ'''bi''']], arbo, ktp. ''Y'' [ü] estas likvo, ''caayin'' (planto+likvo+sufikso) estas trinkaĵo farita el plantoj.
Aliaj radikoj: ''Sy'' (patrino, origino), ''Tyba'' (patro, trunko), ''Aba'' (homo), ''Yby'' (planko, lando), ''Oca'' (domo, hejmo), ''An'' (umbro, fantomo), ''Itá'' (ŝtono). De tiuj substantivaj radikoj, oni faras centojn kaj milojn da vortoj per aglutinado. Tupia lingvo estas aglutina, kaj ne havas artikolojn, gramatikan nombron nek genron.
 
 
<p>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;<p>La [[Patro nia]] en dialekto tupinambáTupinambao:
 
Oré rub, ybákype tekoar,
Linio 58 ⟶ 59:
oré pysyrõte îepé mba'ea'iba suí.
 
▲==Esperantaj vortoj el la tupia==
 
==Bibliografio==
▲*[[Anhingo]] (kaj [[Anhingedoj]]); [[Akaĵuo]]; [[Arao]]; [[Arapongo]]; [[Boao]]; [[Brauno]]; [[Grauno]]; [[Jaguaro]]; [[Kapibaro]]; [[Kotingedoj]]; [[Manioko]]; [[Oŭrikurio]]; [[Preao]]; [[Sabiao]]; [[Sacio]]; [[Sapukajo]]; [[Surukukuo]]; [[Tapioko]]; [[Tatuo (besto)|Tatuo]] (besto); [[Tukano]].
BARBOSA, Pe. A. Lemos. Curso de Tupi Antigo: Gramática, Exercícios, Textos. Rio de
Janeiro: Livraria São José, 1956.
 
NAVARRO, Eduardo de Almeida. Método moderno de Tupi antigo. São Paulo:
Editora Global, 2004
 
==Bibliografio en Esperanto==
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Tupia_lingvo"