Tifeo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Fimako (diskuto | kontribuoj) |
Fimako (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
||
Linio 1:
[[Dosiero:Etruscan mural typhon2.jpg|thumb|275px|'''Tifeo''' laŭ [[etruskoj|etruska]] [[fresko]].]]
Laŭ la [[helena mitologio]] '''Tifeo''', '''Tifono''' aŭ '''Tifaono''' (el la [[antikva greka lingvo|greka]] ''Τυφωεύς'', ''Τυφών'' kaj ''Τυφάων'', «fumo») estis pradiaĵo, iel rilata al [[uragano]]j. Li estis la lasta filo de [[Geo]], kiu unuiĝis al [[Tartaro]] (la subtera malhela mondo) kun interveno de [[Afrodito]], por generi la plej teruran monstron, venĝeme pro la malvenko de la titanoj<ref>[[Heziodo]]. ''[[Teogonio]]'', 820-68.</ref>. Pro tio la latinaj verkistoj kromnomis lin «Terrigenia» (naskita el la tero)<ref>Ovidio. ''Metamorfozoj'', 5.319.</ref>. Tamen, alternativaj versioj konsideras lin filo de Tartaro kaj [[Tartara|samnoma kunulino]]<ref>[[Higeno (verkisto)|Higeno]]. ''Fabloj'', 172.</ref>
Tifeo batalis kontraŭ [[Zeŭso]] pro tio ke la olimpa reĝo forpelis la [[titanoj]]n el ĉielo. Dumlukte, li sukcesis venki la dion, kaj elŝiris liajn tendenojn, sed [[Hermeso]] ŝtelis kaj redonis ilin al Zeŭso, kies venĝo iĝis eĉ pli kolera. Post terura batalado, Tifeo estis malliberigita sub la monto [[Etna]], kiu de tiam ankoraŭ ĵetas fumon kaj fajron.
Laŭ la priskriboj, Tifeo estis giganta kaj horora flugil-hava monstro tiel granda, ke li kapablis eĉ tuŝi la stelojn per sia [[azeno|azena]] kapo (aŭ kapoj, pro tio ke oni ankaŭ diris ke li havis cent<ref>Pindaro. ''Pitiaj Odoj'', 1.31.</ref>). Anstataŭ
== Tifonomaĥio ==
[[Dosiero:Typhon Staatliche Antikensammlungen 596.jpg|thumb|250px|'''Tifeo''' sur [[Kalkidio|kalkidia]] [[hidrio]] ([[-550|ĉ. 550 a.K.]]).]]
La ''[[Homeraj himnoj|Homera himno]] al [[Apolono]]'' lokigis Tifeon ĉe la [[Orakolejo de Delfoso]], kaj konsideris lin filo de la pradiino [[Hero]], laŭ ŝia [[Minoa civilizo|minoa]] formo<ref>[[Homeraj himnoj|Homera himno 3]], 3000.</ref>.
Tifeo koleriĝis kaj minacis detrui la tiaman mondon, por venĝi sian patrinon. Terurigitaj, ĉiuj la olimpanoj forfuĝis al [[Egiptio]], kie li ricevis apartan kultadon. Nur [[Ateno (mitologio)|Ateno]] restis kaj alfrontis la giganton, kiel digna diino pri milito. Kiam ŝi primokis la malkuraĝon de Zeŭso, la ĉefdio ekkonsciis pri lia rolo kaj revenis batali Tifeon per siaj fulmo-batoj kaj la sama silika falĉileto kiun li iam uzis por venki [[Krono (dio)|Kronon]]. Vundite, Tifeo forfuĝis al monto [[Kasio]] ([[Sirio]]), kie okazis la plej granda batalado. Tifeo sukcesis preni la falĉileton, ĉirkaŭante Zeŭson per siaj serpentaj membroj. Sed tial kial sia kontraŭlo estis senmortulo, li nur povis senmovigi lin, tranĉante liajn tendonojn. Tifeo enmetis ilin en ursa felsako (la ''korukos'', [[etimologio|etimologia]] origino de la ''korukion atron'', la [[Korica kaverno]]), kiun li donis al sia fratino [[Delfino]] por ke ŝi gardu ĝin en la Korica kaverno.
Linio 22 ⟶ 21:
* Laŭ la ''[[Teogonio]]'' de [[Heziodo]] Zeŭso venkis lin facile, saltante el la [[Monto Olimpo]] kaj bruligante liajn kapojn per siaj armiloj. Poste li ĵetis lin al Tartaro.
* Laŭ [[Ovidio]], kiam Tifeo spruĉis el la tero, la gedioj forfuĝis al [[Egipto]], ege terurigitaj. Tifeo trafis kelkajn, do ili devis aliformiĝi en bestoj por pli facile ekskapi: Zeŭso en [[kapro]], Hero en blanka [[bovino]], Apolono en [[korvo]], [[Artemiso]] en [[kato|katino]], ktp.<ref>[[Ovidio]]. ''Metamorfozoj'', 5.321-331.</ref>. Per tiu rakonto oni celis pravigi la ekziston de la egiptia diaro, komprenata kiel sekvo de tiu greka: per ilia metamorfozo, la olimpanoj identigis sin al la egiptiaj gedioj. Tiu amasa transformiĝo generis ankaŭ multajn rakontojn pri, ekzemple, la deveno de la stelaro<ref>Higeno. ''Pri Astronomio'', 2.28.</ref>. Ovidio ne priskribas la bataladon, sed ja la posta malliberigo de Tifeo inter la montoj [[Peloro]], [[Pakino]], [[Lilibeo]] kaj [[Etna]]. La monstra giganto klopodis liberiĝi de tiel peza puno kaj skuis la teron tiel forte ke eĉ [[Hadeso]] eliris el sia subtera mundo por kontroli ĉu ĉio enordis<ref>Ovidio. ''Metamorfozoj'', 5.346-353 kaj 354-361.</ref>.
* Alternativa fina malliberejo de Tifeo troviĝis en la mistera lando de la Arimoj, menciita de Homero, sed sen specifi certan lokiĝon<ref>Homero. ''Iliado'', 2.780 kaj sekv.</ref>. Aliaj verkistoj baziĝas sur tiu mencio kaj klopodas konkreti kie troviĝis tiu lando. Laŭ Heziodo, Tifeo kaj Eĥidno plenumis sian punadon en subtera palaco kiu troviĝis en la plej malproksima parto de la mondo<ref>Heziodo. ''Teogonio'', 295 kaj sekv. </ref>, do ĝi tre similis al la lando de la [[Arimaspoj]] kaj la [[Kimmeroj]] (unu-okula raso, laŭ [[Strabo]]), malhela kaj nebula sovaĝa regno kie supozeble troviĝis la pordoj de Tartaro, tiel for, ke oni devus trapasi la riveron [[Oceano (mitologio)|Oceano]] por atingi ĝin. Tamen, Strabo proponas diversajn kandidatojn esti la fina ripozejo de Tifeo: sur la flanko de la monto [[Tmolo]] ([[Lidio]]), Kilikio, Sirio, kelkaj insuloj ĉe la [[Tirena Maro]], [[Misio]] kaj monto Etno, kompreneble<ref>Strabo. ''Geografio'', 13.4.6.</ref>.
== La monstra idaro de Tifeo ==
Linio 57 ⟶ 58:
== Rilataj mitoj ==
[[Dosiero:Wenceslas Hollar - The Greek gods. Tryphon.jpg|thumb|250px|'''Tifeo''' laŭ [[Wenzel Hollar]] ([[1607]]-[[1677|77]]).]]▼
Filozofie, Tifeo iĝis simbolo, kiel eterna malamiko de la [[olimpanoj]], de la racia pensmaniero. Sed post lia malvenko, oni ĵetis lin al Tartaro, aŭ malliberigis lin sub la monto Etna<ref>[[Esĥilo]]. ''Katenita Prometeo'', 370.</ref><ref>[[Pindaro]]. ''Pitiaj'', 1.19.20-</ref>, kies malkonforto movigas lin, generante vulkanajn erupciojn kaj tertremojn. Tifeo iĝis tiel ktonika [[personigo]] de la vulkana povo, same kiel Hefesto laŭ la olimpa tradicio. Kelkaj poetoj traktas lin kiel vulkana [[dajmono]], kun identaj atributoj ol [[Enkedalo]].
▲[[Dosiero:Wenceslas Hollar - The Greek gods. Tryphon.jpg|thumb|
Postaj helenaj verkistoj identigis Tifeon al la [[egiptia mitologio|egipta dio]] [[Setho]], kaj asertis ke post sia malvenko, li kaŝiĝis ĉe la [[
Laŭ la [[orfeismo|orfea tradicio]], Tifeo ĉefis la titanojn kiam ili atakis kaj mortigis Dionizon (same kiel faris Setho al [[Oziriso]]). Krome, la venko de Tifono fare de Zeŭso sufiĉe similas al tiu de [[Vritro]] fare de [[Indro]]<ref>''[[Rig Veda]]'', 1.32.1.</ref> (ankaŭ dio pri fulmoj kaj ŝtormoj). Verŝajne ambaŭ rakonto devenas de sama hindeŭropa komuna mito. Similecoj troviĝas ankaŭ en la [[skandinava mitologio]] ([[Toro (mitologio)|Toro]] kaj [[Jörmungandr]]) kaj eble en la [[Irlando|irlanda]] [[Dinsdenchas]], kie [[Dagda]] bataladas kontraŭ giganta [[polpo]]<ref>[http://www.ucc.ie/celt/published/T106500D/text099.html]</ref>. La mitologiisto [[Joseph Campbell]] konsideras tion paralelismo ankaŭ kun la malvenko de [[Levjatano]] fare de [[Biblia Tetragramo|YHWH]]<ref>[[Joseph Campbell]]. ''The Masks of God: Occidental Mythology'', paĝ.22</ref>. Fakte, la [[kristanismo|kristanaj]] skoloj enmetis lin en la ĉiama batalado inter bono kaj malbono, aldonante al li atributojn de la [[arkianĝelo]] [[Sandalfono]]. ▼
▲Postaj helenaj verkistoj identigis Tifeon al la [[egiptia mitologio|egipta dio]] [[Setho]], kaj la [[kristanismo|kristanaj]] skoloj al la [[arkianĝelo]] [[Sandalfono]]. Laŭ Heziodo, de tempo al tempo Tifeo ankoraŭ sendas danĝeran venton el Tartaro, facile aŭskulteblaj en [[Seleukio]] (nuntempa [[Turkio]]) ĝis la konstruado de [[Bizanca imperio|bizanca]] preĝejo kiu senefikigis ĝin<ref>Robin Lane Fox. ''Pagans and Christians'', p.41</ref>.
== Tifeo en arto kaj popola kulturo ==
▲Laŭ la [[orfeismo|orfea tradicio]], Tifeo ĉefis la titanojn kiam ili atakis kaj mortigis Dionizon (same kiel faris Setho al [[Oziriso]]). Krome, la venko de Tifono fare de Zeŭso sufiĉe similas al tiu de [[Vritro]] fare de [[Indro]]<ref>''[[Rig Veda]]'', 1.32.1.</ref> (ankaŭ dio pri fulmoj kaj ŝtormoj). Verŝajne ambaŭ rakonto devenas de sama hindeŭropa komuna mito. Similecoj troviĝas ankaŭ en la [[skandinava mitologio]] ([[Toro (mitologio)|Toro]] kaj [[Jörmungandr]]) kaj eble en la [[Irlando|irlanda]] [[Dinsdenchas]], kie [[Dagda]] bataladas kontraŭ giganta [[polpo]]<ref>[http://www.ucc.ie/celt/published/T106500D/text099.html]</ref>. La mitologiisto [[Joseph Campbell]] konsideras tion paralelismo ankaŭ kun la malvenko de [[Levjatano]] fare de [[Biblia Tetragramo|YHWH]]<ref>[[Joseph Campbell]]. ''The Masks of God: Occidental Mythology'', paĝ.22</ref>.
* Laŭ [[Paŭzanio (geografo)|Paŭzanio]], prezentado de Tifeo kaj Eĥidno prezidis la tronon de Apolono en [[Amiklo]], proksime de [[Sparto]]. La du serpentformaj figuroj kompencis tiujn fiŝajn de la [[tritonoj]], kiuj troviĝis dekstre<ref>[[Paŭzanio (geografo)|Paŭzanio]]. ''Priskribo de Grekio'', 3.18.10.</ref>.
* [[Dante Alighieri]] ankaŭ menciis Tifeon en sia [[Divina Commedia]]. Laŭ li, la monstra filo de Geo loĝis en la plej eksteraj ringoj de la [[infero|Infera]] Cirklo de Perfido, kie li frostiĝas kune kun la [[Biblio|bibliaj]] kaj [[mitologio|mitologiaj]] gigantoj. Dante kaj [[Vergilio]] minacis peti helpon al [[Titio]] kaj Tifeo se [[Anteo]] ne konsentis malsuprenigi ilin al tiu cirklo.
* Li aperis en la [[televidserio]] ''[[Hercules: The Legendary Journeys]]'', interpretita de [[Glenn Shadix]]. Oni priskribis lin kiel giganto kiun Hero malliberigis en roko por uzi lian idaron en siaj komplotoj. Laŭ tiu filmo, Heraklo sukcesis liberigi Tifeon kaj renkontigi lin denove kun Eĥidno.
* Tifeo aperis en la filmo ''[[The Last Olymplian]]'' de [[Rick Riordan]]. Li eksplodis el montaro, sed oni pensis ke ĝi temis nur pri stormo. Finfine li estis venkita, sed dum batalado li detruis kaj la monton Olimpon kaj [[Manhattan]].
* Tifeo estas la fina ĉefa kontraŭlo en la [[Elektronika ludo|ludoj]] ''[[Titan Quest]]'' kaj ''[[Age of Empires: Mythologies]]'' (por [[Nintendo DS]]).
* Li ankaŭ estas unu el la dioj aŭ [[superheroo]]j en ''[[Creatures of Light and Darkness]]'', de [[Roger Zelazny]], kie oni rilatas lin al kkelkaj egiptiaj gedioj.
== Tifeo, la giganto ==
[[Dosiero:Union City Oklahoma Tornado (mature).jpg|thumb|Laŭ [[Heziodo]], '''Tifaono''' estis uragana filo de '''Tifeo'''.]]
Krom la antaŭa, '''Tifeo''' nomiĝis ankaŭ filo de Geo, tre simila al la antaŭe priskribita monstro. Li estis unu el la [[giganto]]j<ref>[[Nono]], ''Pri Dionizo'', 48.10 kaj sekv.</ref>. Post la malvenko de liaj kunuloj, lia patrino kuraĝigis lin batali kontraŭ la olimpanoj, do verŝajne estis li tiu, kiu ĉefis la atakon de la titanoj al Dionizo.
| |||