Renato Kartezio: Malsamoj inter versioj

{{quotecitaĵo|Cogito, ergo sum|linguateksto=la}} {{quote|Mi rezonas, do mi ekzistas|linguaorigina teksto=eoCogito, ergo sum|lingvo=la|aŭtoro=René Descartes}}

'''Renato KARTEZIO''' ([[31-a de marto]], [[1596]] – [[11-a de februaro]], [[1650]]) (france: '''''René Descartes''''') estis la unua moderna [[filozofo]] de la Okcidento, la unua moderna [[matematikisto]] kaj unu el la tri fondintoj de moderna scienco (kun [[GalileoGalilejo]] kaj [[Francis Bacon|Bakono]]).

[[romkatolika eklezio|Eklezion]] kiel bazon de vero, filozofoj – [[Kartezio]], [[Bakono]], [[Hobbes]], ktp – rekonstruis filozofion per siaj propraj manoj.

Kartezio estis tiu, kiu diris, ''Cogito ergo sum'' ("Mi pensas, tial mi estas"), fondintefondante sian filozofion sur radikala dubo. Kiel Bakono, Kartezio pensis profunde pri la demando, "Kiel pensi kaj scii pri la mondo?"

Li donis ekzemplon pri sonĝado: en sonĝo, oni perceptas aferojn, kiuj ŝajnas realaj, sed ne efektive ekzistas. Tial oni ne povas fidi la sensojn por trovi la verecon. Kaj pli perturbe, eble "malbona geniulo" ekzistas: potencega kaj ruzega estulo kiu provas trompi Kartezion kaj malhelpi lin scii la veran naturon de realeco. Ĉar ĉi tiuj eblecojebloj ekzistas, kion oni povas certe scii?

La sistemo de scio, kiun Kartezio konstruis, tute baziĝas sur [[racio]], rezonanta el iuj antaŭsupozitaj veroj. Simile al la [[matematiko]] de [[Eŭklido]], sed aplikita al filozofofilozofio. Malsimile al la sistemo de Bakono, ĝi ne estas bazita sur sperto de mondo aŭ indukto. Per sia sistemo, Kartezio fondis la skolon de [[raciismo|racionalismo]], formo de

idealismo. [[Racionalismo]] diras, ke homa scio baziĝas sur racio kaj ideoj denaskaj. [[John Locke|Locke]] kaj [[David Hume|Hume]] kaj aliaj britaj filozofoj poste disputis kontraŭ ĉi tiu skolo, fondinte sian propran skolon, empiriismon[[empiriismo]]n, kiu diris ke

sentumosensado, ne denaskaj ideoj, estas la bazo de scio.

[[Thomas Hobbes|Hobbes]]. Hobbes ankaŭ vidis la naturon kiel grandagrandan maŝinomaŝinon, sed en lia maŝino menso ne staris aparte, sed estis tute mekanika. Male la tutan animon de bestoj li vidis kiel tute meĥanika, kaj neis ke ili kapablas pensi, nekaŭ esti konsciakonsciaj. Tiu antaŭjuĝo, ofte signita de sialia nomo, superinfluis la sciencan penson de Okcidento dum du jarcentoj.

Kartezio, kiel [[Tomaso de Akvino]] kaj [[Aristotelo]], verkis pruvon pri la ekzistecoekzisto de Dio.

Kartezio ankaŭ estis grava matematikisto, inventinteinventinta [[analitika geometrio|analitikan geometrion]], la apliko de [[algebro]] al [[geometrio]], kiun li priskribis en <cite>La Géométrie</cite> en [[1637]], kaj sen kiu ja ne estus ebla la povego de matematiko en fiziko kaj [[inĝenierarto]].

Pri fiziko, li elpensis teoriojn, kiuj estis post [[Isaac Newton|Newton]] priironiitaj de ekzemple [[Voltaire]]; sed post la nova vido de fizika mondo far [[Ĝenerala Relativeco]], kaj kun la "lokeco" de fizikaj [[interagoj]], ties ideoj pri mekanikaj interagoj, ''étendue'' (konkreta spaco) kaj ''tourbillons'' (vorticoj), nun povas esti rigarditajrigardataj kiel ties antaŭvidoj kaj pli modernaj ol la sentempaj deforaj interagoj de Newton.

Kartezio, kiu skribis latine kaj france, rimarkis, ke la latina estis perdinta sian rolon kiel interlingvo de la Okcidento. Li proponas novan lingvon artefaritan kiel anstataŭoanstataŭaĵon por la latina. Laŭ li la nova lingvo estu regula, neŭtrala kaj egale facile lernebla por ĉiuj.

Li naskiĝis en [[Francio]] en urbo [[La Haye-Descartes]] (sude de [[Tours]]) kaj estis klerigita de [[jezuitoj]], sed tamen kiel plenaĝulo li laboris kaj loĝis ĉefe en [[Nederlando]], kie estis libereco de penso (komparu tion al [[Alberto Ejnŝtejno]]), sed kie li ankoraŭ timis la

potencon de la Katolika Eklezio (komparu tion al lia samtempulo, [[GalileoGalilejo]]). Ironie, Kartezio estis pia [[katoliko]], kiu komence esperis ke la [[Eklezio]] adoptos lian filozofion. Li oficiale mortis en Svedujo, oficiale pro Pleŭrezio[[pleŭrezio]], sed la simptomoj kaj aliaj detaloj pri sialia morto kondukis germanan aŭtoron konkludi, ke li verŝajne estis venenigitavenenita de pastro, sekreta agento de la papo, kaj kiu timis lian influon al la reĝino Caterino, ripri kiu la Eklezio esperis konvertiĝon.<ref>{{de}}''Der rätselhafte Tod des René Descartes.'' Aschaffenburg: Alibri 2009 ISBN 978-3-86569-048-7</ref>

* [[1629]]: RegulaeRegulæ ad Directionem Ingenii ({{la}})

* [[1637]]: La géométrie ({{fr}})

* [[1641]]: Meditationes de prima philosophia ({{la}})

* [[1644]]: Principia philosophiaephilosophiæ ({{la}})

* [[1649]]: Traité des passions de l’âme ({{fr}})