Armena reĝlando en Kilikio: Malsamoj inter versioj

 

=== Amasa armena migrado al Kilikio sub la bizancanoj ===

 

La armena enmigrado pliiĝis per la formala aneksado de [[Granda Armenio]] al la Bizanca Imperio en 1045 kaj la konkero de la [[selĝukoj]] 19 jarojn poste, donante du novajn ondojn de enmigrado. Post la falo de la [[bagratida dinastio|Bagratida Armenio]], kaj dum la sekvantaj jarcentoj, la armena ŝtato estis nekapabla reestabli sin kaj sian suverenecon. Ĝi restis sub la regado de la turkaj triboj.

 

== Fundamento de armena potenco en Kilikio ==

La armenoj servis al la bizancanoj kiel armeaj oficiroj kaj guberniestroj. Ili ricevis gravajn urbojn ĉe la orienta landlimo de la [[Bizanca Imperio]]. Kiam la potenco en la regiono malfortiĝis en la kaosaj jaroj post la [[Batalo de Manzikerto]], kelkaj el ili profitis la eblecon starigi sin kiel suverenaj senjoroj, dum aliaj restis, minimume nome, lojalaj al la Imperiestro. La plej sukcesa el tiuj fruaj armenaj militestroj estis [[Filaretos Braĥamios]], iama generalo de [[Romanus la 4-a Diogeno]]. Inter 1078 kaj 1085 Filaretus konstruis princlandon etendiĝanta de [[malatya|Malatjo]] en la nordo al [[Antioĥio]] en la sudo, kaj de Kilikio en la okcidento al [[Edeso]] en la oriento. Li invitis multajn armenajn nobelulojn por ekloĝi en tiu teritorio, kaj donis al ili teron kaj [[kastelo]]jn. La ŝtato ke Filaretus diseriĝis eĉ antaŭ sia morto en 1090. kaj post lia morto la restaĵoj de la reĝlando konvertiĝis en lokaj senjorlandoj.

 

 

 

* Lampron (post Namrun, nun Camliyayla) kaj Babaron (Candir Kale), situanta ĉe la suda ekstremo ĉe la [[Kilikia pordo]], estis kontrolita de la antaŭa bizanca ĝenerala Oŝin, fondinto de la grava dinastio de la [[Hetumidoj]].

* Finfine, preter [[Malatya|Malatjo]], estis Edeso, kontrolita de Toros, alia el la oficiroj de Filaretos, kaj bofilo de Gabriel de Malatjo.

 

 

=== La Unua Krucmilito kaj la Rubenida princlando ===

Dum la regado de Konstantino la 1-a de Armenio, la krucistoj, kun la celo restarigi la kristanan regadon sur la teritorioj konkeritaj de la turkaj [[selĝukoj]], descendis sur Anatolio kaj [[Mezoriento]]. Per la [[Unua krucmilito]], la armenoj en Kilikio akiris potencajn aliancanojn inter la frankaj krucistoj. Kun ilia helpo, ili sekurigis Kilikion de turka invado, kaj de rektaj armeaj agoj en Kilikio kaj per establado de krucmilitistaj ŝatoj en Antioĥio kaj Edeso<ref name="Badmoutioun Hayots, p.33-36">{{hy icon}} {{cite book | last = Kurdoghlian | first = Mihran | title = Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia), Volume II | publisher = Հրատարակութիւն ազգային ուսումնակաան խորհուրդի (Council of National Education Publishing) |year= 1996 | location = Athens |pages = 33–36}}</ref>. La armenoj ankaŭ helpis la krucistojn, kiel priskribite de [[Gregorio la 13-a]]:

 

{{quote|Inter la bonfaritaĵoj kiun la armena popolo rekte faris al la eklezio kaj la kristana mondo, devus esti aparte emfazite ke, en tiuj tempoj kie la kristanaj princoj kaj la militistoj iris repreni la Sanktan Landon, neniu homo aŭ nacio, kun la sama entuziasmo, ĝojo kaj kredo venis al ilia asistado kiel la armenoj mem faris, kiuj proviziis la krucistojn per ĉevaloj, komfortaĵoj kaj konsilado. La armenoj helpis tiujn militistojn kun la ekstrema kuraĝo kaj lojaleco dum la Sanktaj militoj.|Ecclesia Romana, 1584}}

Por montri la dankemon al la armenaj aliancitoj, la kruckavaliroj honorigis Konstantinon per la titolo Comes kaj Barono. La amikaj rilatoj inter armenoj kaj krucistoj plifortiĝis per oftaj geedziĝoj inter si. Ekzemple, [[Joscelino la 1-a, grafo de Edeso]] edziĝis al la filino de Konstantino, kaj [[Baldueno la 1-a (Jerusalemo)|Baldueno]], frato de Godofredo, edziĝis al la nvino de Konstantino, la filino de Toros sia hermano. Armenoj kaj krucistoj estis parte aliancitoj, parte rivaloj dum la du venontaj jarcentoj.

 

 

== Reĝlando Armenio ==

 

 

La krono poste pasis al la rivala hetumida dinastio tra la filino de Leono, [[Izabela de Armenio]]. Kiam ŝi estis reĝino, sia unua edzo estis venenita en [[1225]] fare de [[Konstantino de Baberon]], kiu tiam en 1226 devigis Izabela geedziĝi kun la filo de Konstantino, kiu iĝis la kunreganto Hetumo la 1-a<ref name='Hardwicke'>{{cite book | last = Nickerson Hardwicke | first = Mary | title = The Crusader States, 1192–1243}}</ref>.

 

=== Kampanjoj kun la mongoloj ===

 

 

En 1269, [[Hetumo la 1-a]] abdikis en favoro de sia filo Leono la 2-a, kiu estis devigita pagi grandan ĉiujaran tributon al la mamelukoj. Eĉ kun la tributoj la mamelukoj daŭre atakis Kilikion dum malmultajn jarojn.

 

=== Armistico kun la mamelukoj (1281-1295) ===

En [[1281]], post la malvenko de [[mongoloj]] kaj armenoj sub [[Mengu-Temuro]], kontraŭ la mamelukoj ĉe la [[Dua batalo de Homs]], [[armistico]] estis devigita por Armenio de la mamelukoj. Plie, en [[1285]], post la potenca ofensivo de Qalawun, la armenoj devis subskribi 10-jaran armisticon, kiu lasis multajn armenajn fortikaĵojn al la mamelukoj, malpermesis al la armenoj la rekonstruadon de siaj defensivaj fortikaĵoj, jaran tributon de unu miliono da [[dirhamo]]j kaj devigis ilin al komercaj interŝanĝoj evitante la komercembargon truditan de la [[papo]]. La mamelukoj daŭre invadis Kilikion plurfoje. En [[1292]] Armena Kilikio estis invadita de [[Ĥalil]], la mameluka [[sultano]] de Egiptujo, kiu konkeris la reston de la [[Jerusalema reĝlando]] en [[Akko]] unu jaron antaŭe, kaj [[Hromgla]] estis disrabita, devigante la Sanktan Seĝon moviĝi al [[Sis]]. Hetumo devis rezigni pri [[Behesni]], [[Kahramanmaraş|Maraŝo]] kaj [[Toprakkale|Til Hamdun]] al la [[turkoj]]. En [[1293]], li abdikis en favoro de sia frato Toros la 3-a kaj eniris la [[monaĥejo]]n de Mamistra.

 

=== Kampanjoj kun la mongoloj (1299-1303) ===

En la [[somero]] [[1299]], la [[nepo]] de Hetumo la 1-a, reĝo [[Hetumo la 2-a]], denove alfrontante minacojn de atako de la mamelukoj, sendis mesaĝon al la mongola ĥano de [[Irano]], [[Ghazan]] por ricevi sian subtenon. En respondo, Ghazan marŝis kun siaj fortoj rekte al Sirio kaj sendis leterojn al la [[frankoj]] de Kipro (la reĝo de Kipro, kaj la estroj de la [[templanoj]], la [[Malta Ordeno|hospitalistoj]] kaj la [[Ordeno de germanaj kavaliroj]]), invitante ilin por enmiksiĝi en la atako kontraŭ la mamelukoj en Sirio.

 

La mongoloj sukcese prenis la urbon Alepo, kie ili kuniĝis kun la reĝo Hetumo, kies fortoj inkluzivis kelkajn templanojn kaj hospitalistojn de la Armena reĝlando, kiuj partoprenis la reston de la ofensivo<ref name="Demurger">{{cite book | last = Demurger | first = Alain | year = 2005 | title = The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple | location = London | publisher = Profile Books | page = 93 | isbn = 1-8619-7529-5}}</ref>. La kunigita forto kune kun mongoloj venkis la mamelukojn en la [[Tria batalo de Homs]], la [[23-an de decembro]] aŭ 24-an, [[1299]]. La mongola armeo tiam devis retiriĝi, verŝajne ĉar la ĉevaloj bezonis paŝtejon. En ilia foresto, la egiptaj mamelukoj regrupiĝis, kaj reprenis la areon en [[majo]] [[1300]].

En [[1303]], la [[mongoloj]] denove provis preni Sirion, en tiu epoko kun pli granda forto (proksimume 80,000 personoj) kune kun la [[armenoj]], sed ili estis venkitaj ĉe [[Homs]] la [[30-an de marto]] [[1303]], kaj ĉe la decida [[Batalo de Ŝakhabo]], sude de [[Damasko]], la [[21-an de aprilo]] [[1303]]<ref>{{cite book | last = Demurger | first = Alain | year = 2005 | title = The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple | location = London | publisher = Profile Books | page = 109 | isbn = 1-8619-7529-5}}</ref>. Ĝi estas konsiderita kiel la lasta grava mongola invado sur Sirio<ref>{{cite book | last = Nicolle | first = David | authorlink = David Nicolle | title = The Crusades | publisher = Osprey Publishing | year = 2001 | location = Oxford | page = 80 | isbn = 1-8417-6179-6}}</ref>.

 

 

== Religia alproksimiĝo al Romo ==

En 1198, estis proklamita la unuiĝo inter la [[Katolika Eklezio]] kaj la [[Armena Apostola Eklezio]] fare de la armena [[katolikoso]] de [[Sis]] Gregorio la 6-a Apirat. Tio ne estis efektive akceptita ĉar la loka pastraro kaj loĝantaro estis forte kontraŭa al tia unuiĝo.

 

 

== Kulturo kaj socio ==

Demografie, Armena reĝlando en Kilikio estis heterogena lando kun pluraj nacioj, kun la armenoj kiel reganta klaso, grekoj, judoj, araboj kaj eŭropanoj<ref>{{cite book | last = Panossian | first = Razmik | title = The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars | publisher = Columbia University Press | year= 2006 | location = London | pages = 63–66 | isbn=978-0-231-13926-7}}</ref>

La kontakto kun krucistoj de [[Okcidenta Eŭropo]], precipe el [[Francio]], alportis gravajn novajn influojn sur la armena kulturo. La kilikia nobelaro fervore adoptis multajn aspektojn de okcidenteŭropa vivo, inkluzive de kavalireco, modojn de vestado kaj la uzon de francaj baptonomoj. La lingva influo estis tiel granda ke du novaj literoj ( Ֆ ֆ = "f" kaj Օ օ = "o") estis aldonitaj al la [[armena alfabeto]]. La strukturo de la kilikia socio iĝis pli proksima al okcidenta [[feŭdismo]] ol la tradicia sistemo "[[naĥararo]]" de Armenio<ref name="The Armenian People From Ancient to Modern Times">Bournoutian, Ani Atamian. "Cilician Armenia" in ''The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century''. Ed. Richard G. Hovannisian. New York: St. Martin's Press, 1997, pp. 283-290. ISBN 1-4039-6421-1.</ref> en kiu la reĝo estis simple "unua inter egaluloj" inter la nobelaro. En aliaj areoj, ekzistis multe da malamikeco al la novaj tendencoj. Ĉefe, la armenoj tute malakceptis la konvertiĝon al [[Katolikismo]] aŭ [[Ortodoksismo]]. Ankaŭ rimarkindas ke la kultura influo ne estis nur unu-flanka. Kilikiaj armenoj, ĉefe per siaj arkitekturaj tradicioj, havis gravan efikon al krucistoj kiuj revenis al [[Okcidento]] kun ilia ĵustrovita scio<ref name="Architecture">{{cite web |url=http://www.globeweeklynews.com/cilician_kingdom.htm |title=Cilician Kingdom |accessdate=2009-12-28 |work=Globe Weekly News}}</ref> . Eŭropanoj tiel pruntis kaj adoptis elementojn de armena kastelkonstruado danke al la kontribuoj de spertaj armenaj masonistoj en la krucmilitistaj ŝatoj de la [[Mezoriento]], same kiel kelkaj elementoj de eklezia arkitekturo. La plejmulto de armenaj kasteloj faris saĝan uzon de ŝtonaj altaĵoj kaj havis kurbajn murojn kaj rondoturojn kiel ekzemple tiuj prezentitaj ĉe [[Krak des Chevaliers]] kaj [[Margat]]<ref name="Muslim military architecture in greater Syria">{{cite book | last = Kennedy | first = Hugh N. |author link=Hugh Kennedy |title = Muslim military architecture in greater Syria: from the coming of Islam to the Ottoman Period | publisher = Brill Academic Publishers |year= 2006 | location = Netherlands | page = 293 | isbn = 1385-7827}}</ref>. La kilikia periodo ankaŭ produktis kelkajn gravajn ekzemplojn de armena arto, precipe la bildigitajn manuskriptojn de [[Toros Roslin]], kiu laboris en Hromkla en la [[13-a jarcento]].

 

== Malfortiĝo de la dinastio Lusignan ==

La [[hetumidoj]] regis en Kilikio ĝis la murdo de Leono la 4-a en 1341. Malgraŭ lia alianco kun la Kristana Kipra reĝlando, Leono la 4-a estis nekapabla rezisti la atakojn de la egiptaj mamelukoj.

 

En 1341, lia kuzo [[Guy de Lusignan]] estis elektita reĝo. La [[dinastio Lusignan]] estis el franca origino, kaj jam delonge situiĝis en la regiono, en la insulo Kipro<ref name="Badmoutioun Hayots, p.53-56">{{hy icon}} {{cite book | last = Kurdoghlian | first = Mihran | title = Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia), Volume II | publisher = Հրատարակութիւն ազգային ուսումնակաան խորհուրդի (Council of National Education Publishing) |year= 1996 | location = Athens |pages = 53–56}}</ref>. Ĉiam ekzistis proksimaj rilatoj inter la lusignanoj de Kipro kaj tiuj de la armenoj. Tamen, kiam la pro-latinaj lusignanoj prenis la povon, ili provis trudi la Katolikismon kaj la eŭropan vivmanieron. La armena gvidado plejparte akceptis tion, sed la kamparana klaso kontraŭbatalis la ŝanĝojn. Poste, tio kondukis la vojon al burĝa tumulto.

En la malfrua [[14-a jarcento]], Kilikio estis invadita de la mamelukoj. En la sekvaj jaroj, oftaj armenaj gravuloj petis helpon al siaj samreligianoj kaj en Eŭropo ili decidis ke la armena reĝlando havis gravan rolon en la kampanjo-planado, kaj pro la bezono defendi la reĝlandon kaj ĝia potencialo kiel bazo por krucistoj por rekonkeri Sirion kaj Palestinon<ref name="The Later Crusades, 1274-1580: from Lyons to Alcazar">{{cite book | last = Housley | first = Norman | title = The later Crusades, 1 274-1580: from Lyons to Alcazar | publisher = Oxford University Press |year= 1992 | location = New York | page = 21 | isbn = 0-19-822136-3}}</ref>. Tamen, la falo de Sis okazis en [[aprilo]] [[1375]] kaj ĝi metis finon al la reĝlando. La lasta reĝo, [[Leono la 5-a (Armenio)|Leono la 5-a]], ricevis liberecon kaj mortis en la ekzilo en [[Parizo]] en [[1393]] post vana postulado de plia militkampanjo. La titolo estis prenita de lia kuzo, [[Jakobo la 1-a de Kipro]], unuigante ĝin kun la titoloj de [[Kipro]] kaj [[Jerusalemo]]<ref>{{cite book | last = Hadjilyra | first = Alexander-Michael | title = The Armenians of Cyprus | publisher = Kalaydjian Foundation |year= 2009 | location = New York | page = 12 | isbn = }}</ref>. Tiel finiĝis la tute plena kaj sendependa armena ŝtato de la [[Mezepoko]] post tri jarcentoj da suvereneco kaj florado.

 

== Disiĝo de la armena loĝantaro de Kilikio ==

Kvankam la egiptaj [[mamelukoj]] prenis Kilikion, ili estis nekapablaj konservi sian regadon sur ĝi. La turkaj triboj avancis en la regionon kaj establiĝis tie, kondukante al la konkero de Kilikio fare de [[Tamerlano]]<ref name="The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire">{{cite book | last = Bryce | first = Viscount | title = The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire | publisher = Textor Verlag |year = 2008 | location = Germany | pages = 465–467 | isbn=3-938402-15-6}}</ref>. Kiel rezulto, 30,000 riĉaj armenoj forlasis Kilikion kaj ekloĝis en Kipro, kiu daŭre estis regita de la dinastio Lusignan ĝis [[1489]]. Nur la plej malriĉaj armenoj restis en Kilikio, kaj pro tio konserviĝis la armena ĉeesto en la regiono ĝis la [[Armena Genocido]] de 1915 kiam ili estas grandnombre murditaj dum la [[Adana masakro]]. La posteuloj de la postvivintoj de la genocido loĝas nun dise en la [[armena diasporo]], kaj la [[Armena Patriarkato de Sizo]] nun troviĝas en Antelias, Libano.