Bjalistoko: Malsamoj inter versioj

<!-- *** UNESCO ktp. *** -->

<!-- *** Liberaj kampoj *** -->

| libera_tipo = Adreso de ofico

| libera1 = prezydent@um.bialystok.pl

'''Bjalistoko''' ([[pola lingvo|pole]] {{Sono|Pl-Białystok.ogg|Białystok}} [{{IFA|bʲaˈwɨstɔk}}], konata ankaŭ sub [[#Nomoj|aliaj nomoj]]) estas la plej granda urbo en nord-orienta [[Pollando]] ĉe la rivero [[Biała]], ĉefurbo de [[Podlaĥia Provinco]] (''Województwo podlaskie''), proksime de limoj al [[Belorusio]] kaj [[Litovio]]. La urbo estas administra, ekonomia, scienca kaj kultura centro de la regiono.

 

 

Ĝi estas partoprenanto de: Unio de Polaj Metropoloj, Eŭroregiono Niemen, [[Eurocities]], estas ankaŭ sidejo de Fondaĵo Verdaj Pulmoj de Pollando. Bjalistoko estas centro de komercaj kontaktoj kun orienta Eŭropo. Funkcias en ĝi la Centro al Promocio de Orienta Merkato.

 

== Geografio kaj klimato ==

 

== Nomoj ==

 

En aliaj lingvoj ĝi nomiĝas: [[Belarusa lingvo|belaruse]] ''Беласток'' (''Bjelastok''); [[Jida lingvo|jide]] ביאַליסטאָק (''Bjalistok''), [[Hebrea lingvo|hebree]] ביאליסטוק, [[Litova lingvo|litove]] Balstogė, [[Rusa lingvo|ruse]] Белосток (''Bjelostok'')). Zamenhof mem en Esperantaj elparoloj uzadis la nomon ''Bjelostoko'' kiu devenas de la rusa (tiutempe oficiala) nomo de la urbo<ref>"Mi naskiĝis en Bjelostoko, gubernio de Grodno. Tiu ĉi loko de mia naskiĝo kaj de miaj infanaj jaroj donis la direkton al ĉiuj miaj estontaj celadoj." ''El letero de L. L. Zamenhof al N.A. Borovko de 1895.''</ref> kaj pollingvecan version ''Bialystok''<ref>"Mi naskiĝis en Bialystok la 3/15. de Decembro 1859. Mia patro (marĝene: kiu ankoraŭ vivas) kaj avo estis instruistoj de lingvo" ''El poŝtkarto al Theodor Čejka''</ref>. [[NPIV]] enhavas du formojn: ''Bjalistoko'' kaj ''Bjelostoko''.

== Simboloj de Bjalistoko ==

=== Blazono ===

La nova blazono de Bjalistoko estis elektita de Urba Konsilantaro la [[27-an de februaro]] 1995. Ĝi konsistas el du partoj, kiuj montras, ke dum la historio la urbo troviĝis ĉe la limoj inter [[Pollando]] kaj [[Litvo]]. Ĉe la supra, ruĝa parto de la ŝildo situas arĝenta aglo kun ora krono; ĉe la suba, ora parto situas [[Blazono de Litovio|Pogoń]], la ĉevalo estas arĝenta, la rajdanto en blua kiraso, ĉe lia ŝildo situas [[Jagelonoj|jagelona]] kruco. La granda (honorinda) versio de la blazono enhavas du arĝentajn [[grifo]]jn tenantajn blazonan ŝildon. Super ĝi situas la urba krono, kaj sub ĝi - arĝenta rubando kun surskribo ''CIVITAS BIALYSTOK''.

 

== Historio ==

=== Prahistorio ===

 

=== Mezepoko ===

 

En 1547 Bjalistoko iĝis propraĵo de familio Wiesiołowski kiu konstruis tie masonitan preĝejon kaj palacon. Post senida morto de Krzysztof Wiesiołowski, la posedaĵon ekhavis ŝtato.

Por siaj meritoj je milito, Bjalistokon kaj Tykocin ricevas hetmano [[Stefan Czarniecki]] (monumento al li ĝis nun staras en Tykocin). Li transdonis la posedaĵojn al sia filino, Katarzyna Aleksandra, postea edzino de Jan Klemens Branicki (avo).

 

Ne estas konata preciza dato kiam Bjalistoko ricevis [[urborajto]]n, sed tio certe okazis antaŭ la jaro 1692 (konfirmas tion skribaĵo de loka preposto en kiu li diras pri ''Urbo Bjalistoko''). La urba blazono montris tiam [[cervo]]n. Veran plukonstruon de la urbo (ĝis nun aspektantan kiel vilaĝo) komencis [[Jan Klemens Branicki]] - la granda reĝa hetmano, krakova kastelmastro, la unua laika [[senato]]ro de Pola Respubliko kaj kontrkanidato de [[Stanislavo Aŭgusto Poniatowski]] por [[Listo de reĝoj de Pollando|elektita reĝo]] de Pollando. Kun sia edzino [[Izabella Poniatowska]] li alikonstruis la palacon kaj kreis ĝardenon. Oni disvolvis komercon kaj urbajn instituciojn, konstruis urbodomon, poŝtejon, gastejojn, teatrejon, hospitalon kaj azilejon. Oni establis en Bjalistoko Militan Lernejon de Inĝenierio kaj Konstruado, Lernejo por Akuŝistinoj, paroĥan lernejon, armilejon kaj fine de la [[18-a jarcento]] - Subkolegian Lernejon (dependan de Vilna Universitato). Post la morto de la hetmano oni konstruis ankoraŭ unu specifan objekton de Bjalistoko - la [[framasonismo|framasonan]] loĝion. Ĝia inicjatoro estis Andrzej Mokronowski, unu el komencintoj de pola framasonismo.

 

=== 19-a jarcento ===

 

 

Dum la [[novembra ribelo]] (1830) la urbo iĝis la ĉefstabejo de rusa militestro Ivan Dibiĉ. Post malvenko de la ribelo, oni komencis rusigi eduksistemon. La bjalistoka gimnazio estis transformita al rusa lernejo kaj la teatro estis fermita. En 1834 rusaj estroj kreis impostan limon inter [[Kongresa Pollando]] kaj Rusio. Tiu malbona por Pollando tempo montriĝis tre bona por evoluo de la urbo. Rusio estis la ĉefa ricevanto de produktaĵoj de polaj fabrikistoj. [[Lodzo|Lodzaj]] fabrikistoj timis pri bankroto kaj translokiĝis kun siaj entreprenoj al Bjalistoko, la urbo apud limo. Pro tio Bjalistokon oni nomis ''[[Manĉestro]] de nordo''. En [[1851]] la limon oni nuligis. En 1859 naskiĝis Ludoviko Zamenhof. En la [[19-a jarcento]] loĝis ĉi tie ĉefe [[judoj]], poloj, rusoj, germanoj, kaj belorusa, tatara kaj litova minoritatoj.

 

=== 20-a jarcento ===

En 1915 Bjalistokon ekokupis germana armeo kaj restis tie ĝis la fino de la [[unua mondmilito]]. Kiam malvenko de germanoj evidentiĝis, la uzinaj maŝinoj estis forportitaj. Poste la urbo ne plu estis ĉelima kaj ĝia signifo malgrandiĝis.

 

 

 

 

En intermilita tempo oni detruis konstruatan ortodoksan preĝejon. La garnizonan ortodoksan preĝejon oni ŝanĝis al katolika preĝejo de sankta Stanislavo.

 

=== Judoj en Bjalistoko ===

Unuaj mencioj pri multnombra juda komunumo, subordigita al la komunumo en Tykocin, aperas en la jaro 1658. Aparta bjalistoka komunumo estis fondita en 1745.

 

 

 

La [[26-an de julio]] 1941 germanoj kreis geton por 50 mil judoj. En 1942] fondiĝis Antifaŝisma Batalanta Organizo. La [[16-an de aŭgusto]] 1943 komenciĝis en bjalistoka geto ribelo komandata de Mordeĥaj Tanenbaum. 300 ribelantoj dum kelkaj tagoj defendis sin kontraŭ tankoj kaj aviadiloj. Ne sukcesis plano fuĝi al la Knyszyńska arbarego kaj plejmulto da ribelantoj mortis. Post subpremo de la ribelo, germanoj forportis travivintajn loĝantojn de geto al koncentrejoj en [[Treblinka]], [[Majdanek]] kaj [[Aŭŝvico (koncentreja komplekso)|Aŭŝvico]]. Restintaj konstruaĵoj estis destinitaj por homoj kiujn germanoj transloĝigis el Białowieża.

 

== Demografio ==

En Bjalistoko (laŭ la informoj de la {{dato|31|decembro|2007}}) loĝas 294.143 homoj - 156.323 virinoj kaj 137.820 mil viroj.

 

* [[2000]] - 285.500

* [[2004]] - 295.000

 

Unika atributo de bjalistokanoj estas loka, urba dialekto, kiun dum multaj jardekoj influis la lingvoj [[belorusa lingvo|belorusa]] kaj [[litova lingvo|litova]] kaj malpli grave [[rusa lingvo|rusa]], [[ukraina lingvo|ukraina]] kaj [[jida lingvo]]j. Ĝiaj plej tipaj ecoj estas: plilongigo de akcentata silabo, uzo de la vorto ''dla'' (al) anstataŭ [[dativo]] kaj granda orientdevena vortprovizo. La lasta eco de la dialekto tamen sukcese malaperas pro progresanta unueciĝo de la [[pola lingvo]].

 

== Vidindaĵoj ==

 

=== Konstruaĵoj el la [[renesanco]] ===

 

=== Verdaĵoj ===

 

En la jaroj 1930-1938 apud ĝardenoj de palaco Branicki estis kreita la urba parko Planty laŭ la modernisma projekto de Stanisław Grall. Ĝi situas sur la granda areo de 14,94 hektaroj en loko kie iam estis granda ĉepalaca artlago. En ĝi troviĝas du specifaj skulptaĵoj de Bjalistoko. La unua estas "Praczki" (la tolaĵlavistinoj) farita de Stanisław Horno-Popławski en 1938. Ĝi situas apud strato Mickiewicza ĉe unu el parkaj artlagoj. La dua skulptaĵo estas La hundo Kawelin farita de Małgorzata Niedzielko. Ĝi estas kopio de la antaŭmilita skulptaĵo, tre simila al la nuntempa, farita de Piotr Sawicki kaj Józef Sławicki en 1936 kaj en nekonataj cirkonstancoj perdita en 1944. La nomo de la hundo Kawelin devenas probable de la nomo de cara generalo kiu laŭ loĝantoj tre similis al ĝi.

 

== [[Kulturo|Kulturejoj]] ==

=== [[Muzeo]]j kaj [[galerio]]j ===

 

 

=== Altlernejoj ===

* [[Medicina Universitato en Bjalistoko]]

* [[Universitato en Bjalistoko]]

 

=== Kvartaloj ===

 

Laŭ decidita administra divido Bjalistoko konsistas el 28 kvartaloj. Ĉiu kvartalo havas sian konsilantaron kaj estraron. Ilia tasko estas zorgi pri bezonoj de la loĝantoj, ekz. okupiĝi pri aferoj ligitaj kun kvartala vivo, certigi bonan kunlaboron kun urbaj instancoj je aferoj ligitaj kun la kvartalo, organizi laboron de la loĝantoj por bono de la kvartalo ktp.

 

== Trafika servo ==

Bjalistoko estas trafika nodo de nord-orienta parto de la lando. Tra la urbo iras [[Fervojo|fervoja linio]] je eŭropa signifo: Varsovio-[[Suwałki]]-[[Kovno]]-[[Rigo]]-[[Talino]] kiu kruciĝas kun linio [[Ełk]]-[[Czeremcha]]-[[Siedlce]]. Bjalistokon direkte ligas fervojo kun i.a. Varsovio, [[Olsztyn]], [[Gdańsk]], [[Vroclavo]]. Urba aŭtobusa longdistanca trafikservo atingas ĉiujn plej gravajn urbojn en Pollando.

 

 

Bjalistokon trairas internacia eŭropa vojo E67 nomata Via Baltica, kiu ligas okcidentan Eŭropon kun [[Skandinavio]].

 

 

En la urbo funkcias sporta flughaveno Krywlany, kapabla servi nur al malgrandaj aviadiloj. Dum lastaj jaroj aperadis multaj projektoj mastrumi tiun grandan areon por regiona flughaveno kun mallonga aerodromo (1420 metroj) aŭ por scienca kaj teknologia centro. Kelkaj dekstraj politikistoj havis planon konstrui tie grandan, katolikan preĝejon. Finfine, la [[27-an de junio]] 2007 la Oficejo pri Civila Aviado konsentis konstrui tie la interregionan flughavenon kondiĉe ke la aerodromo estos pli longa (ĉ. 2 kilometroj) por servi al pli grandaj aviadiloj. La eŭropa Komisiono akceptis la projekton kaj ĝia realigo daŭros probable 3 jarojn.

 

== Esperanto ==

 

En la jaro 2009 (150-a naskiĝdatreveno de Ludoviko Zamenhof) en Bjalistoko okazis la [[94-a UK 2009|94-a]] [[Universala Kongreso de Esperanto]].

 

 

''Ligitaj al esperanta movado:''

 

== Ĝemelaj urboj ==

 

== Piednotoj ==

 

== Eksteraj ligiloj ==

{{elstara}}

{{ADLS|2007|38}}

 

[[Kategorio:Bjalistoko| ]]

[[Kategorio:Urboj de Podlasio]]

[[Kategorio:Urboj de Pollando laŭ alfabeto]]