Laoso: Malsamoj inter versioj

== Historio ==

=== Lan Xang 1353–1893 ===

 

Laoso havas siajn radikojn en la reĝlando Lan Xang (Miliono da Elefantoj), fondita en la [[14-a jarcento]], de militisto, Fa Ngum, kiu prenis la urbon [[Vjentiano]] kun trupo el 10 000 [[kmeroj]]. Ngum devenis de longa linio de laosaj reĝoj. Li ŝtatigis la [[teravado|Teravadan Budhismon]] kaj sub lia regado Lan-Xang prosperis. Post la 20 jaroj de ĝia formado, la reĝlando etendiĝis oriente de Ĉampao kaj laŭlonge de la montaro Annamite en Vjetnamo. Liaj ministroj, nekapablaj toleri la kruelecon de la reĝo, devigis lin ekziliĝi al la nuna taja provinco Nan en [[1373]],<ref>http://www.history.com/topics/fa-ngum |title=Fa Ngum|publisher=History.com |date= |accessdate=2011-01-23}}</ref> kie li poste mortis. La plej aĝa filo de Fa Ngum, Oun Heuan, (kiu prenis por si la titolon [[Samsenthai]]) surtroniĝis kaj regis dum 43 jaroj. Dum lia regado, Lan Xang iĝis grava komerca centro. Post lia morto en [[1421]], Lan Xang kolapsis en pluraj frakcioj batalantaj unuj kontraŭ aliaj por la venontaj cent jaroj.

 

===Laosa reĝlando kaj la milito (1954–1975) ===

Kiel speciala escepto en la [[Konvencioj de Ĝenevo]], franca militista misio daŭre trejnis la [[Reĝa Laosa Armeo|Reĝan Laosan Armeon]]. En 1955, la [[Ŝtata Departemento de Usono]] kreis specialan Oficejo por anstataŭado de la franca subtno de la Laosa Reĝa Armeo kontraŭ la komunisma [[Pathet Lao]] kiel parto de la usona [[politiko de retenado]].

Laoso estis trenita al la [[Vjetnama Milito]] kaj la oriento de la lando sekvis Nord-Vjetnamon kaj adoptis ĝin kiel frata lando. Laoso permesis al Nord-Vjetnamo la uzadon de sia teritorio kiel provizad-vojo kontraŭ [[Sud-Vjetnamio]]. Kiel respondo, [[Usono]] iniciatis bombad-kampanjon kontraŭ Nord-Vjetnamio, subtenis regulajn kaj neregulajn kontraŭkomunismajn fortojn en Laoso kaj apogis la invadon de [[Sud-Vjetnamio]] en Laoson. la rezulto de ĉi agoj kondukis al pluraj [[puĉo|ŝtatpuĉoj]] kaj fine, la [[Laosa Enlanda Milito]] inter la Reĝa laosa Registaro kaj la komunisma Pathet Lao.

 

En la Enlanda Milito, la forte armita kaj kuraĝa armeo de Nord-Vjetnamio estis la vera potenco malantaŭ la ribelo de Pathet Lao. En 1968, la Armeo de Nord-Vjetnamio lanĉis multflankan atakon por helpi la komunisman Pathet Lao batali kontraŭ la Reĝa Laosa Armeo. La armeo malfortigis la armeon kaj lasis la konflikton sub la neregulaj fortoj de Usono kaj [[Tajlando]]. La atako mortigis multajn personojn.

Usono okazigis amasan aeran bombardadon. ''[[The Guardian]]'' raportis ke Laoso estis bombardita averaĝe per bomboj B-52 je ĉiu 8 minutoj, 24 hrojn tage, inter 1964 kaj 1973. La bombardistoj de Usono en ĉi tiu periodo forĵetis pli da bomboj ol dum la [[Dua Mondmilito]]. El 260 milionoj da bomboj ĵetitaj, ĉefe en la [[provinco Siangĥuang]] en la [[Plataĵo de la Kruĉoj]], 80 milionoj ne eksplodis, lasante mortigan heredaĵon.<ref>{{cite news| url=http://www.guardian.co.uk/world/2008/dec/03/laos-cluster-bombs-ŭo-deaths | work=The Guardian | location=London | title=Forty years on, Laos reaps bitter harvest of the secret war | first=Ian | last=MacKinnon | date=3 December 2008 | accessdate=7 May 2010}}</ref> Ĝi distingiĝas kiel la plej bombardata lando en la tuta mondo. Ĉar ĝi estas grave damaĝata de la [[grapolbombo]]j dum ĉi milito, Laoso forte pledis por la [[Konvencio pri Grapolbomboj]] por malpermesi la armilojn kaj helpi la viktimojn, kaj gastigi la Unuan Kunvenon de Membroŝtatoj de la konvencio en novembro 2010.

 

 

===Komunisma Laoso en (1975-nuno) ===

La [[2-an de decembro]] [[1975]], post la regpreno de la lando, la registaro de Pathet sub [[Kaysone Phomvihane]] rebaptis la landon kiel ''Laosa Popola Demokratia Respubliko'' kaj subskribis interkonsentojn kun Vjetnamio pri la rajto de ĉi lasta lando establi armeon en laosa teritorio. Vjetnamio ordonis al Laoso rompi la rilatojn kun [[Ĉinio]], izoligante ĝin disde Ĉinio, Usono kaj aliaj landoj. Tamen, ekde la 1980-aj jaroj la ordono estis malrapide anstataŭita de aliaj ekonomiaj rilatoj kaj la akcepto de laoso en [[ASEAN]] en la jaro 1997. Vjetnamio ankoraŭ multe influas politike kaj ekonomie en Laoso.

 

 

== Geografio ==

 

La loka klimato estas [[tropika]] kaj elstaras la [[musono]]; ekzistas [[pluvsezono]] de majo ĝis novembro, sekve de seka sezono de decembro ĝis aprilo. Ĉirkaŭ la 65 % de la areo estas kovrita de densa vegetaĵaro tipa de la [[subtropiko|subtropikaj arbaroj]]. La ĉefurbo kaj plej granda urbo de Laoso estas ''[[Vjentiano]]''; aliaj gravaj urboj estas ''[[Luangprabango]]'', ''[[Savannaĥet]]'' kaj ''[[Pakse]]''.

<ref>http://www.nsc.gov.la/Products/Populationcensus2005/PopulationCensus2005_chapter2.htm |title=National Statistics Centre |publisher=Nsc.gov.la |date= |accessdate=2011-01-23}}</ref>

 

{| style="background:none;" cellspacing="2px"

|

 

== Registaro kaj politiko ==

Laoso estas komunisma [[unupartiismo|unupartia]] [[socialisma ŝtato|socialisma respubliko]]. La ununura laŭleĝa politika partio estas la [[Laosa Popola Revolucia Partio]]. La ŝtatestro estas la Prezidento [[Choummaly Sayasone]], kiu ankaŭ estas la [[Ĝenerala Sekretario de la Laosa Popola Revolucia Partio]]. La registarestro estas la [[Ĉefministro]] [[Thongsing Thammavong]]. La registaraj politikoj estas determinataj de la partia naŭmembra ĉiopova [[politburoo]] kaj 49-membra centra kommitato. Gravaj politikaj decidoj estas vetoitaj de la konsilio de ministroj.

 

 

== Ekonomio ==

 

La laosa ekonomio estas forte dependanta de la investado kaj komerco kun la najbaraj landoj, Tajlando, Vjetnamio, kaj speciale kun Ĉinio. [[Pakse]] ankaŭ spertis kreskadon surbaze de translima komercado kun Tajlando kaj Vjetnamio. En [[2011]], la [[Borso de Laoso]] ekkotizis.

Laoso ebla havas la plej grandan riz-variecon en la subregiono Granda Mekongo. Ekde [[1995]] la laosa registaro laboris kun la [[Internacia Esplor-Instituto pri Rizo]] sur la rekolektado de semoj de ĉiu el la miloj da rizvarioj en Laoso.<ref>http://www.irri.org/publications/annual/pdfs/ar2000/Race.pdf |title=A Race Against Time |format=PDF |date= |accessdate=2010-06-27}} {{Dead link|date=October 2010|bot=H3llBot}}</ref>

 

 

La ekonomio ricevas la [[evoluhelpo]]n de la [[Internacia Mona Fonduso]], [[Banko por Azia Disvolviĝo]] kaj de aliaj internaciaj organizoj, kaj pere de [[rekta eksterlanda investado]] por evoluigado de la socio, la industrio, [[akvoenergio]] kaj [[minado]], plej rimarkinde [[kupro]] kaj [[oro]]. [[Turismo]] estas la plej rapide kreskanta komerca branĉo de la lando. La ekonomia evoluado en Laoso estas bremsata de la [[cerbofuĝo]], kun granda procento da elmigrado.<ref>http://ces.univ-paris1.fr/membre/Mariani/em/DM_BookWB%5B1%5D.pdf |title=International Migration, Remittances, and the Brain Drain – ISBN 0821363727 |format=PDF |date= |accessdate=2010-06-27}} {{Dead link|date=October 2010|bot=H3llBot}}</ref>

 

===Turismo===

 

Antaŭnelonge, Laoso iĝis populara por turistoj pro ĝia trankvila vivstilo kaj famo je posedado de elementoj de "originala Azio" perditaj en aliaj lokoj. La oficiala turisma devizo estas "Simpla Beleco". La plejaj allogaĵoj por turistoj inkluzivas budhisman kulturon kaj kolonian arkitekturon en [[Luangprabango]]; kuirarto kaj antikvaj temploj en la ĉefurbo ([[Vjentiano]]); la surmontaj marŝadvojoj en [[Muang Ngoi Neua]] kaj [[Vang Vieng]]; antikva kaj moderna kulturo kaj historio en la regiono [[Plataĵo de la Kruĉoj]]; marŝado kaj vizitado al la montaraj triboj en regionoj kiel [[Phongsali]] kaj [[Luang Namtha]]; grotoj kaj akvofaloj proksime de [[Thaĥek]]; la trankvileco, la [[delfeno Irrawaddy]] kaj [[akvofaloj Khone Phapheng]] en [[Si Phan Don]] (Kvarmil Insuloj); [[Vat Phu]], antikva [[kmera imperio|kmera]] templa komplekso; kaj la [[altebenaĵo Bolaven]] pro la akvofaloj kaj kafo.

 

Luangprabango kaj Wat Phu estas [[Monda heredaĵo de Unesko]], kaj la Plataĵo de la Kruĉoj ankaŭ aldoniĝus al la mondaj heredaĵoj post la forigado de neeksploditaj bomboj. Ĉefaj festivaloj inkluzivas la Laosan Novjaron okazinta ĉ. la 13a–15a de aprilo kaj konsistas el [[akvofestivalo]] simila al tiu de Tajlando kaj de alia sud-orientaj aziaj landoj.

La Nacia Turisma Administrado, la registaraj instancoj kaj la privata sektoro kune laboras por realigi la vizion elmontrita en la Nacia Strategia pri Ekoturismo kaj Agadplano. Ili inkluzivas la malpliigadon de la konsekvencoj kultura kaj media pro amasa eksterlanda turismado; edukado pri la graveco de etnaj grupoj kaj biologia diverseco; konservi kaj protekti la reton da ŝirmitaj regionoj, la monda heredaĵo de Unesko kaj krei allogan [[ekoturismo]]n.<ref>http://www.ecotourismlaos.com/laoecotourism.htm|title=The Lao People's Democratic Republic's Vision for Ecotourism |date= |accessdate=2011-01-204}}</ref>

 

 

== Infrastrukturo ==

 

La ĉefaj flughavenoj de Vjentiano estas [[Internacia Flughaveno Wattay]] kaj [[Internacia Flughaveno de Luangprabango]] kaj [[Internacia Flughaveno de Pakse]] ankaŭ ofertas servojn je malpli granda skalo. La nacia flugkompanio estas [[Lao Airlines]] kaj aliaj flugkompanioj kiuj disponigas servojn en la lando inkluzivas [[Bangkok Airways]], [[Vietnam Airlines]], [[AirAsia]], [[Thai Airways International]] kaj [[China Eastern Airlines]].

== Loĝantaro ==

 

 

En Laoso, 60% de la loĝantaro apartenas al la [[laosa popolo|laosa etno]], kiu estas la precipaj loĝantoj de la malaltaj regionoj kaj ĉefa reganto de la politika kaj kultura vivo. La laosanoj apartenas al la lingva familio de la [[tajaj lingvoj]], kiu elmigris de la suda [[Ĉinio]] dum la 1-a jarmilo p.K. Ĉirkaŭ 8% apartenas al aliaj grupoj el "malaltaj regionoj", kiuj kune kun la laosa etno formas la grupon [[Laolumoj]]. La grupoj de la montetoj kaj la kulturaj maplimultoj de Laoso, kiel la [[hmongoj]], mienoj, tajdummoj, [[dajoj]], kaj diversaj birm-tibetaj etnoj loĝadas en izolitaj regionoj de la lando ekde multaj jaroj.

La vorto "laosa" ne nur aludas la lingvon, la etnon aŭ la kulturon. Ĝi estas politika termino, kiu inkluzivas ĉiujn etnajn grupojn de Laoso. Simile, la vorto "laosa" povas priskribi la etnon, kuirarton, lingvon kaj kulturon de la nordorientaj loĝantoj de [[Tajlando]] ([[Isano]]), norde de Tajlando ([[Chiang Mai]]) kaj [[Chiang Rai]], kiuj estas etne laosaj.

La ĉefa religio estas [[budhismo]], kiu kune kun [[animismo]] estas praktikataj inter la montaraj triboj, pace kunekzistas la adorado al spiritoj. Ekzistas malgrandaj komunumoj de kristanoj grandparte en [[Vjentiano]], de [[bahaismo|bahaanoj]]<ref>http://bahai-library.com/hassall_nsas_years_formation</ref> kaj de [[Islamo|muzulmanoj]], landlime kun [[Mjanmaro]].

 

== Kulturo ==

 

La vivstilo de Laoso estas markita de budhismo. Oni instruas al ili esti malfermaj kaj paciencaj. La budhismo ankaŭ estis potenca ilo por krei sensacion je unueco kaj instrui al la laosanoj esti bonaj personoj kaj eviti malbonajn agojn en antikvaj epokoj kiam ne ekzistis leĝoj aŭ rimedoj por plenumigi ilin.

Grava festivalo de Laoso estas [[Boun Pha Vet]]<ref>[http://laovoices.com/tag/boun-phavet/ Boun Pha Vet]</ref> kiu okazas unu fojon jare. Ĝi estas budhana festivalo kiu daŭras du tagojn kaj ĝin partoprenas la tuta komunumo. Tradicie, Boun Pha Vet estas realigataj en januaro aŭ februaro depende de la lunciklo. Dum la ceremonio la monaĥoj predikas pri la ĉapitroj de la [[Vessantara Jataka|Maha Wetsandon Chadok]], ankaŭ nomata ''Granda Prediko pri la Naskiĝo''.

 

 

Unu el la gravaj lokoj, kie la antikva laosa kulturo konserviĝas, estas la [[Plataĵo de la Kruĉoj]] en la [[provinco Xieng Khouang]].

 

 

Laoso ne havas leĝojn pri la [[kopirajto]], kio estas malofta kazo kompare kun aliaj landoj.<ref>[http://www.iipa.com/rbc/2007/2007SPEC301LAOS.pdf]</ref>

 

{{elstara}}

 

{{LigoLeginda|de}}