Pluvmarĉo: Malsamoj inter versioj

[[dosiero:NSGEwM.jpg|eta|300px|naturprotektejo „[[Ewiges Meer]]“, aspekto de restanta marĉo en Orienta Frislando, GermanioGermanujo]]

[[dosiero:Torfmoos Schwingdecke.jpg|300px|eta| [[flosanta mato]] el [[sfagnoj]] sur [[marĉokulo]] iom pos iom fariĝanta sektero]]

'''Pluvmarĉo''' '''altmarĉo''' aŭ '''ombrotrofa marĉo''' estas nutraĵmalriĉa, acida kaj malseka [[habitato]] kun [[flaŭro]] kaj [[faŭno]], kiuj estas adaptitaj al tiuj ekstremaj kondiĉoj. Pluvmarĉoj male al [[malaltmarco]] ricevas akvon kaj mineralajn salojn ekskluzive de precipitaĵo (ombrotrofio). Ili estas specialaj [[hidrologio|hidrologiaj]], [[ekologio|ekologiaj]] kaj [[biogenezo|biogenezaj]] [[marĉo]]tipoj, kie dum jarcentoj ĝis jarmiloj la keskado de [[sfagnoj]] kiel torfformantoj ludas gravan rolon.

[[dosiero:Huvenhoops Moorschichtung.jpg|eta|maldekstraleft|tavoloj de pluvmarĉo: plantrestaĵoj, blanka torfo kaj nigra torfo (de supre)]]

La pluvmarĉoj evoluiĝis ekde ĉ. 11.000 jaroj (komenco de [[holoceno]]) post la degelado de la plej lastaj [[glaciepoko|glaciplato]]. Rilate ilia estiĝo oni distingas ''teriĝaj altmarĉoj'' kaj ''veraj altmarĉoj''. La unuaj ekestis sekundare el la [[teriĝado]] de la [[ekosistemo lago|lagoj]] aŭ malnovaj akvejoj de [[rivero]]j (rigardu la bildon dekstre). Estiĝis unue [[malaltmarĉo]]j sub la influo de [[terakvo]]. Manko de nitrogeno kaj granda [[acideco]] en konstante humida [[substrato]] malhelpas la malkombinadon de mortaj plantpartoj kaj iĝas al ekesto de [[torfo]]. Tielmaniere la pluvmarĉo kreskas tre malrapide super la [[terakva nivelo]], pro tio venis la nomo „altmarĉo“. Post kiam la ekestiĝanta torfo elkreskis el la influzono de la minerala grundakvo, ekestis la kreskado de altmarĉo, tio signifas, la marĉo nur estas nutrata ekde tiu tempo de pluvakvo, kiu estas tre malriĉa je mineralsaloj. ''Veraj altmarĉoj'', ankaŭ nomataj marĉa torfejo, ekestis rekte sur minerala subgrundo de malfekundaj regionoj kaj sen antaŭa estiĝo de malaltmarĉo (vidu bildon maldekstre). La estiĝado de tipa altmarĉo estas tra malrapida proceso kiu daŭras eĉ dum favoraj kondiĉoj jarcentojn ĝis jarmilojn. Plue ekzistas vico de [[transiraj marĉoj]], kiuj kunigas diversproporcie karakterizaĵojn de alt- kaj malaltmarĉoj (vidu la definon de [[marĉo]]).

La ĉefaj plantoj, kiuj formas torfon, estas senradikaj [[sfagnoj]]. Ili kreskas nur tre malrapide alten, dum samtempe la malsupraj partoj de la planto torfiĝas sub manko de oksigeno. Depende de la geografia situo ekzistas diversaj specioj de sfagnoj. La torfejo kreskas nur ĉ. 1  mm po jaro.

[[dosiero:Connemara1.jpg|eta|kovraĵmarĉo en [[Connemara]], Irlando]]

En la nordokcidentaj regionoj, kiuj ne estas tiom influitaj de la oceana klimatos (malpli da precipitaĵoj),la pluvmarĉoj havas la klasikan formon de horloĝvitre volbita formo. Ili nomiĝas plataĵmarĉoj (angle „raised bog“). Ili kreskas en la centro pli ol rande. Tial ĝi volbiĝas, de tiu la marcoj ricevis la nomon „altmarco“. Tiu volbiĝo povas havi altecon de pluraj metroj.

La karakterizaĵoj de tiuj altmarĉoj estas ebena, senarbara kerno kun akvohavaj profundaĵoj alternante kun sekaj kupoloj (vidu bildon).

Veraj ombrotrofaj altmarĉoj de la nordokcidenta Germanujo bone montras dividon en nigra torfo (forte malkombinita) kaj super tiu tavolo blanka torfo (malpli malkombinita).

Kermi-marĉoj ankaŭ nomiĝas ŝildaltmarĉoj. Ili havas etan kupolan formon. La marĉa surfaco altiĝas de la larĝa rando al la centro. La „kermi-oj“ estas oblongaj, strisimilaj sfagnaj altaĵetoj laŭlonge de la alteclinioj. La akvejoj ofte estas banujoformaj. En la nordo de RusioRuslando tiaj marĉoj oftas. Krome ili troviĝas en [[Suomujo]] en la mezaj kaj nordaj [[tajgo|borealaj pingloarbaroj]].

* ''Azio'': La pluvmarĉa areo de okcidenta Siberio ampleksas sole 700.000  km². La plej grandaj marĉoj atingas en iliaj centoj volboalton de pli ol 10 m. Ili plejparte estas kermi-marĉoj. Sole la [[Vasjuganje|vasjuganja marĉo]] en tiu regiono kovras pli ol 50.000  km² kaj estas la plej granda marĉa sistemo de la mondo. La torfejoj estas taksata je pli ol 14 miliardoj da tunoj de torfo.

* ''Eŭropo'': La plej grandaj plumarcaj areoj en Mezeŭropo troviĝas en la sudaj apudmaraj regionoj de la Norda Maro kaj en la [[Antaŭalpoj]]. Kiel en Norameriko ekzistas serio de pluvmarĉaj tipoj laŭlonge de la deklivo de oceaneco, tie de nordokcidento al suoriento. Pro la uzo de la torfo la hodiaŭaj pluvmarĉoj nur restas grandecon de malpli ol 10 % de la iama grandeco. La plej granda koherenta pluvmarĉo de Mezeŭropo estis [[Bourtanger Moor]], kiu havis sufacon de ĉ. 2.300&nbsp; km². Pliaj grandaj pluvmarĉoj estas la [[Teufelsmoor]] nordoriente de Bremeno kaj la [[Vehnemoor]] (detorfigita) kaj [[Esterweger Dose]] (iam ĉ. 80&nbsp; km², detorfigita) inter Oldenburg kaj Papenburg. La pluvmarĉoj en la mezmontaroj [[Harco]], [[Solling]], [[Turingia arbaro]] ([[Großer Beerberg]], [[Schneekopf]] - Teufelsbad, Fichtenkopf, Saukopf), [[Riesengebirge]], [[Erzgebirge]], [[Fichtelgebirge]] kaj [[Rhön]] ([[Schwarzes Moor]], [[Rotes Moor]]) estas relative malgrandaj. En la [[Nigra arbaro]] la [[Wildsee (Wildbad)|Wildseemoor]] estis grandskale protektita. En la [[Vogezoj]] ĉe la monto Tanet, norde de [[Col de la Schlucht]] granda areo estas protektata. Plu troviĝas pluvmarĉoj en la Antaŭalpoj. La [[Wurzacher Ried]] (Haidgauer Pluvmarĉa ŝildo) estas hodiaŭ konsiderata kiel la plej granda kaj plej bone konservita pluvmarĉo de Mezeŭropo. Kromaj pluvmarĉaj pejzaĝoj estas ekzemple [[Federsee]], [[Alta Feno]] en orienta Belgio, [[Ewiges Meer]] apud Aurich kaj [[Lengener Meer]] apud Wiesmoor. La lastaj marĉoj en la [[ĉebaltaj landoj]] estas nuntempe detorfigata. [[Estonio]] eksportis en la jaro 2003 ĉ. 3,6 milionoj de tunoj de torfo al okcidenta Eŭropo, kie la torfo estas uzata en [[hortikulturo]]. En [[Litovio]] 60 procentoj de la taŭga marĉareo jam estas preparita al ekspluatado aŭ jam estas detorfigita.<ref>O. Bragg, R. Lindsay: ''Strategy and Action Plan for Mire and Peatland Conservation in Central Europe.'' Wetlands International, Wageningen 2003. ISBN 90-5882-018-1</ref>

Pluvmarĉoj havas havas specialon stato en la [[ŝtofa ciklo]]j de la naturo. Ilia memregulanta potenco distingiĝas ilin de la aliaj [[ekosistemo]]j de la mondo.

La propra klimato de altmarĉo estas pli kontinenta ol tiu de ĝia ĉirkaŭo kaj distingiĝas per grandaj, parte ekstremaj temperaturdiferencoj inter tago kaj nokto, sed per malgrandaj diferencoj inter la sezonoj.

Ju pli humida la grundo, des pli da varmeco estas bezonata por atingi certan temperaturon. La [[varmokapacito]] de de akvosatigita marĉa grundo estas alta. La [[varmokondukta kapabeco ]] de la torfo estas malalta. La marĉa kopo nur tre malrapide varmiĝas en printempo, sed malvarmiĝas malrapide en aŭtuno. Dum frostegaj vintroj la altmarĉo povas trafrostiĝi multajn metrojn profundajn. En tiu kazo la marĉo en la profundo restis frostigata ĝis frusomere, ĉar ka sunenergio apenauŭ estas konduktebla suben. En juni la temperaturo en profundeco de 10 ĝis 20&nbsp; cm estas inter 0 kaj 10&nbsp; °C. El tio sekvas malfruan komencon de la [[vegeta periodo]]. kontraŭe al tio la altmarĉo en vintro multe malrapide frostiĝas kaj restas en varmaj vintroj senneĝa kaj senglacia. Ĉar la altmarĉo havas en tiuj sezonoj tre malsimilan temperaturon ol la supre kuŝantaj aeramasoj, tial oftas [[grundnebulo]] .

En somero kiam la suno brilas, la malhela torfo ĉe la surfaco plivarmĝas rapide. Pro la malgranda varmokondukteco de la torfo, la varmo apenaŭ atingas pli subajn tavolojn. En varma somero la temperaturdiferencoj inter noktaj frostoj dum sennuba nokta ĉielo kaj temperaturoj ĝis 70&nbsp; °C dum sunaj tagoj. Temperaturdiferencoj inter 4 kaj 40&nbsp; °C ene de 12 horoj ne estas maloftaj en Mezeŭropo. Oni mezuris jam varmecon de ĝis 77&nbsp; °C en montara altmarĉo. Ĉar la surfaco de marĉoj ne estas kovrata kun alta vegetaĵaro, la varmenergio povas facile elradii, sen ke varmo el la interno de la torfejo povas ekvilibigi la temperaturon. Torfo ja estas bona izola materialo. Dum nenuba nokta ĉielo kaj malalta aerhumideco povas frosti dum la nokto ankaŭ en somero.

La ekstrema mineralsala malriĉeco, la malata [[pH-valoro]] kaj la ĉiama saturado je akvo kauzas alte specialigitaj kaj unikaj flaŭro kaj faŭno kun multnombro de specioj, kiuj estas minacataj.

[[dosiero:Bunte Torfmoosgesellschaft.jpg|eta|multkolora [[sfagno]]-socio kun [[Erica tetralix]]]]

Same la [[muŝkaptulo]] (''Dionaea muscipula'') hejmiĝas en marĉoj de Norda kaj Suda Karolino (orienta Usono).

Karakteristike estas nanaj [[arbustoj]], preskaŭ ekskluzive el la familio de la [[Erikacoj]] (Ericaceen), ekzemple [[andromedo]] (''Andromeda polifolia''), [[kaluno]] (''Calluna vulgaris''), [[sonorileriko]] (''Erica tetralix''), [[oksikoko]] (''Vaccinium oxycoccos''). Tiuj nanaj arbustoj formas kun fungoj tiel nomata „funga radiko“ ([[mikorizo]]). Tiu [[simbiozo]] permesas pli bonan enkorpiĝon de la malmultegaj mineralaĵoj de la grundo. Krome okulfrapas, ke la [[folio (planto)|folioj]] de tiuj plantoj estas dikaj kaj havas dikan [[epidermo]]n. Krome la folioj estas kovrataj per [[Kutikulo|vaksa kutikulo]] kaj la [[stomo]]j estas malelstarantaj.

Karakteristike torfformantaj planoj kreskantaj en la pluvmarĉo estas krom sfagnoj [[erioforo]]j (''Eriophorum''), [[karekso]]j (''Carex'') kaj [[triĥoforo]]j (''Trichophorum''). La [[erioforo vagina]] (''Eriophorum vaginatum'') havas [[horsto|horstecan]] kreskon.

Aliaj sfagnoj, precipe ''Sphagnum magellanicum''kaj ''Sphagnum rubellum'', ofte malhelruĝa, aŭ ''(Sphagnum fuscum)'' kreskas sur pli sekaj lokoj. Ili kreskas kne kun pli altaj plantoj rkzrmple [[oksikoko]] (''Vaccinium oxycoccos''), [[andromedo]] (''Andromeda polifolia'') kaj [[kaluno]] (''Calluna vulgaris'').

Arboj kiel [[marĉa betulo]] (''Betula pubescens''), [[piceo|piceoj]]j (''Picea''), [[pino]]j (''Pinus'') apartenas ankaŭ al vivanta altmarĉo de la ocea klimaata regiono. Il troviĝas precipe rande de la marĉoj. ur la altaĵoj nur malofte kreskas arboj.

Ene de vivanta pluvmarĉo nur malmultaj grupoj povas vivteni sin. Nek ekzistas fiŝoj pro la acida akvo, nek [[limako]]j, [[konko]]j, [[krustacoj]] aŭ aliaj bestoj, kiuj bezonas multe da [[kalcio]]. Nur por veraj specialistoj la marĉo estass vivejo. Simile al la sfagnoj ankaŭ multaj bestoj estas ruĝaj aŭ malhelaj ([[melanismo]]). Tio estas pro adaptiĝo al la radiointenceco kaj la ekstremaj temperaturoj. Ofte ests nana kresko. Viele Tiere, besonders Insekten, sind in ihrer Ernährungsweise auf nur bestimmte PflanzenMultaj bestoj, precipe insektoj vivas nur sur unu planto

Karakteriza bestogrupo estas [[rizopodoj]] (Rhizopodae). Tiuj estas ŝelhavantaj [[ameboj]] (Testaceen), kiuj estas multnombregaj.

Somer ŝvarmas multnombre [[libelo]]j. Libeloj ŝatas humidajn vivejojn, inter ili altmarĉoj kaj malaltmarĉoj. Klekaj specioj travivas certajn fazojn de iliaj ontogenezo en la marĉo. La [[altmarĉa mozaiklibelo]] (''Aeshna subarctica'') sktivas de julio ĝis septembro en la altmarĉoj. Tie ĝi trviĝas preskaŭ ekluzive sur la sfagnaj flosantaj matoj

Ankaŭ la [[lepidoptero]] (''Boloria aquilonaris'') bezonas marĉojn, kie la orinara oksikoko kreskas. La [[raŭo]] nutrigas sin de la junaj ŝosoj de tiu planto. <ref>H. J. Weidemann: ''Tagfalter - beobachten, bestimmen.'' Naturbuch, Augsburg 1995, ISBN 3-89440-115-X</ref>

Krome en pluvmarĉoj vivas diversajn [[cikado]]jn kaj aliaj insektoj. <ref>E. Freese, R. Biedermann: ''[http://www.uni-oldenburg.de/moorzikaden/bz8_freese_biedermann.pdf Typhobionte und tyrphophile Zikaden (Hemiptera, Auchenorrhyncha) in den Hochmoor-Resten der Weser-Ems-Region (Deutschland, Niedersachsen).] (PDF-Datei; 288&nbsp;kB)'' In: ''Beiträge zur Zikadenkunde.'' Halle 8.2005, 5-28. {{ISSN|1434-2065}}</ref>

[[Amfibioj]], precipe la [[marĉa rano]] (''Rana arvalis''), vivas al metas ovojn en al pluvmarĉo. Jenaj [[reptilioj]] troiĝas en pluvmarĉo [[marĉa lacerto]] (''Lacerta vivipara'') kaj la [[komun vipero]] (''Vipera berus''). Jenaj birdoj vivas en la senarbaj marĉoj [[kreko]], [[marĉanaso]], [[tetro]], [[marĉostrigo]], [[granda kurlo]], [[brovotringo]], suda [[orpruvio]] kaj [[gruo]]. En la randaj zonoj vivas [[nigravosto limozo]], [[ruĝkrura tringo]], [[kampalaŭdo]], [[brungorĝulo]] kaj multaj aliaj specioj.

Antaŭ la uiligado de la pluvmarĉoj devas okazi ilian [[deakvigado]]. La deakvigado okazas pere de fosaĵoj. En la pli kaj pli seka marĉo la faŭno rapide ŝanĝiĝas kaj ankaŭ la flaŭro. Arboj komencas kreski.

La granda signifo de la altmarcoj estas ilia eco esti [[habitato]] por maloftaj plantsocioj, plantspecioj kaj bestoj. La [[nana betulo]] (''Betula nana'') kiel relikto el la [[glaciepoko]] nur povis supervivi en marĉoj.

Nur jam en la lastaj jaroj la homoj ekonis la signifon de la pluvmarĉoj. Pli kaj pli oni komencis protekti kaj eble renaturigi la ankoraŭ ekzistantajn altmarĉojn.

La evoluon de altmarĉo sekvas jenan proceson en tri fazojn, [[remalsekigado]] kaj [[renaturigado]] al [[regenerado (ekologio)|regenerado]]:

La altmarĉoj respeguliĝis en poezio, literaturo kaj pendrado. Kompare kun la arbaro marĉoj nur ludas malgrandan rolon en la arto

Je la 27a de aŭgusto 1933 malliberuloj de la [[KZ Börgermoor]] surscenigis unuafoje la kanton ''Die Moorsoldaten'' (en esperanto [[La Marĉsoldatoj]]. Ĝi priskribas la malĝojan situacion de la malliberuloj, kiuj estis devigataj preni per ŝpato torfon el la marĉo:

en dezerta erikej’<br /><br />

sed hrjmlanden volas ni. <br />

tra kvaropa la baril’<br />

[[Kategorio:Ekosistemoekosistemo]]

[[Kategorio:Marĉomarĉo]]

[[Kategorio:Tipoj de biotopojbiotoptipo]]

[[Kategorio:Pejzaĝtipopejzaĝtipo]]