Malsovaĝigo: Malsamoj inter versioj

La hundo estis la unua aldomigito,<ref name="EB">{{citaĵo el la reto|url=http://www.britannica.com/science/domestication|alirdato=26a de Majo, 2016|eldoninto=Encyclopaedia Britannica|titolo=Domestication|jaro=2016}}</ref><ref>Larson G (2012). "Rethinking dog domestication by integrating genetics, archeology, and biogeography" (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 109 (23): 8878–83. doi:10.1073/pnas.1203005109. PMC 3384140. PMID 22615366.</ref><ref>Perri, Angela (2016). "A wolf in dog's clothing: Initial dog domestication and Pleistocene wolf variation". Journal of Archaeological Science 68: 1. doi:10.1016/j.jas.2016.02.003.</ref> kaj ili setlis tra [[Eŭrazio]] antaŭ la fino de la fina [[Pleistoceno]], tre antaŭ [[Agrikulturo|kultivado]] kaj antaŭ la aldomigo de aliaj animaloj.<ref name="Larson, G 2012">Larson, G (2012)</ref> La arkeologia kaj genetika informaro sugestas ke longdaŭra dudirekta [[genfluo]] inter naturaj kaj aldomigitaj bestoj – inklude [[azeno]]jn, [[ĉevalo]]jn, nov- kaj malnov-mondajn [[kameledoj]]n, [[kapro]]jn, [[ŝafo]]jn, kaj [[porko]]jn – estis ofta.<ref name="Larson, G 2014"/><ref name="Marshall, F. 2013 PMC">Marshall, F. (2013). "Evaluating the roles of directed breeding and gene flow in animal domestication". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 111 (17): 6153–8. doi:10.1073/pnas.1312984110. PMC 4035985. PMID 24753599.</ref> Pro sia gravo por homoj kaj sia valoro kiel modelo de [[evolucio|evoluciaj]] kaj [[Demografio|demografiaj]] ŝanĝoj, aldomigo estis alloginta sciencistojn el [[arkeologio]], [[paleontologio]], [[antropologio]], [[botaniko]], [[zoologio]], [[genetiko]], kaj la [[mediscienco]].<ref>Larson, G (2013). "A population genetics view of animal domestication" (PDF). [http://www.palaeobarn.com/sites/domestication.org.uk/files/downloads/98.pdf] Alirita la 15an de Junio 2016.</ref>

 

[[Dosiero:Lascaux painting.jpg|eta|300px|maldekstra|[[Kavo de Lascaux]], galerio de taŭroj. [[Ĉasado]] estis unu el unuaj paŝoj al bestodresado, kaj al aldomigo.]]

'''Aldomigo''' ne estu konfuzita kun '''dresado'''. Dresado estas la kondiĉita kutimara modifo de natur-naskita animalo kiam ties natura evito al homoj estas limigita kaj ĝi toleras la estadon de homoj, sed aldomigo estas la konstanta genetika modifo de bredata stirpo kio kondukas al heredata antaŭdispono al homoj.<ref>Price, E (2008). Principles and applications of domestic animal behavior: an introductory text. Cambridge University Press. ISBN 9781780640556. Alirita 2016-01-21.</ref><ref>Driscoll, C. A.; MacDonald, D. W.; O'Brien, S. J. (2009). "From wild animals to domestic pets, an evolutionary view of domestication". Proceedings of the National Academy of Sciences 106: 9971–9978. doi:10.1073/pnas.0901586106.</ref><ref>Diamond, J (2012). "1". In Gepts, P. Biodiversity in Agriculture: Domestication, Evolution, and Sustainability. Cambridge University Press. p. 13.</ref> Kelkaj animalaj specioj, kaj kelkaj individuoj ene de tiuj specioj, estas pli bonaj kandidatoj por aldomigo ol aliaj ĉar ili montras kelkajn kutimarajn karakterojn: (1) la grando kaj organizado de ties socia strukturo; (2) la kapablo kaj la grado de selekteco en ties elekto de partneroj; (3) la facilo kaj rapido laŭ kiuj la gepatroj zorgas la idojn, kaj la matureco kaj moveblo de idoj naske; (4) la grado de fleksebleco en dieto kaj habitata tolero; kaj (5) reagoj al homoj kaj novaj medioj, inklude flugoreagoj kaj reaktiveco al eksteraj stimuloj.<ref name="Zeder MA 2012">Zeder MA (2012). "The domestication of animals". Journal of Anthropological Research 68 (2): 161–190. doi:10.3998/jar.0521004.0068.201.</ref><ref>Hale, E. B. 1969. “Domestication and the evolution of behavior,” in The behavior of domestic animals, second edition. Edited by E. S. E. Hafez, pp. 22–42. London: Bailliere, Tindall, and Cassell</ref><ref>Price, Edward O (1984). "Behavioral aspects of animal domestication". Quarterly Review of Biology 59: 1–32. doi:10.1086/413673. JSTOR 2827868.</ref><ref>Price, Edward O. 2002. Animal domestication and behavior. Wallingford, UK: CABI Publishing ([http://www.uesc.br/cursos/pos_graduacao/mestrado/animal/bibliografia2012/selene_artigo1_animal.pdf] Alirita la 14an de Junio 2016.)</ref>

En pli malfruaj epokoj aldoniĝis bestoj por [[hobio]] kaj sciencaj eksperimentoj.

 

[[Dosiero:Holstein cows large.jpg|eta|[[Holstein Frisa]], la hegemonia raso en industriigita laktoproduktado nuntempa.]]

[[Dosiero:Ovejas en Patagonia - Argentina.jpg|eta|dekstra|350px|Ŝafoj en [[Patagonio]], [[Argentino]].]]

[[Dosiero:Goats as weed control.jpg|eta|dekstra|250px|Kaproj uzataj por natura kontrolado de fiherboj.]]

|+ Unuaj aldomigoj laŭspece (ĝis 1000 a.K.)

|-

| [[Boaco]] || 1000 a.K. || [[Siberio]]

|}

La sovaĝaj prauloj de la bovoj estis la [[uro]]j. La domigo de la eŭropa bovo datiĝas jam antaŭ la 9-a jarmilo antaŭ Kristo. La zebuoj estis domigitaj sendepende de alia formo de azia uro jam pli frue.<ref>[http://www.uni-leipzig.de/~mielke/kuehe/kuehe3.htm Heinz Mielke: Zur Kulturgeschichte der Kuh (Pri la kulturhistorio de la bovino), retejo de la Universitato Leipzig (konsultita 2015-01-14)]</ref>

 

Ek de la 15-a jarcento eŭropaj setlistoj disvastigis la eŭropan bovon iom post iom al ĉiuj partoj de la mondo. Nuntempe la ŝtato kun la plej granda kvanto da bovoj estas Barato, kie vivas proksimume 226 bestoj, sekvas Brazilo kun proksimume 200 milionoj da bovoj, la brazilaj bovoj ĉefe estas buĉobovoj por viandoproduktado. En [[Ĉinujo]] vivas 108 milionoj kaj en [[Usono]] 96 milionoj da bovoj. Entute surtere vivas proksumume 1500 milionoj da bovoj, kies biologia maso estas la duoblo de la biologia maso de la homaro.

 

[[Dosiero:A sheep in the long grass.jpg|eta|dekstra|Kapo de aldomigita ŝafo inter longa herbaro.]]

Aldomigitaj ŝafoj estas relative malgrandaj remaĉuloj, kutime kun krispa hararo nomita lano kaj ofte kun kornoj formante flankan [[spiralo]]n. Aldomigita ŝafo diferencas el siaj naturaj parencoj kaj prauloj je kelkaj aspektoj, kaj iĝis unike neoteniaj, tio estas junaspektaj, kiel rezulto de selekta bredado fare de homoj.<ref>Budiansky, pp. 97–98.</ref><ref>Budianksy, pp. 100–01.</ref> Kelkaj primitivaj rasoj de ŝafoj retenas kelkajn el la karakteroj de ties naturaj kuzoj, kiaj la mallongajn vostojn. Depende de la raso, aldomigitaj ŝafoj povas ne havi kornojn (i.e. [[Senkorna gregaro|senkornaj]]), aŭ havi kornojn en ambaŭ seksoj, aŭ nur en maskloj. Plej kornaj rasoj havas ununuran paron, sed kelkaj rasoj povas havi kelkajn.<ref>Ensminger, Dr. M.E.; Dr. R.O. Parker (1986). Sheep and Goat Science, Kvina eldono. Danville, Illinois: The Interstate Printers and Publishers Inc. ISBN 0-8134-2464-X.</ref>

Alia unika trajto de aldomigitaj ŝafoj kompare kun naturaj similuloj estas ties ampleksa variado en koloroj. Naturaj ŝafoj havas tre grandan varion de brunaj nuancoj, kaj variado ene de la specio estas tre limigita. Koloroj de aldomigitaj ŝafoj gamas el pure blanka al malhela ĉokoladbruna kaj eĉ punkteca aŭ makuleca.<ref name="rmcsba"/><ref name="bcsba"/> Selektado por facile tinktureblaj blankaj lanaĵoj ekas frue en ŝafa aldomigo, kaj ĉar blanka lano estas [[dominanta trajto]] ĝi etendiĝis rapide. Tamen, koloraj ŝafoj aperas en multaj modernaj rasoj, kaj povas eĉ aperi kiel [[recesiva]] trajto ĉe blankaj aroj.<ref name="rmcsba">{{citaĵo el la reto |url=http://www.rmncsba.org/ |titolo=Natural Colored Sheep |alirdato=2008-01-05 |eldoninto=Rocky Mountain Natural Colored Sheep Breeders Association |dato=Januaro 2007 |verko=Rare Breeds Watchlist }}</ref><ref name="bcsba">{{citaĵo el la reto |url=http://www.bcsba.org.uk/coloured-sheep/coloured-sheep.html |titolo=An introduction to coloured sheep |alirdato=2008-01-05 |eldoninto= British Coloured Sheep Breeders Association }}</ref> Dum blanka lano estas dezirebla por grandaj komercaj merkatoj, estas [[niĉomerkato]] por koloraj lanaĵoj, ĉefe por [[ŝpinado]].<ref>Weaver, Sue (2005). Sheep: small-scale sheep keeping for pleasure and profit. 3 Burroughs Irvine, CA 92618: Hobby Farm Press, an imprint of BowTie Press, a division of BowTie Inc. ISBN 1-931993-49-1.</ref> La naturo de la lanaĵo ege varias inter la rasoj, el densa kaj tre krispa, al longa kaj hareca. Estas variado de lanaj tipo kaj kvalito eĉ inter membroj de la sama aro, tiele lanklasado estas ero de la komerca procezado de la fibro.

 

[[Dosiero:Man Is Collecting Semen From A Boar.JPG|eta|dekstra|[[Spermo]]-kolektado por artefarita fekundigo.]]

Arkeologia pruvaro indikas ke porkoj estis [[Listo de bredbestoj|malsovaĝigitaj]] de apro jam en jaroj 13,000-12,700 a.K. en la [[Proksima Oriento]] en la [[Tigriso|Tigrisa Baseno]]<ref>Sarah M. Nelson, Ancestors for the Pigs. Pigs in prehistory. (1998)</ref> estantaj administritaj en natura medio laŭ maniero simila al la maniero kiel ili estas administritaj fare de iuj nuntempaj novgvineanoj.<ref>Rosenberg M, Nesbitt R, Redding RW, Peasnall BL (1998). [http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/paleo_0153-9345_1998_num_24_1_4667 Hallan Çemi, pig husbandry, and post-Pleistocene adaptations along the Taurus-Zagros Arc (Turkey)]. Paleorient, 24(1):25–41.</ref> Restaĵoj de porkoj estis datitaj al pli frue ol 11,400 a.K. en [[Kipro]]. Tiuj bestoj devis deveni el la kontinento, kio indikas malsovaĝigon faritan en la apuda kontinento ĉirkaŭ tiam.<ref>{{citaĵo el gazeto|last1=Vigne|first1=JD|last2=Zazzo|first2=A|last3=Saliège|first3=JF|last4=Poplin|first4=F|last5=Guilaine|first5=J|last6=Simmons|first6=A|titolo=Pre-Neolithic wild boar management and introduction to Cyprus more than 11,400 years ago|gazeto=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|volumo=106|issue=38|paĝoj=16135–8|jaro=2009|pmid=19706455|pmc=2752532|doi=10.1073/pnas.0905015106}}</ref> Okazis ankaŭ aparta malsovaĝigo en Ĉinio kiu okazis antaŭ proksimume 8000 jaroj.<ref name="Giuffra">{{citaĵo el gazeto|last1=Giuffra|first1=E|last2=Kijas|first2=JM|last3=Amarger|first3=V|last4=Carlborg|first4=O|last5=Jeon|first5=JT|last6=Andersson|first6=L|titolo=The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression|gazeto=Genetics|volumo=154|issue=4|paĝoj=1785–91|jaro=2000|pmid=10747069|pmc=1461048}}</ref><ref>History of domestication, Jean-Denis Vigne, Anne Tresset kaj Jean-Pierre Digard, 3a de julio, 2012, http://www2.mnhn.fr/archeozoo-archeobota/IMG/pdf/Cucchi_ChinaPig_JAS_Online.pdf</ref>

Kun proksimume unu milo da milionoj da individuoj vivantaj en iu tempo, la malsovaĵigita porko estas unu el la plej multnombraj mamuloj sur la planedo.<ref>[http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdQuery.aspx Production, Supply and Distribution Online Query], United States Department of Agriculture, Foreign Agricultural Service</ref><ref>[http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdReport.aspx?hidReportRetrievalName=Swine+Summary+Selected+Countries&hidReportRetrievalID=1649&hidReportRetrievalTemplateID=7 Swine Summary Selected Countries], United States Department of Agriculture, Foreign Agricultural Service, (total number is Production (Pig Crop) plus Total Beginning Stocks</ref>

 

[[Dosiero:ducks and poultry.jpg|eta|250px|dekstra|Diversaj specoj de kortobirdoj.]]

'''Kortobirdo''' estas kategorio de enhejmigitaj [[birdoj]] tenataj kaj bredataj de homoj cele kolekti ties [[ovo]]j, aŭ mortigi ilin por ties [[viando]] kaj/aŭ [[plumo]]j. Tiuj plej tipe estas membroj de la [[Ordo (biologio)|superordo]] de ''[[Galloanserae]]'', ĉefe de la ordo de [[Kokoformaj]] (kiu inkludas [[koko]]jn, [[koturno]]jn kaj [[Hejma meleagro|meleagrojn]]) kaj de la familio de [[Anasedoj]] (en la ordo de [[Anseroformaj]]), komune konataj kiel "[[Akvobirdoj]]" (ekz. [[hejmigitaj anasoj]] kaj [[hejmigitaj anseroj]]). [[Kortobirdaro]] inkludas ankaŭ aliajn birdojn kiuj estas mortigataj pro ties viando, kiaj [[kolomboj]] aŭ [[turto]]j aŭ birdoj konsiderataj [[ĉasbirdo]]j, kiel [[fazano]]j.

 

[[Dosiero:Turkeys.jpg|eta|dekstra|Meleagroj.]]

La moderna hejma meleagro devenas el unu el la ses [[subspecio]]j de [[komuna meleagro]], nome ''[[Meleagris gallopavo]] gallopavo'',<ref>C. Michael Hogan. 2008. [http://www.globaltwitcher.com/artspec_information.asp?thingid=2199 ''Wild turkey: Meleagris gallopavo'', GlobalTwitcher.com, ed. N. Stromberg]</ref> el kiu antikvaj mezamerikanoj enhejmigis ekzemplerojn. La [[Aztekoj]] uzis la meleagron kial gravan fonton de [[proteino]]j (viando kaj [[ovo]]j), kaj ankaŭ uzis ties [[plumo]]jn multe por ornamaj celoj, kaj same faris aliaj civilizacioj de [[Mezameriko]]. Meleagro estis asocia kun ties [[Trikstero|trompista dio]] Tezkatlipoko,<ref>{{citaĵo el la reto | url = http://www.wildturkeyzone.com/wildturkey/species.htm |titolo= Ancient North & Central American History of the Wild Turkey |alirdato= 2007-12-21 |verko= Wildturkeyzone.com}}</ref> eble pro sia humura kutimaro.

Hejmaj meleagroj estis alportitaj al Eŭropo fare de [[hispanoj]], kiuj estis trovintaj ilin kiel ŝatatan hejmigitan animalon inter [[aztekoj]] kaj aliaj mezamerikaj popoloj. Post ĝia enmeto en Eŭropon oni disvolvis multajn distingeblajn bredatajn rasojn (ekz. la ''Spanish Black'' (Hispana nigrulo), ''Royal Palm'' ktp.). Komence de la [[20a jarcento]], oni faris multajn progresojn en [[bredado]] de meleagroj, rezultajn en variaĵoj kiaj la ''Beltsville Small White''. La meleagro estas tre utila birdo por ekstensiva bredado, ĉar ĝi voras [[insekto]]jn.

 

[[Dosiero:Cueva arana.svg|eta|180px|Mielo-serĉanto prezentita en malnovaj [[prahomaj pentraĵoj]] de antaŭ 8000 jaroj proksime al [[Valencio (Hispanio)]].]]

'''Abelbredado''' estas la bredado de [[abelo]]j fare de homoj. Precipe abelbredado estas por preni de abeloj [[mielo]]n kaj [[abela vakso|abelan vakson]]. Ĝi ofte ankaŭ celas poleni plantojn por pligrandigi rikoltojn. Por abelbredado la [[abelisto]]j konstruas specialajn [[abelujo]]jn kie la abeloj loĝas. La laborabeloj serĉas nektaron en floroj ĉirkaŭ la abelujo kaj portas ĝin al la abelujo kie ili konservas ĝin en sesedraj ĉeloj faritaj el vakso. En moderna abelkesto la abelisto aranĝas forpreneblajn kadrojn. La laborabeloj konstruas ĉelojn en ili kaj enmetas mielon en la ĉelojn. [[Abelonutra planto|Abelonutraj plantoj]] havas grandan signifon por la abelbredado.

 

== Notoj ==

 

* Darwin, Charles. ''The Variation of Animals and Plants under Domestication'', 1868.

* Diamond, Jared. ''Guns, germs and steel. A short history of everybody for the last 13,000 years'', 1997.

 

== Eksteraj ligiloj ==

{{Wiktionary|domestication|taming}}

* [http://www.uh.edu/engines/epi1499.htm Discussion of animal domestication]

* ''Guns, Germs and Steel'' de Jared Diamond (ISBN 0-393-03891-2)

* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Domestication|revizio=724740021}}

 

{{Leginda}}

{{ADLS|2016|45}}

 

[[Kategorio:Agrikulturo]]