Virino: Malsamoj inter versioj

 

Kvankam malpli da inaj ol da viraj [[bebo]]j naskiĝas, estas pli da virinoj ol da viroj en la [[mondo]], ĉar virinoj kutime vivas pli longe. La kialoj por tio estas diversaj: [[genetiko|genetikaj]], [[socio|sociaj]] (i.a. en la plejmulto de socioj virinoj ne partoprenas [[milito]]jn aŭ aliajn [[batalo]]jn), [[juro|juraj]] (pluraj ŝtatoj uzas "pozitivan diskriminacion" por defendi virinojn de maldungo, diskriminacio k.s.), decidoj afektantaj la sanon (malpli da [[fumado]], [[drinkado]] kaj [[memmortigo]]) kaj [[hormono|hormonaj]] ([[oestrogeno]] havas kontraŭ-[[kancero|kanceran]] efikon).

 

== Biologio ==

=== Seksa diferenco ===

Ĉe homoj, la genetika sekso estas determinata de la 23a} paro de [[kromosomo]]j aŭ seksaj kromosomoj, kies du ebloj estas XY kaj XX. La esto de la kromosomo Y determinas la viran sekson ekde la [[fekundigo]]. La homa [[embrio]] estas tute sendiferenca ĝis la sepa semajno post la fekundigo: ĝi havas tiam nur pra-[[gonado]]jn kaj la kanaloj de Wolff kaj de Müller. El la oka semajno, la geno SRY portita de la kromosomo Y okazigas la disvolvigon de la vira reprodukta sistemo.

 

 

=== Anatomio ===

Ĝenerale, la [[anatomio]] de virino distingiĝas el tiu de [[homo]] per malgrandaj [[alto]], [[pezo]] kaj [[korpomasa indico]]. La virinoj havas ĝenerale muskolan forton pli malsupra ol tiu de viroj. La abundo de [[hararo]] estas ĝenerale ĉe virinoj malpli disvolviĝanta ol ĉe viroj.

 

 

== Reproduktado, reprodukta dediĉo kaj demografio ==

{{Ĉefartikolo|Seksa reproduktado|Demografia transiro}}

La virino realigis kaj realigas la reproduktan laboron kiu permesas la survivadon de kaj individuj kaj socioj.<ref>Vidu Silvia Federici, ''Calibán y la bruja, Mujeres, cuerpo y acumulación originaria'', 2012, Traficantes de sueños, paĝo 130 kaj venontaj.]</ref> Laŭlonge de la historio kaj ĝis ĵuse, cele garantii la socian survivadon kaj en kunteksto de altega [[mortindico]] (kaj en [[Mortindico|ĝenerala mortindico]] kaj en [[infana mortindico]]), estis necesa pluhavi tre altan [[naskindico]]n (kaj en [[naskindico|ĝenerala naskindico]] kaj en [[fekundindico]]) por garantii sufiĉan anstataŭon de la [[loĝantaro]]j.<ref name=REIS>[http://www.reis.cis.es/REIS/PDF/REIS122_031207049049393.pdf La tercera revolución de la modernidad. La revolución reproductiva]. Revista Española de Investigaciones Sociológicas (Reis) N.º 122, 2008, pp. 89-118, paĝoj 109-114</ref>

La malpliigo de la [[mortindico]] estas karaktero de la nomita [[demografia transiro]] same kiel forta malpliigo de la naskindico estas karaktero de la [[dua demografia transiro]] kune kun sociologiaj ŝanĝoj kiuj ĉefe tuŝas la tradician rolon de virinoj.<ref name=BorjaDomingo>[http://apuntesdedemografia.wordpress.com/2011/08/26/la-segunda-transicion-demografica-en-van-de-kaa-y-lestahege/#more-3405 La Segunda Transición Demográfica en Van de Kaa y Lestahege, sintezo de Borja Domingo Fernández, en Apuntes de demografía, de Julio Pérez Díaz, konsultita la 27an de aŭgusto de 2011]</ref><ref>[http://www.ipss.go.jp/webj-ad/WebJournal.files/Population/2003_4/Kaa.pdf Van de Kaa, D. J. (2002). The Idea of a Second Demographic Transition in Industrialized Countries. Prezentita ĉe la Sixth Welfare Policy Seminar of the National Institute of Population and Social Security, Tokio, Japanio, 29a de Januaro 2002.]</ref>

 

La antaŭeniro kaj disvastigo de la [[kontraŭkoncipilo]]j kun la malpliigo de la socia premo super la virino por elteni la loĝantaron - kiam oni atingas altan survivadon de la loĝantaroj - permesas ke oni produktas tion kion kelkaj aŭtoroj kiaj [[John MacInnes]] kaj [[Julio Pérez Díaz]] nomigas kiel [[reprodukta revolucio]]. La reprodukta energispezo malpliiĝas, la survivado de la individuoj - la malalta mortindico - permesas tiam ege malpliigi la nombron de gefiloj. En la modernaj socioj okazas alta [[reprodukta efiko]] kiu liberigas la virinon el granda parto de la laboro kiun ŝi faris tradicie kaj tio permesas ŝin aliĝi al la [[labormerkato]]<ref>[http://economia.elpais.com/economia/2014/01/10/actualidad/1389384548_180170.html El futuro tiene nombre de mujer], Alicia González, [[El País]], 12/1/2014</ref> modifiĝante tiele ege la sociaj rilatoj antaŭe establitaj kaj alvenante al konstato de gravaj ŝanĝoj: malpliigo de la [[reprodukta laboro]] (ĉefe ĉe la virino), frakaso de la [[patriarkeco]], privatigo de la seksagado kaj malpliigo de la socia kontrolo sur la [[sekseco]]; malapero de la puneblo de la [[Amoro|seksaj rilatoj]] nereproduktaj; alta kontrolo sur la reproduktado per la uzado de kontraŭkoncipiloj kaj intergeneracia apogo tre ampleksa al filoj kaj nepoj, plifortigo de la profundaj familiaj ligoj; pliigo de la jaroj vivitaj aŭ matureco de homamasoj; plicentrigo de la familio, plifortigo de la ligoj kaj pligravigo de tiu.<ref>[''[http://digital.csic.es/bitstream/10261/13414/1/SociolReview2009.pdf The reproductive revolution]'', John MacInnes kaj Julio Pérez Díaz, Sociological Review, 57, 2009 paĝoj 262-284.[http://digital.csic.es/handle/10261/13414 Digital.CSIC: The reproductive revolution]</ref><ref>Bryant Robey, Shea O. Rustein y Leo Morris, ''The fertility decline in developing countries'', en Scientific American, 269 (6), decembro de 1993, paĝo 60</ref>

 

{{Ĉefartikolo|Antropologio}}

Kvankam estas granda diverseco, depende de la tipo de socio - [[matriarkeco]], [[patriarkeco]], [[ĉasistoj-kolektistoj]], agrikultura socio ktp.- kaj de la rilato inter patro kaj filo, oni povas diri, ke ekde la [[prahistorio]], la virinoj, same kiel la viroj, ludis kulturan rolon partikulare kaj normale diferencigita. En socioj de [[ĉasistoj-kolektistoj]], la virinoj preskaŭ ĉiam estis kiuj kolektis la vegetalajn produktojn, dum la viroj liveris la [[viando]]n pere de la ĉaso. Pro ilia profunda kono de la flaŭro, la plej parto de la [[Antropologio|antropologoj]] kredas, ke estis la virinoj kiuj kondukis la antikvajn sociojn al la [[Neolitiko]] kaj iĝis la unuaj [[Agrikulturo|agrikulturistoj]].

En la [[Mezepoko]], la viraj aŭtoroj, apartenantaj al stirpo, religiuloj aŭ nereligiaj traktadistoj kaj ĉefe, predikistoj, parolis pri la kondiĉoj kaj kondutoj postulitaj de infaninoj, junulinoj kaj virinoj. La ina konduto estis konstante mezurita por ĉiu momento kaj situo de la vivo. Preskaŭ ĉiam la aĝo korespondas al la civila stato kaj al la funkcio laŭ tiu. Tiele la virino estis reprezentata en la bildo de la fianĉino, la promesitulino, la edzino, la vidvino, tio estas, ĉiam ligita nepre al viro kiu devis responsiĝi pri ŝi kaj pri ŝia konduto. La rolo plej grava atribuita al la virino estis tiu de edzino kaj de [[patrino]].<ref>''Aproximación a la vida cotidiana en la Edad Media''. Guglielmi, Nilda. Buenos Aires, UCA, 2000.</ref>

 

== Virina balotrajto ==

{{Ĉefartikolo|Virina balotrajto}}

[[Virina balotrajto]] (aŭ elektorajto) estas leĝa juro de la virinoj por partopreni en la landaj kaj lokaj [[baloto]]j, [[elekto]]j.

 

[[La Fama Kvinopo (Kanado)|Fama Kvinopo]] aŭ '''La Brava Kvinopo''' estas kvinopo da [[Alberto|albertaj]] virinoj, kiuj en la [[1920-aj jaroj]] gvidis movadon por postuli ke la kanada registaro rekonu la "personecon" de virinoj. La kvinopo konsistis el Emily Murphy, Irene Marryat Parlby, Nellie Mooney McClung, Louise Crummy McKinney kaj Henrietta Muir Edwards. En 1927 ili lanĉis peticion por peti ke la Supera Kortumo de [[Kanado]] respondu la demandon, "Ĉu la vorto 'Persons' ('personoj') en Sekcio 24 de la Brita Nordamerika Akto de 1867 inkluzivas inajn personojn?" En 1928 la Kortumo respondis nee, sed en 1929 la [[Juĝa Komitato de la Privata Konsilio]] en [[Britio]] renversis tiun decidon. La decido de la Komitato kontribuis al la kanada jura doktrino de la Vivanta Arbo.

 

[[Dosiero:Bouguereau_venus_detail.jpg|eta|150px|<center>Detalo el ''La naskiĝo de Venuso'', [[William Adolphe Bouguereau]]]]

Eble la plej antikvaj kaj popularaj bildoj de virinoj, kaj ne hazarde rilate al la temo de la [[fekundeco]], estas la nomitaj prahistoriaj venusoj de la [[Paleolitiko]] (vidu ekzemple la artikolon [[Venuso de Willendorf]]. Eĉ se oni ne povas certigi ke tio rilatas al epoko de [[matriarkeco]] almenaŭ estas nedisputeble ke la socioj kiuj havis la kulturon de tiaj ''venusoj'' adoris la rolon kiun virinoj kaj almenaŭ fekundaj virinoj havis. Kurioze tiaj ŝtonaj statuetoj ricevis de fakuloj la saman nomon kiun romianoj havis por la diono de amo, beleco kaj seksallogo nome [[Venuso (diino)|Venuso]] (vidu ekzemple la artikolon [[Melosa Venuso]]. Por la kulturo de [[Antikva Grekio]] kaj de la [[Romia Imperio]], la trajtoj ne estos jam la samaj: ne gravos fekundeco sed seksallogo (kio aliflanke necesas por fekundigo). Antropologoj klopodas rekonstrui la fadenon kiuj ligas la inajn adorojn en la kulturo de Okcidento, nome la fadenon kiu povas konduki el la paleolitikaj virinoj al la venusaj grekromiaj. Certe en tiu fadeno ludis gravan rolon kelkaj konceptoj rilate al la egipta diino [[Iziso]] kaj la fenica Tanit aŭ Astarte.

[[almeo]] - [[amazono]] - [[bajadero]] - [[damo]] - [[diino]] - [[driado]] - [[feino]] - [[fratino]] - [[fraŭlino]] - [[furio]] - [[gejŝo]] - [[harpio]] - [[hetajro]] - [[hurio]] - [[ino]] - [[ksantipo]] - [[Lesbanino|lesbo]] - [[madono]] - [[manekeno]] - [[matrono]] - [[megero]] - [[menado]] - [[meretrico]] - [[najado]] - [[nimfo]] - [[norno]] - [[onklino]] - [[patrino]] - [[parco]] - [[primadono]] - [[Prostituo|prostituitino]] - [[sinjorino]] - [[sireno]] - [[subreto]] - [[sufrageto]] - [[sukubo]] - [[ŝaktio]] - [[vestalo]] - [[virgulino]]

 

<gallery>

Dosiero:Alice Munro.jpg|[[Alice Munro]] en 2012.

</gallery>

{{Div col|cols = 3}}

* [[Susan B. Anthony]]

* [[Johana de Arko]]

* [[Malala Yousafzai]]

 

* [[Isabel Allende]]

* [[Margaret Atwood]]

* [[Marguerite Yourcenar]]

 

* [[Isabelle Adjani]]

* [[Anouk Aimée]]

</gallery>

 

 

{{Leginda}}

 

[[Kategorio:Virino| ]]