Iono (luno): Malsamoj inter versioj

{{TemasPri|[[natura satelito|luno]] de [[Jupitero (planedo)|Jupitero]]|la samnoma heroino de la [[helena mitologio]]|[[IoaIo (mitologio)]]}}

| Nomo = IooIono

'''IooIono''', helene ''' Ἰώ''', latine '''Io'Īō, Iōnis'', estas [[natura satelito|luno]] de [[Jupitero (planedo)|Jupitero]], unu el la plej kolorhavaj kaj belaspektaj [[astro]]j de la [[sunsistemo]]. Ĝia nomo venas el [[IoaIona]], kiu estis amoratino de [[Jupitero (dio)|Jupitero]]. Ĝia plej evidenta koloro estas oranĝo.

IooIono estas la plej proksima [[galilejaj satelitoj|galileja satelito]] de [[Jupitero (planedo)|Jupitero]]. IooIono estas la trie plej granda luno ĉirkaŭ Jupitero, kiu havas pli ol 60 lunojn. Ĝi estas la kvare plej granda luno en la [[sunsistemo]].

La itala sciencisto [[Galileo Galilei]] malkovris IoonIonon la {{daton|7|januaro|1610}}.

[[Dosiero:PIA01081-Color Mosaic and Active Volcanic Plumes on Io.jpg|eta|maldekstra|La ioaiona vulkano ''Pillan Patera''.]]

La proksimeco de IooIono al la [[gasgiganto]] Jupitero kaŭzas la fandiĝon de la ioaiona kerno, pro la efikoj de tajda frapvarmigo. Tiu frapvarmigo respondecas pri la tre aktiva [[vulkanismo]] de tiu [[astro]]. La [[vulkanismo]] estas tiel intensa, ke la ioaiona surfaco estas la plej juna de la tuta sunsistemo; ĝi ĉiam estas renovigita de novaj elvulkanaj materialoj. Ĝia surfaco subsugestas al iuj pri la aspekto de [[pico]].

IooIono estas rimarkinda pro siaj aktivaj [[vulkano]]j. En la sunsistemo, konata vulkanismo estas observata ankaŭ sur [[Tero]], [[Tritono]] kaj [[Encelado]]. IooIono estas la plej vulkane aktiva astro de la sunsistemo.

Male al teraj vulkanoj, ioajionaj vulkanoj elĵetas [[Sulfuro|sulfurajn]] substancojn, eble inkluzive de [[sulfura dioksido]].

La energio necesa por la aktiveco probable devenas de [[Tajdo|tajdaj]] interagoj inter IooIono, [[Eŭropo (luno)|Eŭropo]], [[Ganimedo (luno)|Ganimedo]] kaj [[Jupitero (planedo)|Jupitero]]. La tri lunoj havas [[orbita resonanco|orbitan resonancon]] je 4:2:1. Kvankam IooIono ĉiam montras la saman flankon al Jupitero, la ĉeesto de Eŭropo kaj Ganimedo iom flagrigas ĝin. Ĉi tiu interago misformas la surfacon de IooIono, kiu supreniĝas kaj malsupreniĝas je ĝis 100 metroj, kaj kaŭzas varmon pro ena frotado.

La orbito de IooIono ankaŭ trairas la liniojn de la [[magneta kampo]] de Jupitero; tio kaŭzas elektran [[kurento]]n. Kvankam tio ne estas grava energifonto, kompare kun la varmiĝo pro tajdaj fortoj, tiu kurento disperdas [[povo]]n je pli ol 1 tera[[Vato (unuo)|vato]], kun [[Elektra potencialo|potencialo]] je pli ol 400 000 [[volto]]j. Tiu elektra kurento forpelas [[Jono|jonigitajn]] atomojn venantajn de IooIono je mil kilogramoj ĉiusekunde. Tiuj jonigitaj [[partiklo]]j formas [[toro]]n, kiuj intense radias en [[ultraviola radiado]] ĉirkaŭ Jupitero. La partikloj, kiuj eliĝas el tiu toro estas parte respondecaj pri la escepte ampleksa [[magnetosfero]] de Jupitero. La freŝdataj datumoj de la sondilo [[Galileo]] montras, ke IooIono povus havi propran magnetan kampon.

La loko de IooIono rilate al Tero kaj Jupitero forte influas la intensecon de la emisio de jupiteraj [[radioondo]]j kaptitaj sur Tero. Jupitero estas intensa kaj neregula fonto de radioondoj inter 500 kHz kaj 40 MHz, kaj tiujn radiajn emisiojn ŝajne regas IooIono.

[[Dosiero:Io_from_Galileo_and_Voyager_missions.jpg|eta|600px|dekstra|Surfacmapo de IooIono.]]

[[Dosiero:Tvashtar volcano on Io from New Horizons.jpg|eta|dekstra|La ioaiona vulkano ''Tvashtar''.]]

[[Dosiero:PIA01129 Interior of Io.jpg|eta|240px|maldekstra|Ebla modelo de la internaĵo de IooIono kun kerno (grize) de fero aŭ fera sulfido, parte fandiĝanta silikata mantelo (oranĝe), kaj ekstera silikata krusto (brune).]]

Malsame al plejparte da lunoj de la pliekstera parto de la sunsistemo, la konsisto de IooIono iom similas al tiu de [[Tersimila planedo|tersimilaj planedoj]], kiuj ĉefe enhavas [[magmo]]n riĉan je [[silikato]]j. Freŝaj datumoj de la sondilo [[Galileo]] montras, ke IooIono havas kernon kun almenaŭ 900-kilometra radiuso konsistanta el [[fero]], eble miksita kun [[fera sulfido]].

IooIono posedas treege maldensan atmosferon kun alteco de 120 kilometroj, kiu konsistas el [[sulfurdioksido]] kaj eble ankaŭ eta ero da ceteraj gasoj. La 700 kilometrojn alta [[jonosfero]] konsistas el sulfuraj, oksigenaj kaj natriaj jonoj. Ĝi perpetue renoviĝas pro vulkana aktiveco, ke tiele la partiklomalapero pere de la interagado kun la [[magnetosfero]] de [[Jupitero]] estas reegaligata.

La ioaiona surfaco estas geologie aktiva. Do, la ebla [[kolonio|koloniiĝo]] de ĝia surfaco per artefaritaj kupoloj kaj loĝejoj estus riska.