Moresnet neŭtrala: Malsamoj inter versioj

| nomoenlokalingvo = [[Esperanto|eo]] Neŭtrala Moresnet <br /> [[Franca lingvo|fr]] Moresnet Neutre <br /> [[Germana lingvo|de]] Neutral-Moresnet <br /> [[Nederlanda lingvo|nl]] Neutraal-Moresnet

| lingvoj = [[Esperanto]] <br /> [[Nederlanda lingvo|la nederlanda]] <br /> [[Germana lingvo|la germana]] </br> [[Franca lingvo|la franca]]

| loĝantaro = 3,000 ([[1900]]) <br /> 3,500 ([[1914]])

| loĝdenso = 857.1 /km² ([[1900]]) <br /> 972.2 /km² ([[1914]])

| ŝtatestro = Arnold Timothée de Lasaulx (1817–1859) <br /> Pierre Grignard (1918–1920)

[[Dosiero:Moresnet.png|thumbeta|240px|{{legendo|#F4BE4A|[[Nederlando]]}}{{legendo|flava|[[Belgio]], [[Liège|provinco Lieĝo]]}}{{legendo|#70BDF0|[[Neŭtrala Moresnet]]}}{{legendo|#97DAB7|[[Reĝlando Prusio|Prusio]], [[Rejnlando]]}}|alternative=|maldekstra]]

'''Moresnet neŭtrala''', [[Neŭtrala Moresnet]] aŭ "'''Neŭtra Moresneto'''" estis, de [[1816]] ĝis [[1919]], malgranda kvazaŭ-"lando" (ĉefurbo: Moresnet), kun teritorio de ĉirkaŭ 3,5 km² (333 ha), inter la nuna [[Belgio]] kaj [[Germanio]] kun kontaktopunkto en Nederlando (iam la kvarlanda landlimo). Ĝi ekzistis entute 104 jarojn (inter 1816 kaj 1920) nur ĉar ĝiaj du grandaj najbaraj landoj ne konsentis pri kiu posedu ĝin. Tiel, ili decidis igi ĝin neŭtrala teritorio dividante regon egale. Ĝi situas proksimume 7 km sudokcidenten el [[Aĥeno]] (Germanio) rekte sude de la intersekco de la [[Germanio|germanaj]], [[Belgio|belgaj]] kaj [[Nederlando|nederlandaj]] landlimoj sur [[Vaalserberg]].

Inter januaro kaj marto 1908 pli ol cent kvindek internaciaj gazetoj raportis, ke la disputita areo fariĝus Esperantoŝtateto<ref name=":0">(nederlanda) Wim Meulenkamp, [http://www.dbnl.org/tekst/_maa003198601_01/_maa003198601_01_0017.php Het vierde land. Neutraal-Moresnet, vondeling van Europa] (La kvara lando Neŭtrala-Moresnet, trovito de Eŭropo), Diĝita biblioteko por la nederlandaj literaturoj (DBNL).</ref>. Iel ĝi fariĝis la [[Monako]] de la Nordo<ref name=":1" />.

[[Dosiero:Moresnet.jpg|thumbeta|La poŝtmarko de la [[Neŭtrala Moresnet]]]]

Dum [[Viena kongreso|Kongreso de Vieno]] de [[1815]], la eŭropa landodivido estis ja redesegnita por kongrui la novan politikan potenco-distribuon. Unu el tiuj limoj ŝanĝindaj estis inter la nova [[Reĝlando de la Unuiĝintaj Nederlandoj]] kaj [[Prusio]]. Ambaŭ konsentis plejparte ĉar la landlimo sekvis malnovajn liniojn, sed ĉirkaŭ Moresnet estis problemo. Inter la vilaĝoj Moresnet kaj ''[[Neu-Moresnet]]'', aperis la valora [[zinko]]minejo ''Altenberg'' ([[Germana lingvo|germane]]) / ''Vieille Montagne'' ([[Franca lingvo|france]]). Ambaŭ regnoj emis inkluzivi ĝin en siajn respektivajn teritoriojn, kaj interkonsentis en [[1816]]: vilaĝo Moresnet mem estu nederlanda, Neu-Moresnet estu parto de Prusio kaj la minejo kaj vilaĝo ''[[Kelmis]]'' (''[[La Calamine]]'') ĉirkaŭ ĝi iĝu, provizore, neŭtrala teritorio administrata kune de ambaŭ regnoj.

La nova teritorio havis pli-malpli triangulan formon. La bazo estis la ĉefa ŝoseo de [[Aĥeno]] al [[Lieĝo]]. La minejo estis tuj norde el la ŝoseo. Apude du rektaj linioj iris norden konverĝee ĝis sekco sur Vaalserberg. Kiam [[Belgio]] akiris sendependecon el [[Nederlando]] en [[1830]], la lando en la nederlanda flanko ŝanĝis al belga rego, kaj tiel Belgio transprenis kunadministron, kvankam Nederlando neniam cedis formale la regon pri Moresnet. Komence, la teritorio estis regata de du respektivaj reĝaj komisaroj, sed poste oni koncedis al Moresnet pli da aŭtonomio, establante urbestron kaj dekopan konsilion. La urbestro (kaj [[ŝtatestro]]) estis nomumita de la du komisaroj.[[Dosiero:Viergrenzen.jpg|thumbeta|[[Kvarlanda punkto]]: 1. [[Germanio]] 2. [[Nederlando]] 3. [[Belgio]] 4. [[Neŭtrala Moresnet]] - preskaŭ fariĝis la unua [[Esperanta regno]] (Esperanto-ŝtato), nomata "Amikejo" (nun en Kelmis/La Calamine, ene de la limoj de [[Belgio]]).|alternative=]]La vivo en Neŭtrala Moresneto estis regata de la zinkominejo, la ĉefa dungejo, loganta multajn laboristojn el la najbaraj landoj aldone al la "indiĝenoj", kvankam la tuta loĝantaro de Moresneto neniam atingis kvin milojn. Esti "neŭtrala" teritorio havis plurajn bonajn efikojn. Inter ili malgrandaj impostoj, la neekzisto de [[tarifo]]j pri importo el la najbaraj landoj kaj malaltaj prezoj kompare al eksterlandaj. Pluraj servoj kiel poŝto estis dividitaj inter Belgio kaj Prusio (komparu kun [[Andoro]]). La indiĝenoj rajtis elekti kies [[militservo]]n kaj [[jurisdikcio]]n (ref ?). Krome, la moresnetanoj, foje nomataj ''neŭtralanoj''<ref name=":1" />, estis konsiderataj senregnanoj kaj ne rajtis havi propran armeon.

En la tempo de Neŭtrala-Moresnet oni povis aŭskulti en la stratoj, en la kafejoj kaj en la [[Kazino|vetludejo]] la francan, la nederlandan, la germanan, la ripuaran (lokan dialekton), la Kelmisan "''Platt''" proksime al kelkaj limburgaj nederlandaj dialektoj, kiun eblas klsifiki nek kiel germanan nek kiel nederlandan, la usonanglan<ref name=":1" />, la rusan (fare de militkaptitoj dum la unua mondmilito), la italan kaj laste sed ne balaste ankaŭ Esperanton<ref name=":0" />.[[Dosiero:Moresnet Karte.jpg|eta|[[Neŭtrala Moresnet]] sur [[poŝtkarto]] el la jaro 1900|500x500ra]][[Dosiero:Neutraal Moresnet.jpg|thumbeta|La [[Neŭtrala Moresnet]]|alternative=|maldekstra]][[Dosiero:Göhltalmuseum - Neu-Moresnet - Belgium.jpg|eta|Geultalmuzeo<ref>Noto : Göhltalmuseum: Maxstrasse 9, Kelmis, fermita ĝis majo 2018 kun nova ekspoziciejo en Lütticher Strasse 208-288, Kelmis.</ref> (de:''Göhltalmuseum),'' (nun fermita) estis muzeo en la iama domo de la direktoro de la zinkminejo kun kolekto de objektoj pri [[Neŭtrala Moresnet]] kiuj nun troviĝas en la [[muzeo Vieille Montagne]].]]

[[Dosiero:Grenssteen 53 Moresnet.jpg|thumbeta|Geultalmuzeo, la interno kun unu el la eksponaĵoj, objektoj pri [[Neŭtrala Moresnet]]]]

[[Dosiero:Vierlandenpunt1.jpg|thumbeta|La poŝtkarto de la jaro 1905 kun la [[Kvarlanda punkto]] kaj la [[Neŭtrala Moresnet]]]]

[[Dosiero:Vierlandenpunt.jpg|thumbeta|300px|[[Kvarlanda punkto]] [[Vaalserberg]]]]

== [[Dosiero:Flag of Esperanto.svg|border|40px]] Malapero de [[Neŭtrala Moresnet]] ==

Kiam la minejo elĉerpiĝis en [[1885]], aperis duboj pri la pretervivo de [[Neŭtrala Moresneto]]. Pluraj ideoj estis proponitaj por pli aŭtonomigi ĝin: inter ili, [[kazino]], kaj poŝtoservo kun propraj poŝtmarkoj, ideo malakceptita de la loka registaro. La plej rimarkinda iniciato venis de d-ro [[Wilhelm Molly]] (la mineja kuracisto), inspirita de [[Gustave Roy]], ambaŭ framasonoj: ili celis igi Moresneton la unua [[Esperanta regno]], nomata "Amikejo". La proponita himno estis samnoma [[marŝo]] en Esperanto, kun adaptita ortografio: ''Amikayo''. Amikejo estis proklamita en aŭgusto 1908, sed daŭris nur kelkajn tagojn, ĉar nek Belgio nek Prusio rezignis siajn rajtojn. En [[1914]] dum [[unua mondmilito]], [[Germanio]] (heredanto de Prusio) invadis Belgion kaj [[anekso|aneksis]] Moresneton en [[1915]].

* Ludoviko Karuzo : Amikejo, amuza dramo pri lingvaj problemoj en plurlingva urbo<ref>(eo, it, de) [https://esperantosudtirolo.wordpress.com/tag/plurlingveco/ Projekto Amikejo] kie elŝauteblas la dramo, Esperanto-klubo Sudtirolo, la 12-a de februaro 2011, alirita la 27-an de januaro 2017.</ref>

* Henk : Apud Slenaken iam estis Esperantoŝtato, ''[[Sennaciulo]]'', 56-a jaro, n-ro 4(959), paĝo 29

* [[David Van Reybrouck|David van Reybrouck]], Zinko, Esperanto-traduko de Piet Buijnsters, 2017 (reviziita eldono<ref name=":1" />), eld. [[Internacia Esperanto-Instituto]], 55 paĝoj, ISBN 978-90-805651-5-9)

* ''(nederlanda)'' David van Reybrouck, ''Zink'', De Bezige Bij, 2016, ISBN 9789059653580.

* (nederlanda) ''Moresnet'', ''opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje'' (Moresnet, leviĝo kaj subiro de forgesita najbara landeto, ''traduko en Esperanto bezonata''<ref name=":1" />), Philip Dröge, Het Spectrum, 272 paĝoj, 2016, ISBN 9789000349609

* Grüner Engel, ''Blaues Land'' (Blua lando)'','' München: C.H. Beck, 2007. 204p. <nowiki>ISBN 9783406556173</nowiki> Germanlingva romano en kiu Esperanto kaj la neŭtrala Moresnet ludas gravan rolon.

* Neŭtrala Moresnet. Fotoj, himno, mapoj (NL, EO, DE, EN, FR)

* Ruben Mantels, ''[https://www.de-lage-landen.com/article/staatsvorming-op-postzegelformaat.-twee-boeken-over-het-miniland-moresnet Staatsvorming op postzegelformaat: miniland Moresnet]'', De Lage Landen, la 6-an de novembro 2016.