Eŭropa fago: Malsamoj inter versioj

La '''eŭropa fago'''{{Mankas fonto}} aŭ '''ordinara fago'''<ref name="PIV">[http://vortaro.net/#fago ''fago'' en PIV ĉe vortaro.net]</ref> ({{lang-la|[[Fagus sylvatica]]}}) estas [[decidua]] [[arbo]][[specio]], kiu apartenas al la [[Familio (biologio)|familio]] [[fagacoj]].

La natura [[arealo]] etendiĝas ekde suda [[Svedujo]] ( kun iuj izolitaj ejoj en suda [[Norvegujo]] ) ĝis centra [[Italujo]], okcidente ĝis [[Francujo]], suda [[Anglujo]], norda [[Portugalujo]], centra [[Hispanujo]], kaj oriente ĝis nordokcidenta [[Turkujo]], kie ĝi miksiĝas kun la [[orienta fago]] (''F. orientalis''), kiu anstataŭas ĝin pli fore orientenoriente. En [[Balkana duoninsulo]], ĝi montras ian [[Hibrido|hibridiĝon]] kun la orienta fago; tiuj hibridaj arboj nomiĝas ''Fagus x× taurica''. En la suda parto de sia arealo ĉirkaŭ [[Mediteraneo]], ĝi vegetas nur en [[montarbaro]]j, je altitudo de 600-1600–1 800 m. Kvankam ofte konsiderata kiel indiĝena en suda Anglujo, freŝdataj pruviloj sugestas, ke ĝi nur alvenis en Anglujo nur proksimume en 4 000 antaŭ Kristo, aŭ 2 000 jarojjarojn ''post'' la formiĝo de [[Manika Markolo]] post la [[glaciepoko]]j; eblas ke ĝi estis enkundukitaenkondukita dum la [[Ŝtonepoko]] de la homo, kiu uzis la [[nukso]]jn kiel [[manĝaĵo]]n <ref>Harris, E. (2002). Goodbye to Beech? Farewell to Fagus? ''Quarterly Journal of Forestry'' 96 (2): 97.</ref>. Tiu [[Palearktiso|palearktisa]] specio estas klasifikita kiel hejma en suda Anglujo kaj kiel nehejma en la nordo, kie ĝi ofte estas forigita de 'indiĝenaj' [[arbaro]]j <ref>{{en}} [http://www.forestry.gov.uk/newsrele.nsf/WebPressReleases/1A301105A92950FE80257012002508A0 http://www.forestry.gov.uk/newsrele.nsf/WebPressReleases/1A301105A92950FE80257012002508A0] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20100128215333/http://www.forestry.gov.uk/newsrele.nsf/WebPressReleases/1A301105A92950FE80257012002508A0 |date=2010-01-28 }} ''forestry.gov.uk''</ref>. Lokaj [[poleno]]registraĵoj el la [[Ferepoko]] estas raportitaj de Sir Harry Godwin pri la nordo de Anglujo. ŜanĝantajŜanĝiĝantaj [[Klimato|klimataj]] cirkonstancoj povas submeti fagajn [[populacio]]jn en suda Anglujo al pligrandiĝanta [[streso]] kaj dum ne eblos konservi la nuntempajn [[proporcio]]jn de fago je iuj ejoj, oni konjektas ke cirkonstancoj por la eŭropa fago en nord-okcidenta Anglujo restos favoraj aŭ eĉ pliboniĝos. La specio ofte estas plantitaplantata en [[Britujo]].

Ĝi estas granda arbo, kapabla de atingi altecojn ĝis 49 m <ref>{{en}} {{cite web | url = http://bomeninfo.nl/tall%20trees.htm | title = Grandaj arboj }}</ref> kaj [[trunko|trunkajn]] [[diametro]]jn de 3 m, kvankam pli tipe 25–35 m pri la alteco kaj ĝis 1,5 m pri la trunkaj diametroj. 10-jara arbido proksimume altas 4 m. La eŭropa fago atingas tipan aĝon de 150 ĝis 200 jaroj, kvankam kelkfoje ĝis 300 jaroj. La [[Habito (botaniko)|habito]] varias laŭ la kreskadaj cirkonstancoj; en arbaro, ĝi emas havi longan, sveltan hel-grizan [[trunko]]n kun mallarĝa arbokrono kaj suprenirantaj [[branĉo]]j, en izolita pozicio kun sufiĉa flanka lumo la trunko estas mallonga kun granda kaj larĝe plivastiĝanta krono kaj tre longaj branĉoj.

La [[folio]]j estas alternantaj, simplaj, kaj glatrandaj aŭ iomete krenelaj <ref>{{eo}} Eichholz, Rüdiger 1989 : Esperanta Bildvortaro, ''Esperanto Press'', 2-a eldono, Bailieboro, Ontario, Kanado, p. 354 ISBN 0-919186-32-7</ref>, 5–10&nbsp;cm longaj kaj 3–7&nbsp;cm larĝaj, kun 6-7 nervuroj je ambaŭ flankoj de la folio (7-10 nervuroj ĉe ''Fagus orientalis''). Kiam ili estas krenelaj, tiam troviĝas unu punkto je ĉiu nervura pinto, neniam iu ajn punktoj inter la nervuroj. La [[burĝono]]j estas longaj, sveltaj, 15–30&nbsp;mm longaj kaj 2–3&nbsp;mm dikaj, sed pli dikaj (ĝis 4–5&nbsp;mm), kie la burĝonaj enhavas florajn burĝonojn.

Ofte la folioj ne estas aŭtune apartigitaj kaj anstataŭanstataŭe restas sur la arbo ĝis la printempo.

Tiu [[proceso]] estas nomata [[marĉesenzo]]. TiuĜi speciale okazas, kiam temas pri arbidoj sed ofte daŭras sur la pli malaltaj, branĉoj kiam la arbo estas matura.

La [[semo]]j, nomitaj [[fagonukso]]j, estas etaj kaj triangulaj. Ili longas 15–20&nbsp;mm kaj larĝas 10&nbsp;mm je la bazo. Estas du nuksoj en ĉiu [[kupulo]], [[Aŭtuno|aŭtune]] maturiĝantaj, 5-65–6 monatojmonatojn post [[Poleno|polenado]]. [[Floro|Flora]] kaj sema produktaĵoj estas speciale abundaj dum jaroj, kiuj sekvas varmegan, sekan [[somero]]n, kvankam malofte por du sinsekvantaj jaroj. La nuksoj estas grava [[nutraĵo]] por [[birdo]]j, [[ronĝuloj]] kaj en la [[pasinteco]] ankaŭ por [[homo]]j, kvankam ili estas nur tre malofte home manĝataj. Iomete toksikajtoksaj por la homo se manĝataj grand[[Kvanto|kvante]]grandkvante, kaŭze de la [[tanino]]j, kiujn ili enhavas, dum la 19-a jarcento en Anglujo ili tamen estis elpremitaj por obteni [[oleo]]n, kiu estis uzata por [[kuirado]] kaj en [[lampo]]j. Ili estis ankaŭ [[krudaĵo]] por produkti [[faruno]]n. Tiu ĉi estis manĝebla post eliminado de la taninoj per trasorbigado.

Klimato kaj temperaturoj varias, kvankam la humideco devas esti konstanta. Nemulto estas postulata de la [[grundo]], se tiu ĉi estas sufiĉe drenata. Kvankam nepostulema de la grunda tipo, eŭropa fago havas plurajn signifajn bezonaĵojn : humidan [[Atmosfero (tero)|atmosferon]] ([[precipitaĵo]]n sufiĉe distribuitan tra la jaro, ripetajn [[nebulo]]jn) kaj bone drenitan grundon. La eŭropa fago ne toleras ekscesan stagnantan akvon. Ĝi preferas modere fertilan grundon, [[Kalko|kalkecan]] aŭ iomete [[Acido|acidan]], tial oni trovas ĝin pliofte je montetaj flankoj ol je la fundo de [[Argilo|argila]] baseno. Ĝi toleras severan [[Vintro|vintran]] malvarmon, sed estas sentema poral [[Printempo|printempa]] [[frosto]]. En la norvega [[Oceano|oceana]] klimato, plantitaj fagoj vegetas tiel fore nordennorde kiel [[Trondheim]].

Fagaro estas tre malluma kaj malmultaj plantospecioj kapablas postvivi tie, kie la suno apenaŭ atingas la grundon. Junaj fagoj preferas iom da [[ombro]] kaj povas malbone vegeti en plena sunlumo. En senarbigita arbaro Eŭropa fago ĝermos kaj tiam mortos kaŭze de ekscesa sekeco. Sub [[kverko]]j kun limigita foliara kovraĵo ĝi rapide altece superos ilin kaj, kaŭze de la densa faga foliaro, la kverkoj mortos pro manko de sunlumo. [[Forsto|Forstistoj]] povas postvivigipluvivigi la kverkojn hakante la junajn fagojn per serpo je 10&nbsp;cm super la grundonivelo. Tia farado povas rezultigi belegajn [[bonsajo]]jn.

La [[Radiko|radiksistemo]] <ref>{{eo}} Simon, Karl-Hermann (ed.) 1995, p.4</ref> estas diska <ref>Simon, Karl-Hermann 1995, p.5</ref>, eĉ supraĵa, kun grandaj radikoj kiuj disvastiĝas ĉiudirekte. La eŭropa fago formas ektotrofajn [[mikorizo]]jn kun diversaj [[fungoj]] inkluzive de [[membro]]jmembroj el la [[Genro (biologio)|genroj]] ''[[Amanita]]'', ''[[Boletus]]'', ''[[Kantarelo|Cantharellus]]'', ''Hebeloma'' kaj ''Lactarius''; tiuj fungoj ludas gravan rolon por plibonigi la ensorbado de akvo kaj nutaĵajnutraĵaj elementoj el la grundo.

[[Dosiero:March dyke sourlie.JPG|upright|eta|maldekstra|Eŭropa fago, plantita sur [[digo]] ( arbostria limo ) en [[Skotujo]].]]

La [[ligno]] de la eŭropa fago estas uzata por la fabrikado de multaj [[objekto]]j kaj [[laborilo]]j. Kaŭze de ĝisia fajna [[Lignoteksturo|teksturo]], la ligno estas facile prilaborebla, trasorbigebla, [[Farbo|farbebla]] ( escepte de sia trunk-kerno ), vernisebla kaj [[Gluo|gluebla]]. Per vaporigado la ligno estiĝas eĉ [[Maŝino|maŝine]] pli prilaborebla. Ĝi liveras elstarantanelstaran finrezulton kaj rezistas al kunpremo kaj al fendiĝo. Segado kelkfoje estas malfacilemalfacila kaŭze de splitado, kaj la ligno estas rigida, kiam oni kurbigas ĝin. La [[denseco]] de la ligno estas 720&nbsp;kg poper [[kubmetro]] <ref>{{en}} [http://www.nichetimbers.co.uk/european-hardwood/steamed-beech/ Steamed Beech]. Niche Timbers. Elŝutita 2009-08-20.</ref>.

Ĝi estas speciale bone adaptita por eta [[ĉarpentado]], precipe [[meblaro]]. Ekde [[seĝo]]j ĝis [[pargeto]] kaj [[ŝtuparo]]j, la eŭropa fago povas servi al io ajn alia ol al forta struktura subteno, se oni ne postlasas ĝin eksterhejmeeksterdome. Ĝia [[dureco]] igas ĝin [[Idealo|idealeideala]] por fabriki lignajn [[maleo]]jn kaj stablojn. La ligno de la eŭropa fago tamen facile [[Putrado|putras]], se ĝi ne estas protektita per [[gudro]] surbaze de [[Distilado|distilaĵo]] de sia propra [[arboŝelo]] (kiel uzate ĉe [[ŝpalo]]j). Ĝi pli konvenas por [[Papero|lignopasto]] ol multe da aliaj [[foliarbo]]j, kvankam ĝi estas nur kelkfojeneofte uzata por tiu [[celo]]. La [[kodo]] por siaĝia uzado en Eŭropo estas ''FASY'' ( el ''FA''gus ''SY''lvatica ). La eŭropa fago ankaŭ estas konsiderata kiel unu el la plej bonaj [[brulligno]]j por [[kameno]]j <ref>{{en}} [http://www.jotuluk.com/Content/StandardPage____3178.aspx Nov 2, 2007]</ref>. Primara Produkto AM 01, servante al [[fumaĵado]], estas produktita el ''Fagus sylvatica L.''<ref>{{en}} European Food Safety Authority (EFSA) [http://www.efsa.europa.eu/en/scdocs/scdoc/1396.htm Scientific Opinion on Safety of smoke flavour - Primary Product – AM 01] 8 January 2010</ref>.

''[[Biscogniauxia nummularia]]'' estas [[Askofungoj|askofunga]] primara [[infekta agento]] de la eŭropa fago, kaŭzantekaŭzanta deŝiriĝan kanceron kaj lignan [[Malkomponiĝado|putraĵon]]. Ĝi troveblas dum la tuta jaro kaj ne estas manĝebla.