Homo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Sj1mor (diskuto | kontribuoj) Etikedoj: Vida redakto Disambiguation links |
Sj1mor (diskuto | kontribuoj) La homo en kulturo Etikedoj: Vida redakto Disambiguation links |
||
Linio 204:
=== La origino de la homo laŭ religioj kaj mitoj ===
{{Ĉefartikolo|Kreo}}Rakontoj pri la origino de homo estas grava parto de la plej multaj mondaj religioj, mitoj kaj folkloro de diversaj popoloj. En [[judismo]] kaj [[kristanismo]], laŭ la libro de [[Genzone|Genezo]], Dio kreis la unuajn viron kaj virinon laŭ Sia bildo. Li kreis la homon el tero kaj "ŝveligis en lia nazon [[Animo|animon]] de vivo". Ankaŭ en [[Islamo]] ekzistas simila priskribo, en kiu la homo estas kreita el [[argilo]] kaj post doninte al li formon, Dio ŝveligis en lin de sia animo <ref>La [[Korano]], [[Surao]] 32, 6, 8</ref>. La kreado de la unuaj homoj el tero, [[koto]] aŭ argilo estas ofta motivo en la mitologioj de malsamaj popoloj. La Kreinto-Dio en la [[Madagaskaro|madagaskara]] mitologio vidis sian filinon skulpti malgrandajn argilajn [[Pupo (ludilo)|pupojn]], kaj li tiom ŝatis ilin, ke li enspiris al ili vivon. En la plej malnova konata mitologio hodiaŭ - [[sumera mitologio]] - la dio [[Enki]] [[Knedopasto|knedis]] la unuajn homojn el argilo dum [[Ebrio|ebriado]], tiel klarigante la multajn malfortojn kaj problemojn de la homa raso. Ne ĉiam viro unue estas kreita - en kelkaj versioj de [[maoria mitologio]] la ĉefdio [[Tane]] unue knedas la unuan virinon el ruĝa argilo. <ref name=":0">David Leeming, Kreadomitoj de la mondo: enciklopedio, p. 11</ref>
En aliaj mitologioj homoj estis kreitaj el malsamaj materialoj, ekzemple la kreintoj en [[Melanezio|melanesia]] mitologio kaj [[norena mitologio]] kreis la unuajn homojn el arboj, kaj la kreinto en la mitologio de [[Samoo]] kreis ilin el [[Vermo|vermoj]]. <ref name=":0" /> En la babilona krea epopeo [[Enuma Eliŝ]], la dioj kiuj venkis la monstron [[Thiamat]] kreis viron de la korpo de ŝia giganta filo. En la mitologio de la [[apaĉoj]] la dio [[Haktkin]] kreis la bestojn el argilo, kaj ili petis al li krei alian estaĵon kiu protektus ilin en kazo dio forlasus la mondon. Dio kreis la unuan homon laŭ Sia bildo el materialoj kolektitaj de la diversaj bestoj - la [[sango]] el [[Okro|ruĝa okro]], la [[Osto|ostoj]] el [[Roko|rokoj]], la [[haŭto]] el [[Koralo|koraloj]] kaj similaj, kaj enspiris vivon en ĝin.
En alia speco de kreadrakonto, la unuaj homoj ne estis skrupule formitaj sed kreskis el praa aŭ dia elemento. En [[Egipta Mitologio|egipta mitologio]], la infandioj, [[Ŝuo (dio)|Ŝuo]] dio al la aero kaj [[Tefnut]] la de la diino de nebulo kaj humido estis perditaj dum vojaĝo. La Kreinto-Dio [[Atumo]], ilia patro, zorgis pri ili kaj sendis sian ĉion-vidantan okulon por serĉi ilin. Kiam ili alvenis hejmen, Atumo ekscitiĝis kaj ekplodis pro ĝojo. Liaj larmoj gutis al la tero kaj tiele fariĝis la unuaj homoj.
Multaj mitologioj rakontas pri la kreado de homo en pluraj stadioj, ĉar la kreintoj-dioj emas [[Pento|penti]] kaj detrui siajn fruajn provojn, ofte tra [[Inundo|inundoj]] aŭ similaj [[naturaj katastrofoj]]. En [[Inkaoj|inkaa]] mitologio, la kreinto-dio [[Virakoĉa]] unue kreis mondon sen suno, luno kaj steloj. Li ĉizis grandegajn estaĵojn en ŝtono, sed decidis detrui ilin ĉar li timis ilin. Anstataŭ ili li kreis homojn, sed kelkajn jarojn poste li ankaŭ detruis ilin, ĉar ili forgesis lin. Post la granda detruo, Virakoĉa denove eklaboris, kaj ĉi-foje, antaŭ la kreado de la homo, li kreis lumon, sunon, lunon kaj stelojn. Li denove ĉizis homojn el la roko, ĉi-foje aldonante ankaŭ bestojn. Post kreado, Virakoĉa deklaris al homoj ke li estas la Kreinto-Dio por esti sklavigita eterne, kaj malaperis en la maron.[[Dosiero:Creation_Prometheus_Louvre_Ma445.jpg|eta|Romia reliefo el la 3-a jarcento p.K., prezentanta la agon krei homon laŭ greka mitologio: [[Prometeo]] kreas homojn el [[polvo]], kaj [[Atena]] donas al ili ilian animon.]]
=== Homa naturo en kulturo, literaturo kaj penso ===
{{Ĉefartikolo|Universalaĵoj homaj}}Tra la historio, homaj kulturoj, artaĵoj kaj literaturaĵoj, teologoj, ideologoj, filozofoj kaj sciencistoj traktis profundajn demandojn pri la homa naturo, ĝia loko en la mondo kaj la signifo de ĝia ekzisto.
Religioj kaj mitologioj tendencas havi [[Tercentra teorio|teocentran]] koncepton en kiu la celo de viro estas adori la diaĵon (ununura aŭ multobla) kiu kreis lin, kaj aliflanke, [[Antropocentrismo|antropocentraj]] konceptoj evoluigis ke lokigas la homon ĉe la centro, <ref>Tiu ĉi koncepto estas fame esprimita en la aserto de la greka sofisto [[Protagoro]] ke "homo estas la mezuro de ĉio."</ref> kaj eĉ prezenti lin kiel tiu, kiu formis [[Dio|Dion]] laŭ sia bildo. <ref>Ekzemple la greka poeto kiel [[Ksenofaneso]] rimarkis, ke homoj de malsamaj socioj dezajnis siajn diojn laŭ si mem, kaj li konjektis ke se leonoj aŭ brutaj havus dioj, ili estis en formo de leonoj aŭ virbovoj, respektive.</ref> Homo estas ofte portretita kiel supera ol bestoj, sed ankaŭ kiel malsupera ol Dio. Estas dirite en [[Kohelet]] ke "homo per neniu diferencas de la besto", sed laŭ la libro de [[Genezo]] la homo estas diferenca de ĉiuj bestoj pro tio ke li estis kreita "laŭ la bildo de Dio". La demando pri la kapablo de homo supreniri al la rango de dio, ekzemple por gajni [[Senmorteco|senmortecon]], okupis antikvajn epopeojn kiel la intrigojn de [[Gilgameŝ]]. La diferenco, se ne la nurunueco, de la Homo el ĉiuj aliaj vivantoj, kaj la signifo de lia ekzisto estis longe diskutitaj en filozofio kaj literaturo, kaj precipe antaŭ la modernaj sciencaj malkovroj, ke la homo estas [[specio]] de [[organismo]], kiu [[Evoluismo|evoluis]] el aliaj specioj, sur planedo sen klara unikeco, en nespeciala loko ene de vasta kaj tre antikva [[universo]]. La unikeco de homo en la universo estas la temo de la filozofia-kosmologia debato inter la [[kopernika principo]] kaj la [[principo de mezumoj]] kaj la [[antropa principo]]. La fama demando de [[Hamleto]]: "esti, aŭ ne esti" esprimas la [[Ekzistadismo|ekzistadisman]] [[Dilemo|dilemon]]: kial la homo elektu la vivon super la morto? Platono argumentis ke la esenco de homo kaj lia celo estas lerni kaj scii, Aristotelo kredis ke la esenco de homo estas la aspiro al la bono; La greka fluo de [[hedonismo]] deklaris ke la celo de homo estas plezuro kaj feliĉo; [[Maimonido]] deklaris ke la celo de viro estas la akiro de dio kiel la kapablo de viro koni lin; [[Jean-Jacques Rousseau]] argumentis ke la esenco de homo kaj la signifo de lia ekzisto estas la realigo de lia potencialo; Kaj [[Erich Fromm]] argumentis ke amo estas la primara respondo al la problemo de homa ekzisto.
Alia ripetiĝanta demando en literaturaj verkoj kaj filozofiaj kaj teologiaj diskutoj estas ĝis kia grado la homo havas [[Libera elekto|liberan elekton]] en formado de sia [[destino]], aŭ ĉu tiu destino estas antaŭdiktita de dieco, de la fortoj de la universo aŭ de homa naturo. En epopeaj verkoj kiel [[Iliado]] kaj [[Odiseado]], kaj en tragedioj kiel [[Edipo|Edipo la Reĝo]], eĉ la sorto de regantoj, herooj kaj [[Rolmodelo|rolmodeloj]] estas antaŭdeterminita, kaj ofte decidita per tragedia difekto en karaktero, sed donita al ĉiuj elekton laŭ sia maniero porti tiun sorton. En [[hinduismo]], kiel priskribite ekzemple en la [[Bhagavad Gita]], la percepto estas ofta ke ĉiu persono estas destinita por destino kaj loko en socio de kiu ili ne povas esti deturnita, sed tiuj kiuj akceptas sian destinon saĝe akiros [[Karmo|karmon]] kaj pli bonan sorton en la sekva [[enkarniĝo]]. La procezo ("[[Dharma]]" aŭ "[[Tao]]") liberiĝi de la ciklo de enkarniĝoj kaj atingi spiritan kleriĝon, aŭ [[Nirvano|Nirvanon]], estas centra temo en [[orientaj filozofioj]].
Tria ofta demando pri homa naturo estas kiomgrade ĝi estas esence bona aŭ esence malbona. Homo ofte estas portretita kiel pli bona ol bestoj havante la scion kaj moralan kapablon distingi kaj decidi inter bono kaj malbono. Multaj literaturaj verkoj traktas la luktadon de la protagonistoj kaj decidadon pri fatalaj moralaj dilemoj. La fonto de malbono laŭ komunaj konceptoj povas esti en la instinkto de malbono, en [[prapeko]], en supernatura detrua potenco kiel [[Angra Mainju]] en [[Zaratuŝtrismo]] aŭ [[Satano]], en la [[Abrahama religio|Abrahamaj religioj]], aŭ en blindaj naturaj fortoj. Scienco esploras la demandon de [[heredeco kontraŭ medio]] - ĝis kia grado la homa naturo estas determinita de naskiĝo kaj ĝis kia grado ĝi estas lernita de la medio kaj edukado, kaj submetata al elekto sen [[pledo al Naturo]].
==En Esperanto==
| |||