Atlantiko: Malsamoj inter versioj

La plej malnova konata mencio de "Atlantiko" estas en La Historioj de [[Herodoto]] de ĉirkaŭ 450 a.K. (Hdt. 1.202.4): ''Atlantis thalassa'' (greke: ἀτλαντὶς θάλασσα; nome: Maro de Atlas). La esprimo la etiopa [[Oceano]], derivita de [[Etiopio]], estis aplikita al la suda Atlantiko tiom malfrue kiom ĝis la mezo de la [[19-a jarcento]].<ref>{{cite book|author1=George Ripley|author2=Charles Anderson Dana|title=The American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge|url=http://books.google.com/books?id=ROQXAQAAIAAJ&pg=PA69|accessdate=15 April 2011|year=1873|publisher=Appleton|pages=69–}}</ref> Antaŭ ol eŭropanoj malkovris aliajn oceanojn, la esprimo "oceano" mem estis sinonima kun la akvoj preter la [[Ĝibraltara Markolo]] kiun oni nun konas kiel [[Atlantiko]]. La fruaj grekoj kredis tiun oceanon kiel [[Oceano (mitologio)|giganta rivero ĉirkaŭanta la mondon]].

 

 

[[Dosiero:Porto Covo pano April 2009-4.jpg|eta|250px|Atlantiko vidita el la okcidenta marbordo de [[Portugalio]]|alt=Photo of surf breaking on rocky shore]]

La mezaveraĝa profundo de Atlantiko kun siaj apudaj maroj, estas 3,339 metroj; sen ili ĝi estas 3,926 metroj. La plej granda profundo, nome ''Milvokia Marfosaĵo'' kun 8,380 metroj, estas en la Portorika Marfosaĵo. La Atlantika larĝo varias de 1,538 marmejloj (2,848&nbsp;km; 1,770 mejl.) inter Brazilo kaj Siera-Leono al pli ol 3,450 marmejloj (6,400&nbsp;km; 4,000 mejl.) en la sudo.

 

Transatlantika vojaĝado ludis gravan rolon en la vastiĝo de okcidenta civilizo en [[Ameriko]]. Estas Atlantiko kiu apartigas la "Malnovan Mondon" disde la "Nova Mondo". En modernaj tempoj, kelkaj idiomaĵoj nomas la oceanon laŭ humure eta maniero ''La Lageto'', priskribante kaj la geografiajn kaj kulturajn disigojn inter Nordameriko kaj Eŭropo, aparte inter la anglalingvaj nacioj de ambaŭ kontinentoj. Multaj britoj nomas Usonon kaj Kanadon "trans la lageto", kaj inverse.<ref>Ekzemple: BBC Click – Epizodo 4a Aprilo 2009</ref>

 

<ref>{{cite web|last=David|first=Armitage|title=The Red Atlantic|url=http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/reviews_in_american_history/v029/29.4armitage.html|publisher=Project MUSE|accessdate=28an Oktobro 2012}}</ref>

 

 

[[Dosiero:Atlantic bathymetry.jpg|eta|Atlantika [[bathymetry]]|Mapo kiu uzas koloron por montri oceanan profundon]]

La profunda marfundo supozeble estas sufiĉe plata kun fojaj profundoj, [[Profunda submara fosego|profundakvaj ebenaĵoj]], tranĉeoj, [[Submara monto|submaraj montoj]], [[baseno]]j, [[altebenaĵo]]j, [[kanjono]]j, kaj kelkaj [[gujoto]]j. Diversaj bretoj laŭ la marĝenoj de la kontinentoj konsistigas proksimume 11% de la malsupra topografio kun malmultaj profunda kanaltranĉado trans la kontinenta pliiĝo.

 

[[Dosiero:Circulacion termohalina.jpg|Pado de la termohalina cirkulado. Purpuraj padoj reprezentas profund-akvajn fluojn, dum bluaj padoj reprezentas surfacajn fluojn.|eta|alt=Map displaying a looping line with arrows indicating that water flows eastward in the far Southern ocean, angling north east of Australia, turning sough after passing Alaska, then crossing the mid-Pacific to flow north of Australia, continuing west below Africa, then turning northwest until reaching eastern Canada, then angling east to southern Europe, then finally turning south just below Greenland and flowing down the Americas' eastern coast, and resuming its flow eastward to complete the circle]]

[[Dosiero:Oceanic gyres.png|eta|Mapo de la kvin gravaj oceanaj rondiroj|alt=Map showing 5 circles. The first is between western Australia and eastern Africa. The second is between eastern Australia and western South America. The third is between Japan and western North America. Of the two in the Atlantic, one is in hemisphere.]]

La [[Koriolisforto]] cirkulas en nordatlantikan akvon en dekstruma direkto, dum sudatlantika akvo cirkulas maldekstrume. La sudaj [[tajdo]]j en Atlantiko estas duon-tagnoktaj; tio estas, po du flusoj okazas dum po 24 lunaj horoj. En latitudoj super 40° Norda iu orientokcidenta oscilado okazas.

 

 

[[Dosiero:Atlantic hurricane graphic.gif|eta|dekstra|Ondoj de [[pasato]]j ĉe areoj de Atlantika Oceano de konverĝaj ventoj kiuj moviĝas laŭlonge de la sama trako kiel la domina vento - kreas malstabilecojn en la atmosfero kiuj povas kaŭzi la formadon de [[uragano]]j.|alt=Map of Caribbean showing seven approximately parallel westward-pointing arrows that extend from east of the Virgin Islands to Cuba. The southern arrows bend northward just east of the Dominican Republic before straightening out again.]]

La [[Golfa Marfluo]] kaj ĝia norda etendaĵo direkte al Eŭropo, nome la [[Nordatlantika Marfluo]], ekzemple, varmigas la atmosferon de la [[Britaj Insuloj]] kaj nordokcidenta Eŭropo kaj influas veteron kaj klimaton tiom sude kiom ĉe la norda Mediteraneo. La malvarmakvaj fluoj kontribuas al peza nebulo de la marbordo de orienta [[Kanado]] (la areo ''Grand Banks of Newfoundland'' (Grandiozaj Bankoj de Novlando)) kaj la nordokcidenta marbordo de [[Afriko]]. Ĝenerale, vento transportas humidon kaj aeron super kamparaj regionoj. Uraganoj formiĝas en la suda parto de la Norda Atlantika Oceano. Pli lokaj specialaj veterekzemploj povus esti trovitaj en ekzemploj kiaj ekzemple la Azora Kontraŭciklono, la [[Bengela Marfluo]], Nor'easter ktp.

 

 

{{Ĉefartikolo|Historio de Atlantika Oceano}}

La [[vikingo]]j, la [[portugalo]]j, kaj la [[hispano]]j estis la plej famaj inter fruaj esploristoj. Post [[Kolumbo]], la eŭropa esplorado rapide akcelis, kaj multaj novaj komercvojoj estis establitaj. Kiel rezulto, Atlantiko iĝis kaj restas la plej grava arterio inter Eŭropo kaj Ameriko (konata kiel transatlantika komerco). Sciencaj esploradoj inkludas tiujn de la [[ekspedicio Challenger]], la ekspedicio German Meteor, tiu de la [[Universitato Kolumbio]], de la Terobservatorio Lamont-Doherty kaj de la Usona Hidrografia Servo.

 

[[Dosiero:RaII.InMuseum.jpg|eta|dekstra|Ra II, nome ŝipo konstruita el [[papiruso]], navigadis sukcese tra la Atlantiko fare de [[Thor Heyerdahl]] provante, ke eblis trapasi la Atlantikon el Afriko uzante tiajn ŝipojn en fruaj epokoj de historio.]]

* Proksimume en 980-982, [[Eriko la ruĝa]] malkovris [[Gronlando]]n, geografie kaj geologie parton de Ameriko.

* La 15an de aprilo 1912 la ''[[Titanic]]'' sinkis post trafado de [[glacimonto]] kun perdo de pli ol 1,500 vivoj.

* 1914-1918, la [[Unua Batalo de Atlantiko]] okazis dum la [[Unua Mondmilito]].

* Poste en 1919, brita aviadilo pilotita fare de Alcock kaj Brown faris la unuan senhaltan transatlantikan flugon, de [[Novlando]] ĝis [[Irlando]].

* En 1921, la britoj estis la unuaj se temas pri transiri la Nordan Atlantikon en aerŝipo.

* En 1999, post remado dum 81 tagoj kaj 4,767 kilometroj (2,962 mejloj), Tori Murden iĝis la unua virino se temas pri kruci Atlantikon de remboato sole kiam ŝi atingis [[Gvadelupo]]n el la Kanarioj.

 

Atlantiko kontribuis signife al la evoluo kaj ekonomio de ĉirkaŭaĵoj. Krom grava transatlantika transportado kaj komunikadaj itineroj, Atlantiko ofertas abundajn gaso- kaj [[nafto]]-kuŝeĵojn en la [[Sedimenta rokaĵo|sedimentaj]] [[petro]]j de la kontinentaj deklivoj. Atlantiko gastigas la plej riĉajn [[fiŝkaptado|fiŝkaptadajn]] resursojn de la mondo, precipe en la akvoj kovrante la bretojn. La plej gravaj fiŝoj estas [[moruo]], [[eglefino]], [[merluĉo]], [[haringo]], kaj [[skombro]].

 

La plej produktivaj areoj inkludas tiujn de la [[Novlandaj Grandaj Benkoj|Grandaj Benkoj]] de [[Novlando]], la breto de [[Nov-Skotio]], la benko Georges de [[Kabo Cod]], la Bahamaj Benkoj, la akvoj ĉirkaŭ [[Islando]], la [[Irlanda Maro]], la [[Dogger-benko]] de [[Norda Maro]], kaj la Falklandaj Benkoj. [[Angilo]], [[omaro]], kaj [[baleno]]j aperas en grandaj kvantoj. Diversaj internaciaj traktatoj provas redukti [[poluo]]n kaŭzitan de mediaj minacoj kiaj ekzemple [[naftopoluo]], [[marrubo]], kaj la forbruligon de venenruboj sur maro.

 

[[Dosiero:Iceberg A22A, South Atlantic Ocean.jpg|eta|[[Glacimonto]] A22A en la Suda Atlantika Oceano|alt=Overhead photo of iceberg with surrounding clouds|alt=Overhead photo of iceberg]]

[[Glacimonto]]j estas oftaj de februaro ĝis aŭgusto en la [[Davisa Markolo]], [[Dania Markolo]], kaj la nordokcidenta Atlantiko kaj estis ekviditaj same longe sude kiel ĝis Bermudo kaj Madejro. Ŝipoj estas ekipitaj de glacirompigaj superkonstruaĵoj en la ekstrema nordo de oktobro ĝis majo. Persista [[nebulo]] povas esti mara danĝero de majo ĝis septembro, same kiel [[uragano]]j povas okazi norde de la ekvatoro (majo ĝis decembro).

Ankaŭ [[uragano]]j estas natura danĝero en Atlantiko, sed plejparte en la norda parto de la oceano, malofte tropikaj ciklonoj formiĝas en la sudaj partoj. Uraganoj kutime formiĝas inter 1a de junio kaj 30a de novembro de ĉiu jaro.

 

De oktobro ĝis junio la surfaco estas kutime kovrita per flosglacio en la [[Labradora Maro]], [[Dania Markolo]], kaj [[Balta Maro]]. Laŭhorloĝee varmakva rondiro okupas la nordan Atlantikon, kaj male varmakva rondiro aperas en la suda Atlantiko. La [[Mezantlantika Kresto]], nome kruda nord-suda centra linio por la tuta atlantika baseno, unue malkovrita fare de la [[Ekspedicio Challenger]] dominas la marfundon. Tio estis formita per la [[vulkano|vulkanismo]] kiu formis ankaŭ la marfundon kaj la insulojn leviĝantajn de ĝi.

 

Insuloj inkludas [[Novlando]]n (inkluzive de centoj da ĉirkaŭaj insuloj), [[Gronlando]]n, [[Ferooj]]n, [[Britio]]n (inkluzive de multaj ĉirkaŭaj insuloj), [[Irlando]]n, Rockall, Sabloinsulo, [[Acoroj]]n, St. Pierre kaj Miquelon, [[Madejro]]n, [[Bermudoj]]n, [[Kanarioj]]n, [[Karibio]]n, [[Kabo-Verdo]]n, Santomeon kaj Principeon, Fernando de Noronha, Atolon das Rocas, Ascension, Sanktan Heleno'n, Trindade kaj Martim Vaz, Tristan da Cunha, Insulo Gough (konata ankaŭ kiel Diego Alvares), [[Falklandaj Insuloj]], [[Fajrolando]], Sudgeorgia Insulo, Suda Sandviĉo-Insulojn, kaj Buvet-insulon. (vidu sube)

 

{{Ĉefartikolo|Makaronezio|Atlantika Eŭropo}}

La ŝtatoj (teritorioj en klinitaj literoj) kun marbordo al la Atlantika Oceano (eksklude la Nigran, Baltan kaj Mediteranean Marojn) estas la jenaj:

 

{{div col|cols=5}}

* [[Dosiero:Flag of the Azores.svg|23px]] ''[[Azoroj]]''

{{div col end}}

 

{{div col|cols=5}}

* {{AGO}}

{{div col end}}

 

{{div col|cols=5}}

* {{ARG}}

{{div col end}}

 

{{div col|cols=5}}

* ''{{AIA}}''

* ''{{CYM}}''

* {{CUB}}

* {{DMA}}

* {{DOM}}

* [[Dosiero:Flag of Martinique.svg|23px]] ''[[Martiniko]]''

* ''{{MSR}}''

* ''{{PRI}}''

* {{SKN}}

* {{LCA}}

* ''{{MAF}}''

* {{VCT}}

* {{TTO}}

* ''{{TCA}}''

{{div col end}}

 

{{div col|cols=5}}

* {{BLZ}}

* {{NIC}}

* {{PAN}}

* {{USA}}

{{div col end}}

 

{{havenda artikolo|Atlantika Oceano}}

 

[[Kategorio:Atlantiko| ]]