Orgeno: Malsamoj inter versioj

La '''orgeno''' ([[Greka lingvo|greke]] ὄργανον ''órganon'' „ilo, instrumento, organo“) estas [[muzika instrumento]] ludebla per [[Klavarinstrumento|klavoj]]. La [[sono]] estas produktita per [[orgenfajfilo|fajfiloj]], tra kiuj blovas la aerfluo nomata faklingve „orgenvento“. Kontraste al [[elektronika orgeno]], kiu ne havas fajfilojn, tiaspeca orgeno nomiĝas „fajfilorgeno“, kiu apartenas al la [[aerofono]]j. La plej multaj orgenoj enhavas ĉefe ''lipfajfilojn'', kaj dum trablovo de la aero tra [[Orgenfajfilo#Labiofajfiloj|fajflabioj]] la aerkolono en la interno ekvibras kaj produktas la [[tono]]n. Kroma tipo de fajfiloj estas la „anĉfajfiloj“, kies vibrantaj [[Orgenfajfilo#Lamenfajfiloj|lamenoj]] kaŭzas la tonon.

La [[Orgenkonstruo|orgenkonstruisto]] havas la malfacilan kaj postuleman taskon konstrui la instrumenton optimume, kio tamen ofte estas nur parte realigebla pro la realaj kondiĉoj de la starloko. Ideale la orgensono devas esti egale laŭta en ĉiu punkto de la ejo kaj kapabli atingi ajnan lokon en ĝi. La [[resono]] ne tro vualigu la originan sonon.

En preĝejoj la lokado de orgeno malkaŝas multon pri ties [[Liturgio|liturgia]] destino kaj uzeblecoj. Dum la plej malnovaj instrumentoj ofte situas proksime de la [[ĥorejo]] aŭ en la formo de "[[hirundo]][[nesto|nestaj]] orgenoj", ekde la [[17-a jarcento]] la orgeno kutime staras ĉe la okcidenta muro. Laŭtradicie la ĥororgeno (aŭ en [[Italio]]/[[Hispanio]] la [[evangelio]]-[[epistolo]]-orgenparo) estis destinita por katolika [[liturgio]], kiu plejparte okazis en la [[ĥorejo]] de la preĝejo. Kiam post la [[reformacio]] la kantado de la komunumo pligraviĝis, la orgeno translokiĝis al la okcidenta muro kaj krome pligrandiĝis kaj plilaŭtiĝis, ĉar nun ĝi devis gvidi la komunumon kantantan en pleniĝinta preĝejo. En malgrandaj preĝejoj aŭ en tiuj kun specialaj arkitekturaj apartaĵoj oni ofte devas adaptigi la orgenon al la [[arkitekturo]] de la starloko, sendepende de ties liturgia graveco.

=== Eksteraĵo ===

Grandaj orgenoj distingigas per la formo de sia kesto kaj la antaŭaĵo ([[orgenfasado]]) la efikon de la ejo, en kiu ili staras. Dum la [[renesanco]], kaj poste en la [[baroko]], la graveco de la videbla eksteraĵo ofte rezultis en tio, ke la kostoj por la orgenkesto kun skulpturornamaĵo kaj ornamskulptaĵoj, pentraĵoj kaj orumaĵoj superis tiujn de la orgeno mem. La orgenfasado kune kun la skulpta kaj pentra ekipo kaj elformado de la preĝejo ofte servis al arkitektura universala koncepto.

La klavaroj de modernaj orgenoj plejofte havas tonamplekson ekde C ĝis g³ (ĉe la novkonstruitaj nur malofte ĝis f³), sed kelkfoje ankaŭ ĝis a³ oder c⁴. La pedalaro kutime etendiĝas ekde C ĝis f¹, foje ankaŭ ĝis g¹ aŭ a¹. Orgenoj de la pasintaj jarcentoj disponas plejparte pri malpli granda tonamplekso. Ekzemple ĝis la dua duono de la [[18-a jarcento]] tonamplekso de la klavaro ĝis c³ aŭ d³, kaj de la pedalaro ĝis c¹ aŭ d¹ estis la normo. En baspozicio malnovaj orgenoj ofte havas [[Klavaro#Apartaĵoj de la orgeno|mallongan]] aŭ [[Klavaro#Apartaĵoj de la orgeno|rompitan oktavon]]. Ĝis la komenco de la [[19-a jarcento]] orgenoj ofte malhavis la malaltan C#. Oni nombras la klavarojn desupre-malsupren kaj nombras ilin per romiaj nombroj. Malgrandaj orgenoj havas unu aŭ du klavarojn, mezgrandaj orgenoj du aŭ tri kaj grandaj orgenoj tri, kvar aŭ kvin (fojfoje ankaŭ 6 aŭ 7) klavarojn. Iberaj barokorgenoj mezgrandaj foje disponas nur pri unu klavaro. Ĉe malgrandegaj orgenoj foje mankas pedalaro. En la historia orgenkonstruo (ekzemple en [[Nederlando]], dum la [[17-a jarcento|17-a]] kaj [[18-a jarcento]]j) ekzistis ankaŭ grandaj, plurklavaraj orgenoj sen memstara pedalaro.

La diferencaj tonpozicioj bildigas la [[supratono|supratonarosupratonaron]]n. Per kombinado de bazregistro (kutime 8′-pozicio) kun unu aŭ pli [[Alikvotregistro|supratonregistroj]] (ekz. 2²/₃′ aŭ 1³/₅′) oni aldonas mankajn supratonojn aŭ plifortikigas jam ekzistantajn, kio ŝanĝas la sonkoloron.

La 14-a kaj 15-a jarcentoj alportis gravajn novaĵojn: nun ekestis unuope elekteblaj registroj, manklavaroj kaj unuopaj suborgenoj. Pro la esprimo „bati la orgenon“ fiksiĝis la supozo, ke tiuj ĉi instrumentoj estus malfacile ludeblaj, kaj ke oni ekfunkcius la klavojn per granda fortoelspezo, kelkfoje eĉ per pugnoj same kiel je [[kariljono]]j. Tamen la muziko konservita el tiu tempo konkludigas, ke ankaŭ ekzistus facile ludeblaj orgenoj, kiuj permesis rapidan ludadon. Fakte ekzistas bildoj pri klavoj de ĉi tiuj orgenoj, kiujn oni supozeble manipulis tutmane, kio tamen ne indikus fortan pugnobatadon. Ekz. la bildoj en ''[[Syntagma musicum]]'' de [[Michael Praetorius]] montras la klavarojn de la [[Gotika katedralorgeno en Halberstadt|katedralorgeno en Halberstadt]] de 1361 kun tiaj klavoj. La „batado“ rilatas pli ĝuste je „frapado“; ankaŭ ekz. la liuto estas „batata“. La orgenoj de la [[Renesanco|frurenesanco]] ankoraŭ memoras pri la tempo de la reenkonduko de registroj en la finiĝanta mezepoko (voĉoseparo). Ili enhavas relative malmultajn registrojn (ekz. ''prestanto'', ''oktavo'', ''hintersatz'' kaj ''cimbalo'' el la [[Gotiko|gotika]] [[blokpozitivo]], aldone unu ĝis du flutoj, trumpeto kaj la rigalo) kaj ofte disponas nur pri unu klavaro kaj alkroĉita pedalaro. Ekzistanta rigalregistro estas aranĝita facile alirebla super la ludotablo, ĉar ĝiajn fajfilojn oni ofte devas reagordi. El ĉi tiu aranĝo poste evoluis la brustverko, en kiu la rigalfajfiloj staras ankoraŭ facile alireblaj tute antaŭe.

En la altrenesanco evoluis plene ekonstruitaj orgenoj. La sonidealo orientiĝis je la tiam kutima ensemblomuziko sur samspecaj instrumentoj. Do [[Principalo (orgeno)|principaloj]], [[Registro (orgeno)#Miksitaj voĉoj|miksturoj]] kaj [[Registro (orgeno)#Miksitaj voĉoj|cimbalo]] reprezentas la propran „orgensonon“. Tiujn aliĝas multaj registroj, kiuj imitu la sonon de tiam kutimaj instrumentoj, precipe blovinstrumentoj. Je la lamenregistroj tio estas ekz. ''trumpeto'', ''trombono'', ''clariono'', ''ŝalmo'', ''dulciano'', ''rankedo'', ''krumorno'' kaj ''sorduno'', je la labioregistroj ekz. ''bekfluto'', ''transversa fluto'' (plejparte ne kiel preterblova registro) kaj ''ĉamkorno''. La nombro de [[klavaro]]j estas inter unu kaj tri, kiu kun propra suborgeno, al tio kutime apartenas memstara [[Suborgeno|pedalpozitivo]]. Sur tiaj orgenoj oni povas realigi krom sakrala muziko ankaŭ la profanan muzikon de la renesanco. Dum la malfrua renesanco komencis elformiĝi unuaj regionaj diferencoj en la orgenkonstruo.

* La unuan grupon formas voĉoj elstaraj pro sia tipa „orgenosono“, kiuj alcelas fortikan tutecan sonon, la t.n. [[tuteco]]. Al tiu ĉi apartenas la ''[[Principalo (orgeno)|principaloj]]'', ''oktavoj'', ''kvintoj'' en principalmezuro kaj [[Registro (orgeno)#Miksitaj voĉoj|miksturoj]], sed ankaŭ plenkalikaj lamenvoĉoj, kiujn oni aldonas al la tuteco aŭ kiuj formas memstara lamenvoĉan tutecon.

* La dua grupo male havas pli mildajn, flutecajn tonojn, kiu estas bonege intermikseblaj. Estas la larĝaj, la malfermaj, la konusaj, la ''fermaj voĉoj'' en ĉiuj variaĵoj.

* La tria gruo estas la voĉoj, kiuj plej bone uzeblas sole, kiel ekz. [[alikvotregistro]]j, lamenvoĉoj kaj unuopaj arĉinstrumentoj.

[[Dosiero:St. Jakobi Hamburg Arp-Schnitger-Orgel.jpg|maldekstra|eta|290px|Arp-Schnitger-orgeno en la preĝejo St. Jacobi en Hamburgo (Germanio). Je ĉi tiu tipe baroka orgeno oni bone ekkonas la pozitivstrukturon kun pedalturoj, dorspozitivo, supra pozitivo ĉefpozitivo]]

Tipa distingilo de barokaj orgenoj de kelkaj kulturregionoj, precipe de la nordgermana-hansa regiono, estas la t.n. [[suborgeno|pozitivprincipo]]: Ĉiu parta suborgeno (ekz. ĉefa pozitivo, dorsopozitivo, supra pozitivo, brustpozitivo, pedalpozitivo) estas konceptita kiel orgenunuo memstara kaj samvalora kun aliaj partorgenoj. Ĉiu suborgeno havas tutecon kaj ebligas solo- kaj bazvoĉan registradojn; La suborgenoj distingiĝas nur per la sonkaraktero. Plua dinamika aŭ funkcia diferencigo (ĉefa pozitivo, ŝvelpozitivo, krompozitivo, eĥopozitivo) aŭ intermiksado (pluraj suborgenoj en unu kesto) evoluis nur dum la [[romantikismo|romantikisma epoko]].

* klavararanĝo: je triklavara orgeno kun dorsopozitivo, ĉefa pozitivo kaj brustpozitivo la ĉefa pozitivo ĉiam estas la meza klavaro, ĉar alikaze la ludotraktilaroj sin krucigus.

* Grando de suborgenoj: ĉiu aldona registro sur [[ventkesto]] plialtigas pro la tiam utiligata mekanika traktilaro la ludopezon de la klavo. Tio metas naturajn suprajn limojn, ĉar alikaze orgeno ne plu estus ludebla. En la nordgermana baroko oni do trovas ekz. nur ege malmultajn orgenojn kun pli ol dek ĝis dek du registroj sur ventkesto.

* Konektiloj: je triklavara orgeno la [[Konektilo (orgeno)|klavarkonektiloj]] sin limigas ekde la III. sur la II. samkiel ekde la I. sur la II. klavaro. Konektilo inter la III. kaj la I. klavaro ankoraŭ teknike ne realigeblis, ĉar oni plejparte uzis [[Konektilo (orgeno)|ŝovkonektilojŝovkonektilojn]]n .

Ĉe barokorgenoj sur la [[Iberio|ibera duoninsulo]] oni realigis la suborgenan principon ofte alimaniere. Tiuj ĉi instrumentoj kun registroŝablonoj ofte havas nur unu klavaron, ĉiam kun ŝablondivido ĉe c¹/cis¹. La diferencaj suborgenoj (kutimas: ''órgano mayor'' (ĉefa pozitivo), ''cadereta exterior'' (dorsopozitivo), ''cadereta interior'' (ena pozitivo en la ŝvelkesto), ''trompeteria'' ([[Hispana trumpeto|horizontala lamenregistra fajfilaro]]) en ĉi tiu kazo estas enŝaltataj per [[Kombiniloj (orgeno)|kombiniloj]] . En ĉi tiuj orgenoj 15 registroj sur ventkesto ne maloftas. La stumpo- aŭ butonpedalaro estas alkroĉita kaj disponas nur pri malmultaj registroj en 16′- kaj 8′-pozicioj, sporade ankaŭ en 32′-pozicio. Pli malgrandaj instrumentoj rezignas pri subdivido en plurajn suborgenojn.

Por barokaj orgeno la traaŭdebleco de la sono estas antaŭranga. Tial altaj registroj samkiel [[alikvotregistro]]j estis ege disvastigitaj kiel soloregistroj. Je la alikvoto la limo estis atingita per la granda tercio (kvinonfuta mezuro). Laŭ sonidealo la individuaj fajfiloj ne asimilu, kiu pozitive efikis precipe je [[polifonio|polifonia]] muziko.

La klasika orgeno estas ligita kun la starloko pro sia konstrua kaj akustika adaptado al la spaco. Ankaŭ la aktiveco de la orgenkonstruistoj plejparte estis limigita je unu certa regiono. Ĉar krome la interŝanĝo de sonimagoj antaŭ la elektrona registrado de muziko nur eblis per buŝaj aŭ skribaj priskriboj, orgenoj distingigas treege laŭ regiono. Ĉar granda nombro de orgenoj aŭ almenaŭ de [[dispozicio]]j estas konservitaj ekde la baroko, oni do povas diferencigi laŭ naciaj aŭ regionaj apartaĵoj t.n. orgenregionojn:

* ''Anglio:'' En Anglio nur estis malgrandaj orgenoj, plejparte sen pedalaro, ĉar ĝis 1660 la uzado de la orgeno dum la diservo estis malpermesata (puritana [[kalvinismo]]). Unuaj ŝvelverkoj tie ekestis en la 18-a jarcento.

* ''[[Nordgermana orgenskolo|Norda Germanio/Nederlando/Danio:]]'' Tiuj ĉi orgenoj precipe estas karakterizataj per la konsekvenca suborgena strukturo kaj la klare ordigita fasado (nomata „[[Suborgeno|Hamburga orgenfasado]]“ laŭ la [[Arp Schnitger|Arp-Schnitger-orgeno en St. Jacobi, Hamburgo]]). Oni transprenis multajn registrojn (lamenvoĉoj kaj flutoj) de la renesancorgeno. La sonkronoj plejparte konsistas el kvintoj kaj oktavoj, kiu emfazas la arĝentecan sonon de la miksturtuteco. Tipa soloregistro estas la terciocimbalo, oni konstruis ĉiujn klavarojn tutecivaj. Famaj orgenkonstruistoj estas [[Hans Scherer]], [[Gottfried Fritzsche]] kaj [[Arp Schnitger]]. En Nederlando la [[Kalvinismo]] dumlonge malpermesis la uzadon de la orgeno en la diservo, poste ĝi estis nur permesata por la subteno de la [[psalmo]]kantado. La prestiĝaj orgenoj en la ĉefpreĝejoj de nederlandaj urboj do precipe estis profanaj instrumentoj de la urbokomunumoj, per kiuj oni muzikis nur por la distrado.

* ''Meza Germanio/Pollando:'' En la dispozicioj jam fruege troveblas kvintadoj kaj arĉinstrumentecaĵoj, lamenvoĉojn oni komence konstruis en la pedalpozitivo. [[Gottfried Silbermann|Silbermann]] alportis meze de la 18-a jarcento influojn de la franca orgenkonstruo al meza Germanio. famaj reprezentantoj estis [[Tobias Heinrich Gottfried Trost]], [[Gottfried Silbermann]] kaj [[Zacharias Hildebrandt]].

* ''Suda Germanio/Aŭstrio:'' Karakterizaj estas la komplete elkonstruitaj principalaroj; kompare kun la nordgermana orgeno la instrumentoj havas pli mildan sonon. La sonkronoj ofte estas tercienhavaj (oreca principaltuteco), liberstaraj ludotabloj eblas. Tipas krome la rompita aŭ mallonga oktavo kaj 18-klava pedalaro. Famaj reprezentantoj estis [[Johann Christoph Egedacher]], [[Joseph Gabler]] kaj [[Johann Nepomuk Holzhey]].

* ''Francio:'' En Francio oni jam relative frue unuecigis la dispozicion. La ĉefa suborgeno enhavas kompletan principalaron, ofte sur 16′-bazo, kun miksturoj en relative malalta pozicio ''(plein jeu)'' kaj plenkalikaj lamenvoĉoj, kiuj formas kune kun la [[Registro (orgeno)#Miksitaj voĉoj|korneto]] apartan lamenplenon ''(grand jeu)''. Krome ĉiu suborgeno enhavas larĝmezuran registroĥoron almenaŭ ĝis la tercio ''(jeu de tierce)''. La pedalpozitivo enhavas nur kelkajn bazajn voĉojn samkiel ege fortikan trumpeton 8′ por tenoraj [[kanto firma|kantoj firmaj]], kiu povas venki kontraŭ la pleno de la ĉefa suborgeno (''plein chant''). La pedalklavaro ne malofte entenas ĝis 30 klavojn. Klasikaj soloregistroj estas ''trompette'', ''cromorne'' kaj ''cornet''. La sonkronoj enhavas nur kvintojn kaj oktavojn. La normigo de la dispozicio sekvigis komponadon de liberaj orgenaĵoj por konkretaj registraĵoj. Famaj orgenkonstruistoj estis [[François Thierry]], [[Robert Clicquot]] (1645–1719), [[Claude Parisot]] (1704–1784) kaj [[François-Henri Clicquot]] (1732–1790).

* ''Italio:'' La italaj orgenoj preskaŭ nur enhavis malfermajn fajfilojn principalmezuritajn. Plurĥoraj sonkronoj estas nekutimaj, anstataŭe ekzistis unuopaj registroj (oktavoj kaj kvintoj) ĝis en la pintaj pozicioj (inter alie ankaŭ ripetaj unuopaj registroj). Tercienhavaj registroj kaj lamenregistroj maloftas. Tipaj registroj estas la ''voce umana'' aŭ la ''fiffaro'' (batotone agordita principalo). Famaj orgenkonstruistoj estis [[Graziadio Antegnati|Graziadio]] kaj sia filo [[Costanzo Antegnati]].

* ''[[Iberio]]:'' Kutimis la kromatika [[Ventkesto#Registroŝabloningo|registroŝablono]], ofte kun mallonga grandoktavo. Tipa estas la dispartigo en baso kaj diskanto unuece je c¹/cis¹. La pedalpozitivoj estas prefere rudimenta kaj taŭgas nur por la realigo de unuopaj longeltenataj tonoj ([[pedaltono]]). Eĥokestoj (ne ŝvelpozitivoj!) por influi la sonon de unuopaj registroj estis kutimaj (eĥokornedo, eĥotrumpeto). Pluaj tipaj karakterizaĵoj estas la horizontalaj lamenregistraroj („[[hispana trumpeto]]“, ĉamado), duonaj registroj kaj malsimetriaj registroj. La unueca divido en baso kaj diskanto sekvigis la komponadon de apartaj orgenaĵoj [ [[Tiento|''Tiento de medio registro'']] (Tiento por duonregistro)]. La plej fama reprezentanto estas [[Jordi Bosch]].

La plejmulto de la malnovaj orgenoj en suda Eŭropo kaj sporade ankaŭ en la sudgermana orgenregion troviĝas male al tiuj de norda Eŭropo kaj Francio ne sur okcidenta jubeo, sed en la [[Ĥorejo|absido]] ambaŭflanke de la altaro, nome vidate ekde la [[navo]] maldekstre la [[epistolo|epistol]]orgenorgeno kaj dekstre la [[Evangelio|evangelievangeliorgeno]]orgeno. Anglaj orgenoj ofte staris sur la absidobarilo.

Post kiam dum la klasika epoko la orgeno perdis pli kaj pli da atento (famaj komponistoj kiel [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]] kaj [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]] malmultegon komponis por orgeno), dum la 19-a jarcento kune kun la romantika orgeno ekestis nova, komplete alia, orkestreca sonidealo, kiu ankaŭ kaŭzis iaspecan [[tutmondiĝo]]n en la orgenkonstruado. Male al la barokorgeno la 8′-pozicio, en la pedalpozitivo ankaŭ la 16′-pozicio, estas plurfoje okupata per diferencaj voĉoj imitantaj orkestrinstrumentojn, kaj pro tio la pli altaj iom cedas. Malfone staris la idealo de la „intermiksaĵo“ – La orgeno devu soni kiel orkestro, ne plu ekkoneblu rompoj en la sono. Pro tiu romantikaj orgenoj ofte enhavas arĉajn registrojn kaj preterblovatajn flutojn. Arĉaj voĉoj estas malvastege mezuritaj fajfiloj, en kies supratona spektro dominas la dua partotono (la oktavo) . Arĉinstrumentaj fajfiloj povas formi batotonojn, nomatajn ''vox coelestis'' („ĉiela voĉo“), je kiu intence du fajfilvicoj estas iomete misagorditaj, produktante tiel batan tonon. [[Preterblovado|Preterblovaj]] flutoj estas larĝe mezuritaj malfermaj labiofajfiloj, kiuj estas duoble longaj kiel normalaj malfermaj fajfiloj de la sama tonalto. Ilia sono estas aparte volumoza. ankaŭ lamenregistroj pli ofte aperas, en grandaj orgenoj precipe de la [[Angla lingvo|anglalingva]] kulturregiono oni ankaŭ ofte trafas sur t.n. [[Registro (orgeno)#Altpremoregistro|altpremajn registrojn]] kiel ekz. ''tuba mirabilis'', ''stentorvjolgambo'' resp. ''-fluto'' aŭ ''royal trumpet''.

Al la plej eminentaj majstroj de la romantika orgenkonstruo apartenas la franco [[Aristide Cavaillé-Coll]], la germanbelga konkuranto [[Joseph Merklin|Merklin&Schütze]] samkiel la orgenkonstruistoj kaj orgenkonstruaj firmaoj [[Eberhard Friedrich Walcker]], [[Friedrich Ladegast]], [[Wilhelm Sauer]], [[Henry Willis]], [[Steinmeyer (orgenkonstruo)|Steinmeyer]], ''Gebr. Link'', ''Harrison & Harrison'', ''Norman & Beard'', firmao ''Weigle'' kaj multaj aliaj.

Krome ĉiuj grandaj romantikismaj orgenoj disponis pri multnombraj ludhelpiloj kaj teknikaj specialaĵoj. Tipa estas la t. n. [[ŝvelpozitivo]]: parto de la fajfiloj troviĝas ene de la orgeno en kesto kun latŝutro, kiun oni povas fermi aŭ malfermi per pedalo ĉe la [[ludotablo (orgeno)|ludotablo]]. Tio unuan fojon ebligas senŝtupan ŝanĝadon de la [[Dinamiko (muziko)|dinamiko]]. Multaj romantikaj orgenoj krome havas [[registroŝveligilo|kresĉendorulon]], kiu ebligas alŝalti iom post iom ĉiujn registrojn de la orgeno per rulo aŭ pedalo perpiede, sen ke oni devas manipuli la konvenajn registrobotonojn unuope permane. Multaj romantikaj komponistoj kaj ties orgenkomponaĵoj kondiĉigas kresĉendorulon (ekz. [[Max Reger]]). Krome la romantika orgeno ofte havas [[Konektilo (orgeno)#Specialkonektiloj|''sub-'' kaj ''superoktavaj konektiloj'']].

Multnombraj teknikaj novigadoj ([[pneŭmatiko]], [[elektrotekniko]] kaj novaj konstrumaterialoj) ebligis konstrui pli kaj pli grandajn instrumentojn kaj ankaŭ forpozitivojn. Ĝuste tiutempe oni ekkonstruis kelkajn ''gigantorgenojn'' troveblajn ĉe foje vere nekutimaj lokoj. Ekz. dum ĉi tiu tempo ekestis ambaŭ ĝis hodiaŭ plej grandaj fajfilorgenoj de la mondo en eventejo kaj en grandmagazeno. Jen kelkaj ekzemploj: la Steinmeyer/Eisenbarth-orgeno de la katedralo de Passau (konstruita ekde 1924 ĝis 1928, en 1981 renovigite de Eisenbarth, nuntempe 239 registroj, la fama Wanamaker-orgeno en [[Philadelphia]] (''Lord & Taylor Department Store'', konstruita ekde 1904 ĝis 1930, 357 registroj) kaj la nominale plej granda orgeno de la mondo, la Boardwalk-Hall-orgeno, en la ''Boardwalk Hall'' (konstruita ekde 1929 ĝis 1932, tamen ĝis hodiaŭ ne komplete funkcikapabla) kun 337 registroj je 449 fajfilvicoj kaj ĉ. 32.000 fajfiloj.

Samtempe per multspecorgenoj oni provis ŝpari kostojn kaj spacon je la orgenkonstrudo. Tiun ĉi principon ni trovas je multaj kinorgenoj de la1920-aj kaj 1930-aj jaroj. Ĉar jen oni generis el unu fajfilvico per [[Registro (orgeno)#Transmisio|transmisio kaj ekstenso]] diferencajn registrojn, la koncepto ne povis muzike konvinki, ĉar nun mankis aparta karakteristiko. Krome ekzistis la problemo, ke dum plurvoĉa ludado je oktavaj akordoj kaj kvintekstensoj el la sama fajfilvico ankaŭ je kvintakordoj eksonas malpli fajfiloj ol je aliintervalaj akordoj, pro kio la totala sono aŭdiĝis nur malfortika kaj malekvilibra.

La t.n. orgenmovado havas sian antaŭulon en la alsaca-novgermana orgenreformo de la frua 20-a jarcento. Tiu ĉi kritikis orgenojn novkonstruitajn dum la [[Periodo de spekulanto-kompanioj]] en Germanio kaj en centra Eŭropo kiel nearta laŭ sonformado kaj krome troŝarĝitaj per ludhelpiloj („fabrikorgeno“). Pozitive tamen ĝi taksis la orgenojn de la franca [[malfruromantiko]] ([[Aristide Cavaillé-Coll]]), sed ankaŭ germanajn kaj anglajn instrumentojn ĝis ĉ. 1860. La reformon krome ekigis konsiderinde la remalkovro de la kvalitaj de barokorgenoj, ekz. de la instrumentoj de [[Johann Andreas Silbermann]] en [[Alzaco]]. Gvidantoj de la alsaca orgenreformo estis [[Albert Schweitzer]], [[Émile Rupp]] kaj [[Franz Xaver Matthias]]. En Germanio la ideo de rekonscio pri la frubaroka (nordgermana) orgeno estis kaptita en la 1930-aj jaroj, i.a. de [[Hans Henny Jahnn]] kaj ĉefe de [[Karl Straube]]. Instrumentoj kun romantika sonkaraktero nun estis malestimataj kiel „fabrikorgenoj“. Samtempe tamen komencis la okupado pri la barokaj sonidealoj kaj principoj de la orgenkonstruo dronitaj en forgeson, kiu sekvigis la evoluigo de „novbaroke“ orientitaj novaj kaj la ekinteresado pri la restaŭrigo de malnovaj orgenoj.

En la 1930-aj ĝis 1950-aj jaroj la mezuroj estis troige larĝaj, tamen denove troviĝis barokaj registroj en la dispozicioj. La intonacio egalis al tiu de la romantiko, kaj la reiro al la mekanika glitŝablono ankoraŭ ne ekis, kvankam la orgenkonstruisto [[Paul Ott (orgenkonstruisto)|Paul Ott]] jam returnis sin al ĉi tiu tekniko.

En la 1950-aj ĝis 1970-aj jaroj ([[novbaroko]]) multaj romantikaj orgenoj devis cedi lokon al novaj instrumentoj kun akra dispozicio (malmulte da baztono, multe da supratono). Ĉar krome dum la Dua Mondmilito multaj instrumentoj estis perditaj aŭ estiĝis neuzeblej, kaj ambaŭ grandaj konfesioj ekkonstruis novajn preĝejojn, en okcidenta Germanio komencis vera „orgenhaŭso“ , kiu parte kondukis al „fabrikeca“ serioproduktado utiliganta malplivalorajn materialojn (ventkestoj el tavolligno, ludtraktilaroj fabrikitaj el aluminio aŭ plasto). Multaj romantikaj, ja eĉ malfrubarokaj verkoj, kies dispozicioj ne ŝajnis esti sufiĉe barokaj, dum ĉi tiu epoko estis pli kaj pli „barokigitaj“. Iliajn dispoziciojn oni ekzemple ŝanĝis per tio, ke oni anstataŭigis la malŝatatajn arĉovoĉojn per altaj [[Alikvotregistro|alikvotoj]]. Ofte metodoj kaj sukcesoj estis dubindaj. (Tipa ekzemplo estas la „forsegado“ de ''violonĉelo'' 8′ en la pedalverko al ''ĥoralbaso'' 4′.) Kelkloke oni ekuzis en tio epoko altajn alikvotojn (septimo, nono), kiuj ne ekzistis en originale barokaj dispozicioj. La mezuroj estis klare, se ne eĉ trograde pli mallarĝaj ol tiuj de la modeloj. La intonacimaniero estis tute nova kaj ne plu havis multan komunan kun la baroka.

La pliampleksiĝo de la orgenista [[repertuaro]], la enprofundiĝinta okupado pri instrumentoj en aliaj landoj kaj la nostalgia perceptado de la 19-a jarcento kondukis ekde la 1970-aj jaroj al kritikado de la instrumentotipoj pregitaj de la orgenmovado.

Ekde la 1980-aj jaroj oni pli kaj pli ofte eksperimentas je novkonstruaĵoj per „universala orgeno“, kiu plejbone taŭgu por ĉiuj specoj kaj stiloj de orgenliteraturo. Je iom grandaj orgenoj (ekde tri klavaroj kaj ĉ. 40 registroj) oni atingas uzeblajn rezultaĵojn, kombinante neŭtralan ĉefpozitivon ekz. kun baroka dorspozitivo kaj franca-romantika ŝvelpozitivo. Laŭ dispozicio la rezulto memoras a la alsaca-novgermana reformo aŭ la franca [[novklasikismo (muziko)|novklasikismo]]. Tamen la teknikaj kaj sonaj ecoj de diferencaj epokaj aŭ regionaj stiloj nur limigite estas unuigeblaj en unu instrumento. Je iom malgrandaj orgenoj la intermiksado de stilelementoj montriĝas pli problema.

La en Germanio dominan idealon de orgeno de stila sintezo kontraŭas pro la kreska graveco de la [[historiema koncertmaniero]] pli kaj pli tiu de stilfida instrumento. Detalaj sciencaj konoj pri la historia instrumentkonstruo kaj daŭre kreskintaj spertoj per zorgemaj restaŭradoj ebligas al la orgenkonstruo prezenti novajn instrumentojn laŭ modeloj el diversaj epokoj kaj artregionoj. Ekzemplo por la novkonstruado laŭ stilo de hispana barokorgeno estas la „hispana orgeno“ en la preĝejo ''Hof- und Stadtkirche St. Johannis'' en [[Hanovro]]. Ankaŭ rekonstruadoj de pereintaj instrumentoj estas elprovitaj (orgeno de [[Johann Andreas Silbermann]] en [[Villingen-Schwenningen]]). La kontraŭaj pozicioj – stilpura orgena aŭ universala orgeno – kunpuŝiĝis speciale dum la disputo pri la formado de la orgeno en la reekkonstruita preĝejo „Frauenkirche“ en [[Dresdeno]].

Nomindaj teknikaj progresoj estas sur la kampo de ludhelpiloj kaj la elektra traktilaro. La elektroniko ebligis pli grandajn [[Kombiniloj (orgeno)|kombinilarojn]], parte eĉ jam preĝejaj orgenoj estas kombinebla kun komputilo kaj povas esti mastrumataj per tiu. Ankaŭ la ligo kun eksteraj songeneriloj kiel ekz. [[sintezilo]]j tiel eblas, pro kio ekestas novaj impulsoj por komponado kaj improvizado. Plue oni esploras, kiel realigeblus iaspeca „[[frapdinamiko]]“ je la orgeno kaj kiel la interaktiva agmaniero de mekanika traktilaro estas imitebla [[mekatroniko|mekatronike]] je elektraj traktilaroj. Kie mekanikaj traktilaroj ne estas konstrueblaj, [[Optika fibro|optikaj fibroj]] forŝovas la elektrikajn traktilarojn .

Plua varianto, kiu kun la progreso de la digitala tekniko pli kaj pli konkeris sian lokon, estas la [[Elektronika orgeno|digitala orgeno]] (aŭ digitala konzert- kaj sakralorgeno). Ĝi troveblas precipe kiel ekzercinstrumento en privataj domoj samkiel en malgrandaj preĝejoj kaj [[kapelo]]j. La intertempe konvinka sona kaj reprodukta kvalitoj faras digitalajn sakralorgenojn pli kaj pli grava alternativo por pli grandaj preĝejoj kaj koncertejoj. Tamen digitala orgeno ne povas atingi la gradon de interagado kaj „natureca“ nesimetrio, kiun fajfilorgeno proponas al la ludanto. Precipe proksime al instrumento digitala orgeno perdas je spaca profundeco kaj plastieco, kio faras tiujn instrumentojn al la orgenistoj ofte ne favoraj. Ĉe sonregistraĵoj aktualaj digitalorgenoj preskaŭ ne estas distingeblaj de klasikaj fajfilorgenoj.

En 2006 oni uzis en la Berlina katedralo digitalorgenon kiel diserva kaj koncerta instrumento dum kvarmonataj renovadlaboroj ĉe la „aŭtenta“ orgeno.<ref>[http://www.rodgers.de/Installationen/Zeitz/Privat1/Privat2/Kremsmunster/berliner_dom.html Bericht auf der Homepage von Roger], Zugriff am 5.11.2006</ref> Eĉ famaj orgenistoj kiel ekz. [[Matthias Eisenberg]] intertempe ludas koncertojn sur digitalorgenoj.<ref>[http://www.saechsische-orgelakademie.de/Kalender/Veranstaltungen_2005/hauptteil_veranstaltungen_2005.html Sächsische-Orgelakademie], Zugriff am 5.11.2006</ref>

Al la plej malnovaj orgenoj ankoraŭ ludeblaj orgenoj tutmonde oni kalkulas la [[Valeria-orgeno Sion|Valeria-orgenoorgenon]]n en [[Sion]] (Svisio) el malfrugotika epoko (ĉ. 1435) samkiel la orgenojn en [[Orgeno Rysum|Rysum]], [[Orgeno Ostönnen|Ostönnen]]<ref>[http://www.ostoennen.de/kirche/orgel.htm Restaurationsbericht],[http://www.nmz.de/kiz/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=5754&mode=thread&order=0 NMZ], Zugriff am 6.11.2006</ref> kaj S-taj Dionysius kaj Valentinus en [[Kiedrich]]; krome la [[Epistolo|epistolepistolorgeno]]orgeno (maldekstra instrumento de la orgenparo) de la baziliko San Petronio en [[Bolonjo]]. Ili tamen enhavas pokaze nur partoj el la plej malnova epoko de siaj konstruhistorioj.

Supozendas, ke la unuaj orgenoj utiligis la [[pitagora agordo|pitagoran agordon]]. Nur pro la kreska muzika kaj teknika evoluoj de la orgeno povis venki modifita [[pura agordo]]. Je tio oni enkondukis, por eviti la [[Sintonika komo|sintonikan komon]], iomete plimalaltigitaj kvintojn, de kiuj kvar sinsekve tavoligitaj unu sur la alia formis puran grandan tercion. La [[meztona agordo]] ekestis dum la 16-a jarcento kaj estis utiligata ĝis la 18-a jarcento kiel orgena agordo.

Dum la 17-a jarcento oni sentis la limigon sur centraj tonaloj pli kaj pli ĝena. ekestis la t.n. ''[[Bontemperata agordo|bontemperataj agordoj]]''. Ekzemploj por tio estas la agordoj de [[Andreas Werckmeister]], precipela t.n. [[Werckmeister-agordoj|Werckmeister-3-temperado]] aŭ la agordoj de la orgenkonstruisto [[Gottfried Silbermann]]. Tamen multaj orgenoj ĝisvaste en la 18-a jarcento estis meztone agorditaj. Nur en la 19-a jarcento finfine venkis la [[egalŝtupa agordo]] kiel normo.

La alteco de la agordotono diferencis multe dum diferencaj epokoj kaj en diversaj regionoj Eŭropaj. Ekestis tendenco de normigo dum la 17-a jarcento. En la unua duono de la 18-a jarcento oni konstruis kaj agordis orgenojn aŭ laŭ la [[ĉambrotono]] (ĉ. duontonon pli mlalta ol hodiaŭ), laŭ la [[ĥortono]] (ĝis malgrandan tercion pli alta ol hodiaŭ) aŭ laŭ la inter tiuj situa ''klarion-tono''. Ekde 1858 validis kiel normo a¹ = 435&nbsp;Hz. En 1935 oni fiksigis la hodiaŭan altecon de la agordotono je a¹ = 440&nbsp;Hz (je 18&nbsp;°C).

La alteco de la agordotono je la orgeno ankaŭ dependas de la aertemperaturo. La misagordo sumiĝas ja nur je malmultaj cendoj po celsiusa grado, tamen povas eble sumiĝi eĉ je kvarontono. Eĉ la varmoproduktado de la blovilmotoro, sunradidado aŭ tuŝado (ekz. dum la agordado) povas kaŭzi misagordojn. Ankaŭ aerpremo kaj atmosfera humideco rolas en tio.

Liel plej malnova, skribe postlasita orgenmuziko oni taksas la muzikon el la kodekso de Robertsbridge (apendico ĉ. 1350). Kelkaj malmultaj fontoj devenas el la gotika epoko, ekz. la kodekso de Faenza (ĉ. 1420), la orgenpecoj el la predikokolekto el Winsen (1431), la orgentabulaturo de Oldenburg de magistro Ludolf Lying (1445) kaj la tabulaturo de Adam Ileborgh el Stendal (1448). El la epoko de fundamenta ŝanĝo de la muziko ekde la mezepoko al la renesanco devenas la por tiamaj cirkonstancoj tre ampleksa [[Bŭheimer Orgelbuch]] (orgenlibro de Bŭheim, 1460/1470). En la 16-a jarcento aperis jam multnombraj, [[Tabulaturo|entabulaturigitaj]] orgenpecoj. La orgenmuziko travivis sian unuan florepokon. Konataj reprezentantoj ĉiepokaj estas i.a. [[Arnolt Schlick]] (~1460~1521), [[Leonhard Kleber]] (~1495–1537), [[Hans Kotter]] (~1485–1541), [[Antonio de Cabezón]] (1510–1566) kaj [[Jacob Paix]] (1556–1623?). Pro la [[Tridekjara Milito]] en ne plu rekonstruebla kvanto perdiĝis fontoj kaj orgenoj el mezepoko kaj renesanco.

Dum la [[Baroko|barokepoko]] la orgenmuziko trapasis sian duan kulminon. La tiutempe plene perfektigitaj, laŭregione tre diferencaj orgentipoj sekvigis respektive multspecan kaj same varian orgenmuzikon. Orgenmuziko el la barokepoko estas ankoraŭ nuntempe fiksa ero de multaj orgenkoncertoj, kion kaŭzas, ke el tiu tempo multaj fontoj, sed ankaŭ kelkaj orgenoj, transdaŭris ĝis hodiaŭ. La plej famaj reprezentantoj el ĉi tiu epoko estas [[Heinrich Scheidemann]] (1596-1663), [[Franz Tunder]] (1614-1667), [[Johann Adam Reincken]] (1623-1722), [[Dietrich Bŭtehude]] (1637–1707), [[Vincent Lübeck]] (1654-1740), [[Georg Böhm]] (1661-1733) kaj [[Nicolaus Bruhns]] (1665-1697) en la nordgermana regiono, [[Samuel Scheidt]] (1587-1654), [[Johann Pachelbel]] (1653–1706), [[Johann Kuhnau]] (1660-1722), [[Friedrich Wilhelm Zachow]] (1663−1712), [[Johann Gottfried Walther]] (1684–1748) kaj laste, sed ne balaste [[Johann Sebastian Bach]] (1685–1750) en la mezgermana regiono, [[Johann Jakob Froberger]] (1616-1667), [[Johann Caspar Ferdinand Fischer]] (~1665–1746) kaj [[Gottlieb Muffat]] (1690–1770) en la sudgermana regiono, [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621) en Nederlando, [[François Couperin]] (1668–1733) en Francio kaj [[Juan Cabanilles|Juan Bautista José Cabanilles]] (1644–1712) en Hispanio.

En la unua duono de la 20-a jarcento ekestis aparta [[Novbaroko|novbaroka skolo]] ([[Siegfried Reda]], [[Johann Nepomuk David]]), aliflanke komponistoj kiel [[Sigfrid Karg-Elert]], [[Louis Vierne]], [[Maurice Duruflé]], [[Jean Langlais]] pluevoluigis la simfonian muzikon por orgeno. Ankaŭ komponistoj de la [[Dekdutonismo|dekdutonisma]] ([[Arnold Schönberg]]) kaj poste la [[seria muziko]] ([[Olivier Messiaen]]) verkis por orgeno. La plifortikita orgenkonstruado ekster sakraldomoj (kinorgeno, koncerteja orgeno) konsekvencis, ke oni ankaŭ ludis pli da profanan muzikon sur la orgeno. Kiam aperis [[Hammond-orgeno|elektromekanikaj orgenoj]] kaj poste [[Elektronika orgeno|elektronikaj orgenoj]], grandparto de tiu nova profana muziko estis transigita al tiuj ĉi instrumentoj. Ekde la dua duono de la 20-a jarcento oni uzas ankaŭ eksperimentemajn erojn kaj novajn komponajn manierojn ([[tonfasko]]j ĉe [[György Ligeti]], [[grafika notacio]] ĉe [[Mauricio Kagel]]). Krome influas tamen ankaŭ elementoj de pli malnovaj (gregoria ĉanto, mezepoko, renesanco, baroko) kaj fremdĝenraj (blueso, ĵazo, roko) muzikspecoj la orgenmuzikon. Ankaŭ pruntaĵoj el la [[filmmuziko]] estas observeblaj, kvankam tio ne celas revivigi la malnovan kinorgenan tradicion.

Tria diferenciga kriterio estas la diferenco inter „sakrala“ kaj „profana“ orgenmuziko. Kiel ''sakrala orgenmuziko'' validas, kio estas ludata dum religiaj ceremonioj aŭ baziĝas sur religia kanto. Al tio apartenas ekz. ĝis nur malmultaj esceptoj tiu orgenmuziko, kiun oni ludas kadre de kristana diservo. ''Profana orgenmuziko'' estas religie sendependa muziko, ekz. la antikva orgenmuziko sur la [[akvorgeno]], la aranĝaĵoj de dancoj kaj profanaj dum la renesancepoko, kutime ludataj sur [[hejmorgeno]]j, [[pozitivo]]j kaj [[rigalo]]j, aŭ ankaŭ la akompanado de silentfilmoj per la [[kinorgeno]].

La solokomponaĵoj estas la plej arta inklino de orgenisto. Ekde la barokepoko iliaj plej gravaj formoj estas: [[preludo]], [[tokato]], [[Fantazio (muziko)|fantazio]], [[voluntario]], [[tiento]], [[ĉakono]], [[pasakaljo]], [[riĉerkaro]], [[fugo]], [[variacio]]j, [[suito]], [[sonato]], [[triosonato]] kaj [[orgensimfonio]]; je kio ankaŭ ofte troviĝas kombinaĵoj de fugo kun antaŭa plua peco (ekz. preludo, tokato aŭ fantazio). Ĉi tiujn orgenaĵojn oni nomas „libera“ orgenmuziko, ĉar ili baziĝas sur temoj, kiujn la komponisto libere verkas. Krome ekzistas ĥoralligitaj komponaĵoj pri [[Liturgia orgenludado|liturgiaj]] [[Temo (muziko)|temoj]]: [[Gregoria ĉanto|gregoriaj ĉantoj]] respektive [[Protestantismo|protestantaj]] kaj [[Romkatolikismo|katolikaj]] [[himno|ekleziaj kantoj]], kiuj parte ankaŭ estas komponitaj laŭ la antaŭe priskribitaj formoj. Ofta formo de la orgenaranĝo de plejofte protestanta eklezia kanto estas la [[Liturgia orgenludado#Ĥoralpreludo|ĥoralpreludo]].

La improvizado estas gravega por la sakrala muziko kaj pro tio fiksa ero de la eklezimuzikista instruo; Ĝi estas ankaŭ en [[ĥoralpreludo]]j kaj [[intonacio]]j fiksa ero de la [[liturgia orgenludado]] kaj ekestis el la prefere funkcionalaj postuloj al la muziko en la diservo.

Kontraŭe al la ludado de multaj aliaj instrumentoj la orgenludadon kutime oni ne povas lerni ĉe [[muziklernejo]]. Krom la [[konservatorio]]j aŭ [[Muzika altlernejo|muzikaj altlernejoj]] unuavice instruas ĉefoficaj [[eklezimuzikisto]]j. Ĉar ankaŭ bezonatas provluda instrumento, kaj se tiu ĉi ne disponeblas ekz. en muzika altlernejo, necesas strikta kunlaboro kun loka eklezikomunumo. Kompense tiu ĉi ofte postulas kunagadon je la muzika formado de la diservo. Ekde la apero de digitalaj sakralorgenoj tamen nun disponeblas pli provludaj instrumentoj, kio ĉirilate malpliigas la dependecon de eklezia komunumo. Ofte ontaj orgenistoj jam sufiĉe kontentige ludas pianon, je kio tamen oni ne subtaksu la gravajn diferencojn en la ludotekniko. Studado ĉe piano ne povas anstataŭi la orgenon, ne nur pro la manka pedalaro. Multaj pedagogoj postulas la pianludon kiel kondiĉo por la orgenludo, tamen laŭ ludodeknika konsidero la regado de la pianludado ne necesas por la ellernado de la orgenludo.

Sistemaj instrulibroj ekzistas nur ekde la mezo de la 19-a jarcento. Al la plej konataj verkoj apartenas la instrulibroj de [[Karl Straube]], [[Ernst Kaller]], [[Marcel Dupré]] aŭ [[Rolf Schweizer]], kiuj tamen preskaŭ nur temas pri la literaturludado. Sur la kampo de la improvizado estas nur malmulte da renoma literaturo, tiel ke improvizadon oni lernas plejparte transfake aŭ en la flankaj fakoj kiel kompozicio kaj muzikteorio.

Ekde meze de la 1990-aj jaroj la merkato por uzataj malgrandaj kaj mezgrandaj orgenoj pligraviĝas, ĉar en Eŭropo pli kaj pli preĝejoj estas malfunkciigataj aŭ aliel uzataj, kaj pro tio la oferto estas sufiĉe granda. Tio ĉi precipe por finance malfortaj tenantoj estas interesa alternativo, ĉar translokigo estas klare malpli kosta ol novkonstruaĵo, malgraŭ la konsiderindaj elspezoj por la alĝustigo.

Aliflanke ankaŭ la orgenkonstruistoj interesiĝas pri unuopaj historiaj registroj uzeblaj por rekonstruadoj aŭ restaŭrigoj. Tio precipe kaŭziĝas en tio, ke la malpurigoj kaj misproporciaĵoj en la orgenmetalo estas nur elspezege reprodukteblaj.

== Famaj orgen-konstruistoj ==

* [[Johann Nepomuk Holzhey]]

* [[Franz Rieger (orgenkonstruisto)|Franz Rieger]]

* [[Arp Schnitger]]

* [[Gottfried Silbermann]]

== Gravaj komponistoj, kiuj verkis por orgeno ==

* [[Johann Sebastian Bach]]

* [[Nikolaus Bruhns]]

* [[Dietrich Bŭtehude]]

* [[César Franck]]

* [[Gabriel Pierné]]

* [[Max Reger]]

* [[Marcel Dupré]]

* [[Siegfried Reda]]

== Vidu ankaŭ ==

* Praet, Wilfried (red.). Orgena Vortaro - nederlanda, angla, germana, dana, norvega, franca, hispana, katalana, itala, Esperanto. Zwijndrecht (Belgio): CEOS 1989, 330&nbsp;p. (la Esperanta parto de David G. Hill; kun multaj ilustraĵoj). ISBN 90-9002900274-7422-4

* Victor Lukas: ''Reclams Orgelmusikführer.'' Reclam, Stuttgart 2002, ISBN 3-15015-08880008880-1