|
[[Dosiero:Khanda.jpg|dekstra|eta|180px|Emblemo de sikismo.]][[Dosiero:Sikh.man.at.the.Golden.Temple.jpg|dekstra|eta|225px|Siko ĉe ''"[[Harmandir Sahib]]"'' aŭ "la Ora Templo" en la urbo de Amricar en [[Panĝabo]], [[Barato]].]]
'''Sikismo''' (aŭlaŭ preferinde[[PIV]], '''siĥismo''') laŭ ([[PIVpanĝaba lingvo|panĝabe]] ਸਿੱਖ, sikkh [sɪkkʰ]) estas [[Monoteismo|unudia]] [[religio]] fondita en la [[15-a jarcento|15-a]] al la [[16-a jarcento]] en [[Hindio]], nome en la regiono [[Panĝabio]] de la [[Hinda subkontinento]], fare de [[Guru Nanak]]<!-- "ji" – see [[wp:honorifics]]--><ref>Singh, Patwant; (2000). The Sikhs. Alfred A Knopf Publishing. Paĝoj 17. ISBN 0-375-40728-6.</ref> kaj pluprogresis sub la dek sinsekvaj SiĥguruojSikguruoj (el kiuj la dekunua kaj lasta guruo estus la [[Sanktaj libroj|sankta skribaĵo]] ''Guru Granth Sahib''. La Guru Granth Sahib estas kolekto de la verkoj de la SiĥguruojSikguruoj kiu estis kompilita de la 5a5-a SiĥguruoSikguruo). Ĝi estas la [[Religio#Listo de religioj laŭ grandeco|la 5a al 9a plej granda]] organizita [[religio]] en la mondo (depende el la klasigaj konsideroj), kun proksimume 30 milionoj da sekvantoj.<ref>{{cite news|title=Sikhism: What do you know about it?|url=http://www.washingtonpost.com/national/on-faith/sikhism-what-do-you-know-about-it/2012/08/06/19131ef6-dff1-11e1-8fc5-a7dcf1fc161d_gallery.html|accessdate=13a de Decembro 2012|newspaper=The Washington Post}}</ref><ref>{{cite news|last=Zepps|first=Josh|title=Sikhs in America: What You Need To Know About The World's Fifth-Largest Religion|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/08/06/sikhs-in-america_n_1748125.html|accessdate=13a de Decembro 2012|newspaper=Huffington Post}}</ref> [[Panĝabo (Barato)]] estas la nura ŝtato en la mondo kun majoritato de siĥasika loĝantaro.
La panĝaba vorto ''siĥ''sikkh [sɪkkʰ] signifas [[disĉiplo]]n. SiĥoSiko estas tiu, kiu kredas je unu [[dio]] kaj je la instruoj de la [[dek majstroj]], tenitaj en la [[sankta libro]] de siĥismosikismo, [[Guru Granth Sahib]].
Siatempe [[budaismoBudhismo]] kaj [[ĝajnismoĜajnismo]] estis inspiritaj de religiaj kaj socia ideoj el la pra[[hinduismo|hindua]] etoso. SiĥismoSikismo estas pli nova kaj influita de [[islamo]], iom [[sinkretismo|sinkretisme]]. SiĥismajSikismaj kredoj koincidas kun islamo, ekzemple pri [[unudiismo]], aŭ kun hinduismo, ekzemple pri devoteco (''bhakti''). Tamen, ĝi ne estas nur mikso de du antaŭaj religioj sed io nova. SiĥojSikoj kredas, ke nova dia [[revelacio]] igas ĝin prava.
== Historio ==
[[File:Guru.Nanak.with.Hindu.holymen-b.JPG|thumb|right|250px|Guru Nanak ([[1469]]–[[1539]]).]]
''[[Guru Nanak]]'' ([[1469]]-[[1539]]) estis la fondinto de siĥismosikismo, la unua el la dek majstroj de tiu religio. Antaŭ sia morto, li nomumis novan majstron. La lasta kaj deka en la sinsekvo de majstroj, nome ''[[Guru Gobind Singh]]'' ([[1666]]-[[1708]]), komencis la ceremonion de siĥasika bapto en [[1699]], tiel apartigante la siĥojnsikojn. La unuaj baptitaj siĥojsikoj, la kvin amatoj (''[[Panj Pjare]]'') tiam baptis la majstron. Tiel la estro agnoskis la ĉefecon de la komunumo (''[[ĥalsa]]'').
Iom antaŭ sia morto, la majstro ordonis, ke la sankta libro de siĥismosikismo ''Guru Granth Sahib'', estu la spirita aŭtoritato kaj la malspiritan aŭtoritaton havu la siĥasika komunumo (''[[Ĥalsa Pant]]''). La libron kompilis kaj eldonis la kvina majstro ''[[Guru Arjun]]'' en [[1604]]. En historio, malmultaj sanktaj libroj estas kompilataj de la kredofondintoj mem. Ĝi estas verkita en [[panĝaba lingvo]] kun partoj en ''[[bhojpuri]]'' kaj [[urduo]].
== Doktrino kaj moroj ==
=== Fundamenta doktrino ===
La [[doktrino]] de Nanako prezentas sin kiel simplan. La kerna koncepto, kiu koherigas siĥismonsikismon, estas la rego de ununura dio, kreinto. Nanako nomis tiun dion la "vera nomo", por eviti jam konatajn terminojn pri dio. Li predikis, ke la vera nomo, kvankam multmaniere kaj multloke aperanta, estas eterne unu, [[ĉiorega]] kaj [[ĉiopova]] dio, transmonda kaj ĉimonda, kreanto kaj detruanto.
<!-- Tio ĉi ne ŝajnas neŭtrala:
Oni pensu pri dio, kaj senĉese ripetu ties nomon (''Nama Japam''), tiel unuiĝonte al li. Savo ne estas eniro en [[Paradizo]]n post [[Fina Juĝo]], sed unuiĝo kaj ensorbiĝo en dion, la veran nomon.
== Radiko √Siĥ- en PIV ==
Ekzistas granda konfuzo pri la esperantigo de la [[panĝaba lingvo|panĝaba]] vorto ''Sikkh'' (ਸਿੱਖ [sɪkkʰ]). [[PIV]] elektis aldoni la radikon √Siĥ- kune kun √Sik- pro miskompreno de la elparolo de la panĝaba digrafo ''kh'' [kʰ]. La uzon de ĥ por vorto ''sikkh'' transdonas tiun eraron al aliaj vortoj el panĝaba fonto kaj ekas grava konfuzo: Transskribi Khalistān kiel Ĥalistano anstataŭ Kalistano kaj Visākhī kiel Vajsaĥi anstataŭ Vajsakio aŭ Visakio estas eraro.
Malsamo okazas kun la vorto Ḫālsā (ਖ਼ਾਲਸਾ, [xaːlsaː]), kelkfoje angle nur transkribita kiel Khalsa, kiu ja estas Ĥalsa. La simileco inter literoj ਖ kaj ਖ਼ helpas la konfuzon.
=== Nomoj ===
La [[persona nomo|dua nomo]] ''Singh'', kiu signifas vir[[leono]]n, estas tipa ĉe siĥojsikoj, kvankam ne ĉiu ''Singh'' estas siĥosiko. SiĥinojSikinoj uzas la familinomon ''Kaur'' ("leonino"), sed plimulto da regnoj permesas nur la viran ''Singh''. Ekster Hindio, por multaj siĥojsikoj ĝi iĝis [[familinomo]]:
* akcidente pro oficistaj konfuzoj inter diversaj nomoj
* intence por forgesigi familinomon de malalta kasto
* intence kiel signon de siĥecosikeco.
=== Tualeto, vestaro ===
[[Dosiero:Sikh wearing turban.jpg|dekstra|eta|250px|SiĥoSiko kun [[turbano]].]]
SiĥajSikaj viroj devas ankaŭ porti:
* longajn harojn ([[Keŝ]])
* [[kombilo]]n
* [[glavo]]n aŭ [[ponardo]]n.
SiĥoSiko neniam tondu sian hararon, por montri tutvivan serĉon de spiriteco kaj akcepton de diaj donacoj al homoj. La kombilo ordigas la hararon, signante ke oni ne nur akceptu la dian donon sed ankaŭ konservu ĝin. La pantalono simbolas [[ĉasto]]n kaj [[unuedzineco]]n. La braceleto (''kara'') estas ligo al Dio, ja siĥosiko submetiĝu antaŭ neniu krom dio. Kaj per konstanta teno de armo ĉe si siĥojsikoj memorigas pri persekutoj kontraŭ sia religio kaj pri la devo defendi malpotenculojn. En moderna socio, tamen, [[poŝtranĉilo]] aŭ malgranda ponardo sufiĉas por konservi la [[simbolo]]n.
SiĥajSikaj viroj ĉiam vestas [[turbano]]n sur sia longa hararo. La turbano estas malsama ol tiu de islamaj klerikoj.
== Situacio de siĥismosikismo ==
=== SiĥojSikoj en Hindio ===
La politika premo de ĉirkaŭaj islamaj regnoj trudis sindefendon al siĥojsikoj. Meze de [[19-a jarcento]], ili regis Panĝabon kun landoj nun parte en [[Barato]] kaj parte en [[Pakistano]]. La siĥasika militistaro plurfoje povis repeli la [[Britio|britan]] armeon.
Pro sia batalema tradicio siĥojsikoj aperas en pli granda proporcio en la barata kaj pakistana armeoj ol en la loĝantaro ĝenerale.
En [[1970-aj jaroj|finaj 1970-aj]] kaj [[1980-aj jaroj]], [[separatismo]] aperis, celante apartan sikan regnon, [[ĤalistanoKalistano]], en Panĝabo.
=== SiĥojSikoj en la mondo ===
[[File:Sikhs on the move!.jpg|thumb|SiĥojSikoj celebranta la festivalon [[VaisaĥiVaisakhi]] en [[Toronto]], [[Kanado]].]]
Nun, siĥojsikoj estas en tuta Hindio kaj ceterloke en mondo. La suma nombro de siĥojsikoj estus ĉirkaŭ 25,8 milionoj, kio estus 0.39% el la monda loĝantaro kaj rangigus sikismon kiel 5-a monda religio laŭ nombro de anoj<!-- ĉu vere -->. Ĉirkaŭ 19 milionoj loĝas en Barato, ĉefe en Panĝabo, nome 75% el la tiea loĝantaro. Grandaj komunumoj de SiĥojSikoj loĝas en la najbaraj ŝtatoj kiaj la barata subŝtato [[Harjano]] kiu estas hejmo de la dua plej granda siĥasika loĝantaro en Barato kun 1.1 milionoj da SiĥojSikoj ĉe la censo de 2001, kaj povas troviĝi grandaj komunumoj de siĥojsikoj tra Barato. Tamen, SiĥojSikoj estas nur ĉirkaŭ 2% el la barata loĝantaro.<ref name="Singh Kalsi 2007 12">{{cite book |title= Sikhism|edition= |last= Singh Kalsi|first= Sewa|year= 2007|publisher= Bravo Ltd.|location= London|isbn= 978-1-85733-436-4|page= 12}}</ref>
Granda nombro da siĥojsikoj estas en Britio, [[Kanado]] kaj [[Usono]]. SiĥaSika migrado al [[Kanado]] ekis jam en la 19a jarcento kaj kondukis al la kreado de gravaj siĥajsikaj komunumoj, hegemonie en la sudo [[Vankuvero]], [[Surrey (Brita Kolumbio)]], kaj [[Bramptono]]. Nuntempe temploj, gazetaro, radiostacioj, kaj merkatoj multas ĉe iuj grandaj, mult-generaciaj barat-kanadaj grupoj. SiĥajSikaj festivaloj kiaj Divali kaj VaisaĥiVaisakhi estas celebrataj en tiuj kanadaj urboj fare de la grandaj grupoj de sekvantoj en la mondo for de Panĝabo.
SiĥojSikoj migris ankaŭ al [[Orienta Afriko]], [[Okcidenta Afriko]], [[Mezoriento]], [[Sudorienta Azio]], [[Unuiĝinta Reĝlando]] same kiel al [[Usono]] kaj [[Aŭstralio]]. Tiuj komunumoj disvolviĝis kiel siĥojsikoj formigrintaj el Panĝabo por plenigi truojn en la koloniimperia labormerkato.<ref>{{cite book | last=Ballantyne|first=Tony|year=2006|title=Between Colonialism and Diaspora: Sikh Cultural Formations in an Imperial World|publisher=Duke University Press|isbn = 978-0-8223-3824-6|pages=69–74}}</ref> Komence de la [[20a jarcento]] grava komunumo ekformiĝis ĉe la okcidenta marbordo de [[Usono]]. Pli malgrandaj loĝantaroj de SiĥojSikoj troviĝas en multaj landoj en [[Okcidenta Eŭropo]], [[Maŭricio]], [[Malajzio]], [[Fiĝio]], [[Nepalo]], [[Ĉinio]], [[Pakistano]], [[Afganio]], [[Irako]], [[Singapuro]], [[Meksiko]], [[Usono]] kaj multaj aliaj landoj.
=== Persekutoj kontraŭ siĥojsikoj ===
[[Dosiero:Goldentemple (83).JPG|thumb|right|250px|Ĉefa vidaĵo de la Ora Templo]]
En [[1984]], grupo da separatismaj (laŭ iuj, terorismaj) siĥojsikoj anoj de ''[[Jarnail Singh Bhindranwale]]'' sin ŝirmis en la '''[[Ora Templo]] de ''[[Amricar]]''''', siĥasika sanktejo. La barata armeo, laŭ ordonoj de ''[[Indira Gandhi]]'', sturmis la templon. 83 armeanoj kaj 493 siĥojsikoj mortis, kaj multaj estis vunditaj. Multaj siĥojsikoj taksis perforton en sia sanktejo nepardonebla. SiĥajSikaj gardistoj de [[Indira Gandhi]] poste venĝe murdis ŝin. Post la murdo, multaj siĥarojsikaroj estis atakitaj de la [[Kongresa Partio]] de [[Gandhi]], tiam regita de ŝia filo, ''[[Rajiv Gandhi]]''. Multaj siĥojsikoj mortis tiel.
Post la atakoj de [[11-a de septembro 2001]] en Usono, iuj usonanoj atakis siĥojnsikojn, konfuzante iliajn kaptukojn kaj barbojn kun tiuj de la islamanoj kaj siavice identigante islamanojn ĝenerale kun la atakintoj.
==Vidu ankaŭ==
| 