Vikipedio

Agrikulturo: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
KuBOT (diskuto | kontribuoj)
Robotoj
112 941 redaktoj
e Anstataŭigo de ne plu uzota Ŝablono:EL; vidu VP:DT en Marto 2017; kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 1:
[[dosieroDosiero:Nuba farming 1.jpg|thumb|right|Tradicia terkultivado en [[Sudano]] utiligante fosbastonon.]]
[[dosieroDosiero:Claas combine in Denmark.jpg|thumb|300px|Uzo de teknikaj rimedoj en la moderna terkultivado: draŝrikolta maŝino ĉe rikolto de [[tritiko]].]]
La termino '''agrikulturo''' (ankaŭ '''agrokulturo''') estas dividebla en du ĉefajn partojn:
 
Linio 20:
 
[[Dosiero:ClaySumerianSickle.jpg|eta|dekstra|La [[serpo]] de sumera rikoltisto farita de elbakita [[argilo]] (ĉ. 3000 a.K.).]]
Agrikulturaj praktikoj kiaj ekzemple [[irigacio]], kultivciklo, apliko de [[sterko]]j kaj [[insekticido]]j, kaj la malsovaĝigo de brutaro estis evoluigita antaŭ longe, sed esti farinta grandan progreson en la pasinta jarcento. La agrikulturhistorio ludis gravan rolon en homa [[historio]], ĉar agrikultura progreso estis decida faktoro en tutmonda sociekonomia ŝanĝo. [[Labordivido]] en agrikulturaj socioj faris ordinarajn specialiĝojn malofte viditaj ĉe kulturoj de [[ĉasistoj-kolektistoj]], kio permesis la kreskon de [[urbo]]j kaj eĉ grandurboj, nun nomitaj [[civilizo]]j, kaj la kompleksajn sociojn. Kiam farmistoj iĝis kapablaj je produktado de manĝaĵo preter la bezonoj de siaj propraj familioj, aliaj en ilia socio estis liberaj dediĉi sin al projektoj krom manĝakiro.
 
[[Historiisto]]j kaj [[Antropologio|antropologoj]] longe argumentis ke la evoluo de agrikulturo ebligis civilizon. Laŭ [[geografiisto]] Jared Diamond, la kostoj de agrikulturo estis: "la meza ĉiutaga nombro da laborhoroj pliiĝis, nutrado plimalboniĝis, infektaj malsanoj kaj korpoeluzado estis pliigitaj, kaj vivotempo mallongiĝis."<ref>{{cite book|title=The World Until Yesterday|author=Jared Diamond|page=353|isbn=978-0-670-02481-0|publisher=Viking|year=2012}}</ref>
Linio 27:
Fruktoĝardeno, fabrik-bazita manĝaĵproduktada sistemo, supozeble estis la plej malnova agroekosistemo de la mondo.<ref>{{cite book|title=The Forest Farms of Kandy: And Other Gardens of Complete Design|author=Douglas John McConnell|year=2003|page=1|url=http://books.google.co.uk/books?id=QYBSfUJPQXcC&lpg=PP1&dq=the%20forest%20farms%20of%20kandy%20and%20other%20gardens%20of%20complete%20design&pg=PA1#v=onepage&q&f=false|isbn=978-0-7546-0958-2}}</ref> Tiuj arbar-ĝardenoj originiĝis de la pratempo laŭlonge de ĝangalecaj kotecaj [[rivero|riverbordoj]] kaj de la malsekaj elstaraĵoj de [[Musono|musonaj]] regionoj. En la laŭpaŝa procezo de familioj plibonigantaj sian tujan medion, utilaj arboj kaj plantospecioj estis identigitaj, protektitaj kaj plibonigitaj dum nedezirindaj specioj estis eliminitaj. Poste superaj fremdaj specioj estis selektitaj kaj integrigitaj en la ĝardeno de la familio.<ref>{{cite book|title=The forest-garden farms of Kandy, Sri Lanka|author=Douglas John McConnell|year=1992|page=1|url=http://books.google.co.uk/books?id=G3QPo7lTĥsC&lpg=PP1&dq=The%20forest-garden%20farms%20of%20Kandy%2C%20Sri%20Lanka.&pg=PA1#v=onepage&q&f=false|isbn=978-92-5-102898-8}}</ref>
 
=== Revoluciaj aperoj ===
[[Dosiero:Dili Reisfelder.jpg|eta|Rizterasoj en [[Orienta Timoro]].]]
Agrikulturo ekis sendepende en diversaj partoj de la mondo, kaj inkludis diversajn gamojn de taksonoj. Almenaŭ 11 apartaj regionoj de la Malnova kaj de la Nova Mondo estis konsiderita kiel sendependaj devenejoj.<ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1323964111 |title=Current perspectives and the future of domestication studies|journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=17 |page=6139 |year=2014 |last1=Larson |first1=G. |last2=Piperno |first2=D. R. |last3=Allaby |first3=R. G. |last4=Purugganan |first4=M. D. |last5=Andersson |first5=L. |last6=Arroyo-Kalin |first6=M. |last7=Barton |first7=L. |last8=Climer Vigueira |first8=C. |last9=Denham |first9=T. |last10=Dobney |first10=K. |last11=Doust |first11=A.N. |last12=Gepts |first12=P. |last13=Gilbert |first13=M. T. P. |last14=Gremillion |first14=K. J. |last15=Lucas |first15=L. |last16=Lukens |first16=L. |last17=Marshall |first17=F. B. |last18=Olsen |first18=K.M. |last19=Pires |first19=J.C. |last20=Richerson |first20=P.J. |last21=Rubio De Casas |first21=R. |last22=Sanjur |first22=O.I. |last23=Thomas |first23=M.G. |last24=Fuller |first24=D.Q.}}</ref> Naturaj grenoj estis kolektitaj kaj manĝitaj el almenaŭ antaŭ 105,000 jaroj.<ref>{{cite web|last1=Harmon|first1=Katherine|title=Humans feasting on grains for at least 100,000 years|url=http://blogs.scientificamerican.com/observations/humans-feasting-on-grains-for-at-least-100000-years/|publisher= Scientific American |accessdate=28a de Aŭgusto 2016|date=17a de Decembro 2009}}</ref> [[Porko]]j estis [[Hejmigo|hejmigitaj]] en Mezopotamio antaŭ ĉirkaŭ 15,000 jaroj.<ref>{{cite book |last=Nelson |first=Sarah M. |date=1998 |title=Ancestors for the Pigs. Pigs in prehistory |url=https://books.google.co.il/books?id=N5dN_A29v58C&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |location= |publisher=University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology}}</ref> [[Rizo]] estis malnutarigita en Ĉinio antaŭ inter 13,500 kaj 8,200 jaroj, sekve de [[Mungfabo|mungaj]], [[sojo|sojaj]] kaj [[Azuki-fabo|azuki]] faboj. [[Ŝafo]]j estis hejmigitaj en Mezopotamio antaŭinter 13,000 kaj 11,000 jaroj.<ref>{{cite book |title=Sheep and Goat Science |edition=Fifth |last=Ensminger |first=M.E. |author2=Parker, R.O. |year=1986 |publisher=Interstate Printers and Publishers |isbn=0-8134-2464-X}}</ref> El antaŭ ĉirkaŭ 11,500 jaroj, la ok neolitikaj pioniraj rikoltoj nome [[ameltritiko|amela]] kaj [[Unugrajno|unugrajna tritiko]], ŝelenhava [[Ordinara hordeo|hordeo]], [[Ĝardena pizo|pizopizoj]]j, [[lento]]j, [[Vicio|amara vicio]], [[kikero]]j kaj [[Ordinara lino|lino]] estis kultivata en [[Levantenio]]. [[Bovo]]j estis hejmigitaj el naturaj [[uro]]j en areoj de moderna Turkio kaj Pakistano antaŭ ĉirkaŭ 10,500 jaroj.<ref name="McTavish">{{cite journal|author=McTavish, E.J. |author2=Decker, J.E. |author3=Schnabel, R.D. |author4=Taylor, J.F. |author5=Hillis, D.M. |last-author-amp=yes |year=2013 |title=New World cattle show ancestry from multiple independent domestication events |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A |volume=110 |pages=E1398–406 |doi=10.1073/pnas.1303367110 |pmid=23530234 |pmc=3625352}}</ref> En [[Andoj]] de Sudameriko, [[terpomo]]j estis malnaturigitaj antaŭ inter 10,000 kaj 7,000 jaroj, kune kun faboj, [[Kokao (planto)|kokao]], [[lamo]]j, [[alpako]]j, kaj [[kobajo]]j. [[Sukerkano]] kaj kelkaj [[Radiklegomo|radiklegomojradiklegomo]]j estis malnaturigitaj en [[Nov-Gvineo]] antaŭ ĉirkaŭ 9,000 jaroj. [[Sorgo]] estis malnaturigita en [[Sahelo]] en Afriko antaŭ ĉirkaŭ 7,000 jaroj. [[Kotono]] estis malnaturigita en [[Peruo]] antaŭ ĉirkaŭ 5,600 jaroj,<ref name="Broudy1979">{{cite book |last=Broudy |first=Eric |title=The Book of Looms: A History of the Handloom from Ancient Times to the Present |url=http://books.google.com/books?id=shN5_-W1RzcC&pg=PA81 |year=1979 |publisher=UPNE |isbn=978-0-87451-649-4 |page=81}}</ref> kaj estis sendepende malnaturigita en Eŭrazio oni ne scias kiam. En Mezameriko, natura [[Zeo|teosinto]] estis malnaturigita al [[maizo]] antaŭ ĉirkaŭ 6,000 jaroj.<ref>S. Johannessen and C. A. Hastorf (eds.) ''Corn and Culture in the Prehistoric New World'', Westview Press, Boulder, Colorado.</ref>
 
En la Mezepoko, kaj en [[Islama Orepoko|la islama mondo]] kaj en Eŭropo, agrikulturo estis transformita per plibonigaj teknikoj kaj per la disvastigo de kultivplantoj, kiaj per la enkonduko de sukerindustrio, rizo, kotono kaj fruktarboj kiaj la [[Oranĝujo|oranĝo]] en Eŭropon tra [[Al-Andalus]].<ref name=Watson>{{cite journal |first=Andrew M. |last=Watson |date=1974 |title=The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion, 700-1100 |journal=The Journal of Economic History |volume=34 |issue=1 |pages=8–35}}</ref><ref name=NatGeographic2015>{{cite book |author=National Geographic |title=Food Journeys of a Lifetime |url=http://books.google.com/books?id=h2Q5BgAAQBAJ&pg=PA126 |year=2015 |publisher=[[National Geographic Society]] |isbn=978-1-4262-1609-1 |page=126}}</ref> Post la [[Kolumba interŝanĝo]] el 1492 oni alportis novmondajn rikoltojn kiaj maizo, terpomoj, [[batato]]j kaj [[manioko]] al Eŭropo, kaj malnovmondajn rikoltojn kiaj tritiko, hordeo, rizo kaj [[rapo]], kaj gregon kia ĉevaloj, bovoj, ŝafoj kaj kaproj al Ameriko.<ref>{{cite web |url=http://www.gilderlehrman.org/history-by-era/american-indians/essays/columbian-exchange |title=The Columbian Exchange |publisher=The Gilder Lehrman Institute of American History |author=Crosby, Alfred |accessdate=11a de Majo 2013}}</ref>
Linio 48:
 
=== Bronz- kaj Fer-epokoj ===
==== Sumero ====
[[FileDosiero:VAM - Rollsiegel 1.jpg|thumb|left|Hejmigitaj bestoj ĉe [[cilindrosigelo]] de [[Sumero]]. 2500 a.K.]]
Farmistoj de [[Sumero]] estis kreskintaj cerealojn kiaj [[hordeo]] kaj [[tritiko]], ekloĝantaj en vilaĝoj jam ĉirkaŭ 8,000 a.K. pro la malaltaj pluvokavnto de la regiono, la agrikulturo dependis el la riveroj [[Tigris]] kaj [[Eŭfrato]]. Irigaciaj kanaloj kondukantaj el la riveroj ebligis la kreskon de cerealoj en sufiĉe grandaj kvantoj por elteni urbojn. La unuaj plugiloj aperis en [[piktogramo]]j el Uruk de ĉirkaŭ 3,000 a.K.; semo-plugiloj kiuj enmetis semojn en la plugita grundo aperas ĉe [[sigelo]]j de ĉirkaŭ 2300 a.K. Vegetalaj kultivaĵoj estis [[pizo]]j, [[lento]]j, [[kikero]]j, faboj, [[cepo]]j, [[ajlo]]j, [[laktuko]]j, [[poreo]]j kaj [[brasiko]]j. Ili kreskis ankaŭ fruktojn kiaj [[Daktilopalmo|daktiloj]], vinberoj, pomoj, melonoj, kaj figoj. Kune kun tiu farmado, Sumeroj ankaŭ kaptis fiŝojn kaj ĉasis [[ĉasbirdo]]jn kaj [[gazelo]]jn. La viando de ŝafoj, kaproj, bovoj kaj kortobirdoj estis manĝata, ĉefe de elitoj. Fiŝoj estis konservitaj per sekigado, saligado kaj fumigado.<ref name=BritMus>{{cite web |title=Farming |url=http://www.mesopotamia.co.uk/staff/resources/background/bg08/home.html |publisher=[[British Museum]] |accessdate=15a de Junio 2016}}</ref><ref>{{cite book |title=The fine art of food |first=Reay |last=Tannahill |publisher=Folio Society |year=1968 |page= }}</ref>
 
==== Antikva Egipto ====
[[FileDosiero:Tomb of Nakht (2).jpg|thumb|upright|Agrikulturaj scenoj de [[draŝado]], grenstokado, rikoltado pere de [[falĉileto]]j, elfosado, arbohakado kaj plugado en Antikva Egipto. Tombo de astronomo Naĥt, 15a jarcento a.K.]]
La civilizo de [[Antikva Egipto]] dependis el la rivero [[Nilo]] kaj de ties dependaj sezoninundoj. La antaŭvideblo de la fluktuoj de la rivero kaj la fekunda grundo permesis al la egiptanoj konstrui imperion sur la bazo de granda agrikultura riĉo. Egiptanoj estis inter la unuaj popoloj kiuj praktikis agrikulturon je granda skalo, ebligita de la disvoolvigo de la riverbasena irigacio.<ref>{{cite book |author=Kees, Herman |title=Ancient Egypt: A Cultural Topography |publisher=University of Chicago Press |date=1961 |pages= }}</ref> Ties baza manĝokultivoj estis greno kia tritiko kaj hordeo, kun industriaj kultivoj kiaj [[lino]] kaj [[papiruso]].<ref>{{cite journal |author=Janick, Jules |title=Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture |journal=Acta Hort. |volume=583 |pages=23–39}}</ref>
 
==== Indus-valo ====
{{Ĉefartikolo|Induso-civilizacio}}
[[Kotono]] estis kultivata jam ĉirkaŭ la 5a-4a jarmiloj a.K..<ref>Stein, Burton (1998). ''A History of India''. Blackwell Publishing. 47. ISBN 0-631-20546-2.</ref> Tritiko, hordeo, kaj [[jujubo]] estis aldomigitaj en la [[Hinda subkontinento]] ĉirkaŭ 9000 a.K. Aldomigo de ŝafoj kaj kaproj tuj sekvis.<ref name=gupta>Gupta, Anil K. in ''Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration'', Current Science, Vol. 87, No. 1, 10 July 2004 59. Indian Academy of Sciences.</ref> Kultivado de hordeo kaj de tritiko — kun la aldomigo de gregoj, ĉefe de ŝafoj kaj kaproj — pluis en la [[Mehrgarh|Kulturo Mehrgarh]] ĉirkaŭ 8000–6000 a.K..<ref name=Baber>Baber, Zaheer (1996). ''The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India''. State University of New York Press. 19. ISBN 0-7914-2919-9.</ref><ref name=harrisandgosden385>Harris, David R. and Gosden, C. (1996). ''The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds''. Routledge. p.385. ISBN 1-85728-538-7.</ref> Tiu periodo vidis ankaŭ la unuajn aldomigojn de [[elefanto]]j.<ref name=gupta/> Rura paŝtorismo en Hindio inkludis draŝadon, plantado en strioj — ĉu de du aŭ de ses — kaj stokado de greno en [[Grenejo|grenejojgrenejo]]j.<ref name=harrisandgosden385/><ref name=Possehl>Possehl, Gregory L. (1996). ''Mehrgarh'' in ''Oxford Companion to Archaeology'', eldonita de Brian Fagan. Oxford University Press.</ref> Ĉirkaŭ la 5a jarmilo a.K., agrikulturaj komunumoj iĝis disvastigitaj en [[Kaŝmiro]].<ref name=harrisandgosden385/> Irigacio disvolviĝis en la [[Induso-civilizacio]] ĉirkaŭ 4500 a.K.<ref name=R&U/> La grando kaj prospero de la Indusa civilizo kreskiĝis kiel rezulto de tiu plinovigo, kio eventuale kondukis al pli planitaj setlejoj kiuj faris jam uzadon de [[drenado]] kaj de eligaj kanaletoj aŭ tuboj.<ref name=R&U>Rodda & Ubertini (2004). ''The Basis of Civilization--water Science?''. International Association of Hydrological Science. 279. ISBN 1-901502-57-0.</ref> Arkeologia pruvaro de animal-tirita [[plugilo]] datas jam el 2500 a.K. en la Indus-Vala Civilizo.<ref name=lal>{{Cite journal|title=Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000 |first=R. |last=Lal |journal=Soil and Tillage Research |volume=61 |issue=1–2 |date=August 2001 |pages=3–12 [3] |doi=10.1016/S0167-1987(01)00184-2}}</ref>
 
==== Antikva Ĉinio ====
[[FileDosiero:Shennong2.jpg|thumb|upright|Tomba murpentraĵo de la [[dinastio Han]] kiu montras plugadon fare de [[Shennong]], the legendary "Dia Farmisto".]]
Registroj el la [[Militŝtata periodo|Militaj Ŝtatoj]], de la [[dinastio Qin]], kaj de la [[dinastio Han]] havigas bildon de la komenco de la agrikulturo en Ĉinio el la 5a jarcento a.K., kio inkludas tutlandan sistemon de [[grenejo]]j kaj disvastigata uzado de [[silkokulturo]]. Grafa frua ĉina libro pri agrikulturo estas ''Ĉimin Jaoŝu'' de la jaro 535 p.K., verkita de Jia Siksia.<ref name="needham volume 6 part 2 55 56">Needham, Joseph (1986). ''Science and Civilization in China: Volume 6, Part 2''. Taipei: Caves Books Ltd. p55-56.</ref> La verko de Jia citas multajn aliajn ĉinajn librojn kiuj estis verkitaj antaŭe sed jam ne plu ekzistis.<ref name="needham volume 6 part 2 56"/> La enhavo de la libro de Jia inkludas sekciojn pri terpreparado, semado, kultivado, fruktoĝardenado, forstado kaj bestobredado. La libro inkludas perifere ankaŭ rilatan enhavon kovrantan komercajn kaj kuirartajn uzojn de kultivaĵoj.<ref name="needham volume 6 part 2 57">Needham, Volume 6, Part 2, 57.</ref> Tiu verko montriĝis influa sur postaj ĉinaj [[Agronomio|agronomoj]], kiaj Ŭang Ĵen kaj sia sukcesa ''Nong Ŝu'' de lajaro 1313 p.K.<ref name="needham volume 6 part 2 56">Needham, Volume 6, Part 2, 56.</ref>
 
Por agrikulturaj celoj, la ĉinoj estis plinovigintaj la [[martelmaŝino]]n kiu uzis energion [[Hidraŭliko|hidraŭlikan]] ĉirkaŭ la 1a jarcento a.K.<ref name="needham volume 4 part 2 184">Needham, Joseph (1986). ''Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering''. Taipei: Caves Books, Ltd. p184</ref> Kvankam ĝi trovis ankaŭ aliajn celojn, ties ĉefa funkcio estis frapi, senŝeligi, kaj poluri grenon kio alimaniere devus esti farita permane. Ĉinoj komencis ankaŭ uzi la [[ĉenpumpilo]]n ĉirkaŭ la 1a jarcento p.K., uzanta energion de [[akvorado]] aŭ [[okso]]j pelantaj sistemon de mekanikaj radoj.<ref name="needham volume 4 part 2 89 110">Needham, Volume 4, Part 2, 89, 110.</ref> Kvankam la ĉenpumpilo trovis uzon en publikaj vorkoj por havigi akivon por urba kaj palaca tubotransportado,<ref name="needham volume 4 part 2 33">Needham, Volume 4, Part 2, 33.</ref> ĝi estis uzata ege por plialtigi akvon kaj plenigi [[irigacio|irigaciajn]] [[kanalo]]jn kaj kanalojn por [[plugebla tero]].<ref name="needham volume 4 part 2 110">Needham, Volume 4, Part 2, 110.</ref> Ĉirkaŭ la fino de la [[dinastio Han]] en la fino de la 2a jarcento, oni disvolvigis pezajn [[plugilo]]jn havantajn ferajn plugilerojn.<ref name="greenberger 2006 11-12">Robert Greenberger, ''The Technology of Ancient China'' (New York: Rosen Publishing Group, Inc., 2006), pp. 11–12.</ref><ref>Ŭang Ĵongŝu, trad. de K. C. Chang kaj kunlaborantoj, ''Han Civilization'' (New Haven and London: Yale University Press, 1982).</ref> Tiuj malrapide disvastiĝis okcidenten, revoluciante farmadon en Norda Eŭropo ĉirkaŭ la 10a jarcento. (Thomas Glick, tamen, argumentas ke disvolvigo de ĉina plugilo okazis tiom malfrue kiom je la 9a jarcento, kio pravigus sian etendon orienten el similaj desegnoj konataj en Italio ĉirkaŭ la 7a jarcento.)<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/?id=SaJlbWK_-FcC&pg=PA270&lpg=PA270 |author=Glick, Thomas F. |page=270 |title=Medieval Science, Technology And Medicine: An Encyclopedia |publisher=Psychology Press |year=2005 |isbn=0415969301 |series=Volume 11 of The Routledge Encyclopedias of the Middle Ages Series}}</ref>
 
Azia rizo estis aldomigita antaŭ 8,200–13,500 jarojn en Ĉinio, kun unusola genetika origino el la natura rizo ''[[Oryza rufipogon]]'',<ref name="pnas1">{{Cite journal | last1=Molina | first1=J. | last2=Sikora | first2=M. | last3=Garud | first3=N. | last4=Flowers | first4=J. M. | last5=Rubinstein | first5=S. | last6=Reynolds | first6=A. | last7=Huang | first7=P. | last8=Jackson | first8=S. | last9=Schaal | first9=B. A. | last10=Bustamante | doi=10.1073/pnas.1104686108 | first10=C. D. | last11=Boyko | first11=A. R. | last12=Purugganan | first12=M. D. | title=Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=108 | issue=20 | page=8351 | year=2011 | pmid= | pmc=}}</ref> en la regiono de la valo de la [[Perlorivero]] de [[Ĉinio]]. Rizkultivado poste disvastiĝis al Suda kaj Sudorienta Azio.<ref name="nature1">{{cite journal |title=A map of rice genome variation reveals the origin of cultivated rice |journal=Nature |doi=10.1038/nature11532 |year=2012 |last1=Huang |first1=Xuehui |last2=Kurata |first2=Nori |last3=Wei |first3=Xinghua |last4=Wang |first4=Zi-Xuan |last5=Wang |first5=Ahong |last6=Zhao |first6=Qiang |last7=Zhao |first7=Yan|last8=Liu |first8=Kunyan |last9=Lu |first9=Hengyun |last10=Li |first10=Wenjun |last11=Gu |first11=Yunli |last12=Lu |first12=Yiqi |last13=Zhou |first13=Congcong|last14=Fan|first14=Danlin |last15=Weng |first15=Qijun |last16=Zhu |first16=Chuanrang |last17=Huang |first17=Tao |last18=Zhang |first18=Lei|last19=Wang |first19=Yongchun |last20=Feng |first20=Lei |last21=Furuumi |first21=Hiroyasu |last22=Kubo |first22=Takahiko |last23=Miyabayashi|first23=Toshie |last24=Yuan |first24=Xiaoping |last25=Xu |first25=Qun |last26=Dong |first26=Guojun |last27=Zhan |first27=Qilin |last28=Li |first28=Canyang |last29=Fujiyama |first29=Asao|last30=Toyoda |first30=Atsushi |volume=490 |issue=7421 |pages=497–501 |pmid=23034647 |display-authors=8 |bibcode=2012Natur.490..497H}}</ref>
 
==== Romia Imperio ====
{{Ĉefartikolo|Romia Imperio}}
[[FileDosiero:Roman harvester, Trier.jpg|thumb|left|upright=1.3<!--size for very low image-->|[[Romia Imperio|Romia]] rikoltilo, [[Treviro]].]]
 
En [[grek-romia antikvo]], agrikulturo uzis teknikojn pionirigitaj de Sumeranoj, transmititaj al ili fare de sekvaj kulturoj, kun specifa emfazo al la kultivado de varoj por komerco kaj eksportado. Romanoj metis la bazon por la ekonomia sistemo de [[senjorio]] pere ekzemplo de [[servuteco]], kio floros en la Mezepoko. La farmograndoj en Romio povas esti dividata en tri kategorioj. Malgrandaj farmoj estis el 18-88 ''iugera'' (unu ''iugerum'' egalas al ĉirkaŭ 0.65 akreoj). Mezgrandaj farmoj estis el 80-500 ''iugera''. Grandaj bienoj (nome ''latifundia'') estis de ĉirkaŭ 500 ''iugera''.<ref name="White">White, K. D. (1970), ''Roman Farming'' (Cornell University Press)</ref>
Linio 76:
La romianoj havis kvar sistemojn de farmadministrado: rekta laboro fare de la posedanto kaj de sia familio; dum sklavoj faris plej laboron sub superrigardo de sklavestroj; tenantofarmado en kiu la posedanto kaj la tenanto dividas la farman produkton; kaj situacioj en kiuj farmo estis luita al tenanto.<ref name="White"/> Estis granda kvanto de komerco inter la provincoj de la imperio, kaj ĉiuj regionoj de la imperio iĝis interdependaj unu de aliaj, kelkaj provincoj specializiĝis en la produktado de greno, aliaj de [[vino]] kaj aliaj de [[olivoleo]], depende el la grundotipo. Ĉefe la grandurbo [[Romo]] kaj aliaj urboj dependis el la liverado de manĝaĵoj havigitaj el agrikulturaj regionoj.
 
==== Ameriko ====
[[Dosiero:Chicomecoatl-d.jpg|eta|maldekstre|Ĉikomekoatl, azteka diino de agrikulturo.]]
En [[Mezameriko]], natura [[Zeo|teosinto]] estis transformita pere de homa selektado en la praulo de moderna maizo, antaŭ pli ol 6,000 jaroj. Ĝi laŭgrade etendiĝis tra Nordameriko kaj estis la ĉefa kultivaĵo de indiĝenaj amerikanoj en la tempo de esplorado fare de eŭropanoj.<ref>{{cite book |editor1=Johannessen, S. |editor2=Hastorf, C. A. |title=Corn and Culture in the Prehistoric New World |publisher=Westview Press}}</ref> Aliaj mezamerikaj kultivaĵoj estis centoj da variaĵoj de surloke aldomigitaj [[kukurbo]]j kaj [[fabo]]j, dum [[Theobroma cacao|kakao]], ankaŭ aldomigita en la regiono, estis ĉefa kultivaĵo.<ref name=Murphy2011>{{cite book |author=Murphy, Denis |title=Plants, Biotechnology and Agriculture |url=http://books.google.com/books?id=etQsieKuRH8C&pg=PA153 |year=2011 |publisher=CABI |isbn=978-1-84593-913-7 |pages=153–}}</ref> La [[meleagro]], unu el la plej gravaj viandobirdoj, estis probable aldomigita en Meksiko aŭ en la teritorioj de Sudokcidenta Usono.<ref name=Speller>{{cite journal |last1=Speller |first1=Camilla F. et al |title=Ancient mitochondrial DNA analysis reveals complexity of indigenous North American turkey domestication|journal=PNAS |date=2010 |volume=107 |issue=7 |pages=2807–2812 |doi=10.1073/pnas.0909724107 |url=http://www.pnas.org/content/107/7/2807.full}}</ref>
Linio 82:
En [[Mezameriko]], la [[Aztekoj]] estis aktivaj farmistoj kaj havis agrikulturbazitan ekonomion. La tero ĉirkaŭ [[Lago Tekskoko]] estis ege fekunda, sed ne sufiĉe granda por produkti la kvanton de manĝaĵoj necesaj por la loĝantaro de ties etendanta imperio. La Aztekoj disvolvigis irigaciajn sistemojn, formis montetajn terasojn, fekundigis sterke ties grundon, kaj disvolvigis ''ĉinampojn'' aŭ artefaritajn insulojn, konatajn ankaŭ kiel "flosĝardenoj". La [[Majaoj]] inter 400 a.K. kaj 900 p.K. uzis etendajn kanalojn kaj zorgis kamposistemojn por farmigi marĉojn de la [[Jukatano|Jukatana Duoninsulo]].<ref>{{cite journal |url=http://www.nature.com/news/2010/101105/full/news.2010.587.html|title=Mayans converted wetlands to farmland |author=Mascarelli, Amanda |journal=Nature |date=5 November 2010 |doi=10.1038/news.2010.587}}</ref><ref>{{cite journal |url=https://www.soils.org/publications/sh/articles/53/6/3 |title=Invisible Artifacts: Uncovering Secrets of Ancient Maya Agriculture with Modern Soil Science |journal=Soil Horizons|author=Morgan, John |date=6 November 2013 |doi=10.2136/sh2012-53-6-lf |volume=53 |issue=6 |pages=3}}</ref>
 
[[FileDosiero:Trabajo-inca8.jpg|thumb|upright|[[Inkaoj|Inkaaj farmistoj]] uzantaj ''ĉaki taklla'', hom-energia pied-[[plugilo]].]]
En la regiono de Andoj de Sudameriko, kun civilizoj kiaj la [[Inkaoj]], la ĉefa rikoloto estis la [[terpomo]], aldomigita proksimume antaŭ 7,000–10,000 jaroj.<ref name="Spooner 2005 14694–99">{{cite journal | title=A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping | last=Spooner | first=David M. |first2=Karen |last2=McLean |first3=Gavin |last3=Ramsay |first4=Robbie |last4=Waugh |first5=Glenn J. |last5=Bryan |journal= Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=102 | issue=41 | doi=10.1073/pnas.0507400102 | pmc=1253605 | pages=14694–99 | pmid=16203994 | year=2005 | url=http://www.pnas.org/content/102/41/14694}}</ref><ref name="online">{{cite book |author=Office of International Affairs |title=Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation |date=1989 |url=http://www.nap.edu/openbook.php?isbn=030904264X&page=92 |work=nap.edu |isbn=030904264X |page=92}}</ref><ref name="John Michael Francis 2005">{{cite book | author=John Michael Francis |title=Iberia and the Americas | publisher=[[ABC-CLIO]]|year=2005|url=https://books.google.com/?id=OMNoS-g1h8cC&pg=PA867&dq=artistic+potato | isbn=1-85109-426-1 }}</ref> [[Kokao (planto)|Kokao]], ankoraŭ grava kultivaĵo ĝis nun, estis aldomigita en Andoj, same kiel [[arakido]]j, [[tomato]]j, [[tabako]], kaj [[ananaso]]j.<ref name=Murphy2011/> [[Kotono]] estis aldomigita en [[Peruo]] ĉirkaŭ 3,600 a.K.<ref name="Broudy1979"/> Ankaŭ animaloj estis aldomigitaj, kiaj [[lamo]]j, [[alpako]]j, kaj [[kobajo]]j.<ref name="RischkowskyPilling2007">{{cite book |last1=Rischkowsky |first1=Barbara |last2=Pilling |first2=Dafydd |title=The State of the World's Animal Genetic Resources for Food and Agriculture |url=http://books.google.com/books?id=Skpj197tU0oC&pg=PA10 |year=2007 |publisher=Food & Agriculture Organization |isbn=978-92-5-105762-9 |page=10}}</ref>
 
Linio 92:
El 100 a.K. al 1600 p.K., la monda loĝantaro plukreskiĝis kun la teruzado, kiel pruvas la rapida pliiĝo en la elsendoj de [[metano]] el bovoj kaj la kultivado de rizo.<ref>{{Cite journal |first=Joseph |last=Stromberg |date=February 2013 |title=Classical gas |journal=Smithsonian |volume=43 |issue=10 |pages=18 |id= |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Air-Pollution-Has-Been-a-Problem-Since-the-Days-of-Ancient-Rome-187936271.html |accessdate=27a de Aŭgusto 2013}}</ref>
 
==== Araba mondo ====
[[FileDosiero:Hama-3 norias.jpg|thumb|upright|La uzado de [[norio]], nome [[akvorado]]j por levi akvon por irigacia kaj hejma uzoj estis inter la teknologiojn enkondukitaj al Eŭropo tra [[Al-Andalus]] en la [[Islama Ora Epoko|mezepoka islama mondo]].]]
{{Ĉefartikolo|Araba Agrikultura Revolucio}}
 
El la 8a jarcento, la [[Islama Ora Epoko|mezepoka islama mondo]] entreprenis transformadon en agrikultura praktiko, priskribita de historiisto Andrew Watson kiel [[Araba Agrikultura Revolucio]].<ref name=Watson/> Tiu transformado estis helpata de nombraj faktoroj kiaj la disvastigo de multaj kultivaĵoj kaj plantoj laŭlonge de la islamaj komercvojoj, la etendo de pli antaŭeniraj farmoteknikoj, kaj agrikultur-ekonomia sistemo kiu promesis pliigajn rezultojn kaj efikecon. La nova agrikultura praktiko ŝanĝis la ekonomion, la [[Arealo|distribuadon de la loĝantaro]], la vegetalan kovron, la agrikulturan produktadon, la nivelojn de loĝantaro, [[Urbanizado|urban kreskon]], la distribuadon de la laborfortoj, la kuirarton, dieton, kaj vestomanieron tra la tuta islama mondo. Islamaj komercistoj kovris multon de la [[Malnova Mondo]], kaj la komerco ebligis la disvastigon de multaj kultivaĵoj, plantoj kaj farmoteknikoj tra la tuta mondoregiono, same kiel la adaptadon de kultivaĵoj, plantoj kaj teknikoj el transe al la islama mondo.<ref name=Watson/> Tiu disvastigo enmetis ĉefajn kultivaĵojn en Eŭropon tra [[Al-Andalus]], kun la teknikoj por ties kultivado kaj kuirado. Sukerkano, rizo, kaj kotono estis inter la ĉefaj kultivaĵoj transpasataj, kun [[citruso]]j kaj aliaj fruktarboj, nuksarboj, legomoj kiaj [[melongeno]], [[spinaco]] kaj [[folibeto]], kaj la uzado de spicoj kiaj [[kumino]], [[koriandro]], [[muskato]] kaj [[cinamo]]. Intensiva irigacio, [[kultivciklo]], kaj agrikulturaj lernolibroj estis amplekse adoptitaj. Irigacio, parte bazita sur romia teknologio, faris uzadon de [[norio|noriaj akvoradoj]], [[akvomuelejo]]j, [[akvobaraĵo]]j kaj rezervejoj.<ref name=Watson/><ref>{{cite book |first=Andrew M. |last=Watson |date=1983 |title=Agricultural Innovation in the Early Islamic World |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=0-521-24711-X |pages= }}</ref><ref name=NatGeographic2015/>
 
=== Eŭropo ===
 
En la Mezepoko okazis pluaj plibonigoj en agrikulturo. Monaĥejoj etendiĝis tra tuta Eŭropo kaj iĝis gravaj centroj por la kolekto de konoj rilataj al agrikulturo kaj forstado. La sistemo de [[Senjorio]] ebligis al grandaj [[terposedanto]]j kontroli sian teron kaj siajn laboristojn, en la formo de kamparanoj aŭ [[servutulo]]j.<ref>{{cite web|url=http://www.hcs.ohio-state.edu/hcs/TMI/HCS210/HortOrigins/MiddleAges.html|title=Medieval Horticulture/Agriculture|publisher=Ohio State University|accessdate=2013-04-24|author=Jourdan, Pablo}}</ref> Dum la mezepoka periodo, la [[Araba mondo]] ludis gravan rolon en la interŝanĝo de kultivaĵoj kaj teknologio inter la kontinentoj Eŭropo, Azio kaj Afriko. Krom transporti nombrajn kultivaĵojn, ili enkondukis la koncepton de somera irigacio en Eŭropon kaj disvolvigis la komencojn de la sistemo de [[plantejo]]j de [[sukerkano]] ĉefe per uzado de sklavoj por intensa kultivado.<ref>{{cite web|url=http://www.hort.purdue.edu/newcrop/hort_306/text/lec22.pdf|title=Islamic Influences on Western Agriculture|author=Janick, Jules|year=2008|publisher=Purdue University|accessdate=2013-05-23}}</ref>
 
[[FileDosiero:Crescenzi calendar.jpg|thumb|left|Agrikulturala kalendaro el manuskripto de [[Pietro de Crescenzi]].]]
Ĉirkaŭ la jaro 900, disvolvigoj en [[fandado|ferfandado]] ebligis pliigon de produktado en Eŭropo, kondukante al disvolvigoj en la produktado de agrikulturaj iloj kiaj plugiloj, permanaj iloj kaj [[hufofero]]j. La peza plugilo pliboniĝis el la pli frua tirplugilo, kun la adopado de la ĉina deŝutila [[plugilo]] por turnigi la pezajn, humidajn grundojn de norda Eŭropo. Tio kondukis al la klarigado de arbaroj de norda Eŭropo kaj al pliigo de la agrikultura produktado, kiu siavice kondukis al pliigo de la loĝantaro.<ref name=Backer>{{cite web |url=http://www.engr.sjsu.edu/pabacker/history/middle.htm |title=Part 1 – Medieval European history |author=Backer, Patricia |publisher=San Jose State University |accessdate=24a de Aprilo 2013 |work=History of Technology}}</ref> Samtempe, farmistoj en Eŭropo el [[kultivciklo]] dukampa al trikampa en kiu unu kampo el tri estis lasata nekultivita ĉiujare. Tio rezultis en pliigita produktiveco kaj nutreblo, ĉar la ŝanĝoj en kultivciklo permesis [[nitrogenfiksado]]n de [[legomo]]j kiaj pizoj, lentoj kaj faboj. Plibonigitaj [[jungilaro]]j kaj bestoligiloj plie plibonigis kultivadon.<ref name=Backer/> [[Akvomuelejo]]j estis enmetitaj de romianoj, sed estis plibonigitaj laŭlonge de la Mezepoko, kun la [[ventomuelejo]]j, kaj uzitaj por mueli grenon en faruno, por tranĉi lignon kaj por procezi linon kaj lanon.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/?id=1-mss7-OStgC&pg=PA88 |title=Daily Life in the Middle Ages |author=Newman, Paul B. |pages=88–89 |publisher=McFarland |isbn=0786450525 |year=2001}}</ref>
 
Linio 109:
=== Tutmonda interŝanĝo ===
 
[[FileDosiero:Pieter Bruegel the Elder- The Harvesters - Google Art Project.jpg|thumb|230px|''La rikoltistoj''. [[Pieter Bruegel la pliaĝa|Pieter Bruegel]] – 1565]]
{{Ĉefartikolo|Kolumba interŝanĝo}}
La '''Kolumba interŝanĝo''' aŭ '''Granda interŝanĝo''' estis la disvastigita transdono de animaloj, plantoj, kulturo, homaj loĝantaroj, teknologio, kaj de ideoj inter la hemisferoj de [[Ameriko]] kaj [[Afrik-Eŭrazio]] en la 15a kaj 16a jarcentoj, rilate al la fare de eŭropanoj koloniigo kaj komerco post la veturoj de [[Kristoforo Kolumbo]] el 1492.<ref name = "history">{{cite journal |last1= Nunn |first1= Nathan |last2= Qian |first2= Nancy |year= 2010 |title= The Columbian Exchange: A History of Disease, Food, and Ideas |journal= [[Journal of Economic Perspectives]] |volume= 24 |issue= 2 |pages= 163–188 |jstor= 25703506 |doi= 10.1257/jep.24.2.163 }}</ref> Kvankam plej verŝajne senintence tiam, [[Infekto|komunikeblaj malsanoj]] estis kromprodukto de tiu interŝanĝo.
 
La kontakto inter la du areoj cirkuligis ampleksan varion de novaj kultivaĵoj kaj brutaro, kiuj eltenis pliigon de loĝantaroj en ambaŭ hemisferoj, kvankam malsanoj dekomence okazigis subitajn malpliĝojn en la nombroj de la [[indianoj]]. Komercistoj revenis al Eŭropo kun [[maizo]], [[terpomo]]j, [[batato]]j, [[manioko]], [[kapsiko]]j kaj [[tomato]]j, kiuj iĝis tre gravaj kultivaĵoj en Eŭropo ĉirkaŭ la 18a jarcento. Simile, eŭropanoj enkondukis [[manioko]]n kaj [[arakido]]jn al tropikaj [[Azio]] kaj [[Okcidenta Afriko]], kie ili floris sur grundoj kiuj antaŭe ne produktis grandajn rikoltojn. Variaĵoj de tritiko, hordeo, rizo kaj [[rapo]] veturis el Malnova Mondo al la Nova. Estis malmultaj gregaj specioj en Ameriko, kaj tiele ĉevaloj, bovoj, sxafoj kaj kaproj estis tute nekonataj antaŭ ties alveno kun la setlantoj el la Malnova Mondo.
Linio 121:
 
=== Modernaj evoluoj ===
==== Brita Agrikultura Revolucio ====
{{Ĉefartikolo|Brita Agrikultura Revolucio|Mekanizita agrikulturo|Intensa agrikulturo}}
[[FileDosiero:Charles Townshend, 2nd Viscount Townshend by Sir Godfrey Kneller, Bt (2).jpg|thumb|dekstre|upright|[[Charles Townshend]], 2a Vicgrafo Townshend, agrikulturisto kiu enkondukis la [[kultivciklo]]n kvarkampan kaj la kultivadon de rapoj.]]
Inter la 16a kaj mezo de la 19a jarcentoj, en Britio okazis granda pliigo en agrikultura produktiveco kaj rezulta produkto. Novaj agrikulturaj praktikoj kiaj [[Ĉirkaŭbaro|ĉirkaŭbarado]], mekanizado, [[kultivciklo]] kvarkampa por reteni grundonutraĵojn, kaj [[selekta bredado]] ebligis senprecedencan kreskon de loĝantaro al 5.7 milionoj en 1750, liberigante gravan procenton de laborforto, kaj tiele helpante la aperon de la [[Industria Revolucio]]. La produktiveco de tritikproduktado atingis el ĉirkaŭ 19 buŝeloj por akreo en 1720 al ĉirkaŭ 30 buŝeloj ĉirkaŭ 1840, markante ĉefan altigon en historio.<ref>{{Cite book |last=Snell |first=K.D.M. |title=Annals of the Labouring Poor, Social Change and Agrarian England 1660–1900 |year=1985 |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-24548-6}} Chapter 4</ref>
 
Linio 133:
La scienca esplorado de sterko komencis en la ''Rothamsted Experimental Station'' en 1843 fare de [[John Bennet Lawes]]. Li esploris la efikon de neorganika kaj organika sterkoj super rikoltoj kaj fondis unu el la unuaj fabrikoj de artefaritaj sterkoj en 1842. Sterkoj, ĉe la kuŝejoj de [[natria nitrato]] en [[Ĉilio]], estis importita al Britio de [[John Thomas North]] same kiel la [[guano]] (birdofekaĵoj). La unua komerca procezo por sterkoproduktdo estis la atingo de ''[[fosfato]]'' el la dissolvo de [[koprolito]]j en [[sulfata acido]].<ref name="pdmhs.com">Coprolite Fertilizer Industry in Britain [http://www.pdmhs.com/PDFs/ScannedBulletinArticles/Bulletin%2014-5%20-%20The%20Origins%20and%20Development%20of%20the%20British%20.pdf] Alirita la 3an de Aprilo 2012</ref>
 
==== 20a jarcento ====
[[FileDosiero:Agriculture (Plowing) CNE-v1-p58-H.jpg|eta|dekstre|Bildo de [[traktoro]] de la 20a jarcento pluganta kampon de [[luzerno]].]]
 
[[Dan Albone]] konstruis la unuan komerce sukcesan benzin-energian traktoron de ĝeneralaj celoj en 1901, kaj la traktoro ''Farmall'' de 1923 de [[International Harvester]] markis ŝlosilan punkton en la anstataŭo de tiranimaloj (ĉefe ĉevaloj) pere de maŝinoj. Ekde tiam, mem-pelitaj mekanikaj rikoltiloj ([[Kombajno|kombajnojkombajno]]j), plantiloj, transplantiloj kaj alia ekiparo estis disvolvigita, plie revoluciante agrikulturon.<ref>{{cite web |url=http://www.hort.purdue.edu/newcrop/hort_306/text/lec32.pdf |title=Agricultural Scientific Revolution: Mechanical |author=Janick, Jules |publisher=Purdue University |accessdate=24a de Majo 2013}}</ref> Tiuj inventoj ebligis ke farmotaskoj estu faritaj rapide je skalo antaŭe malebla, kio kondukis al fakto ke modernaj farmoj produktu multe pli grandajn volumojn de alt-kvalitaj produktoj por terunuo.<ref>{{cite journal|url=http://www.nae.edu/Publications/Bridge/52548/52645.aspx |title=The Impact of Mechanization on Agriculture |journal=The Bridge on Agriculture and Information Technology |date=2011 |volume=41 |number=3 |author=Reid, John F.}}</ref>
 
La [[procezo Haber|metodo Haber-Bosch]] por sintezigi [[Amonia nitrato|amonian nitraton]] reprezentis ĉefan progreson kiu ebligis ke la agrikultura produkto superu antauyxajn malfacilaĵojn. Ĝi estis unue patentita de germana kemiisto [[Fritz Haber]]. En 1910 [[Carl Bosch]], laborante por germana kemia entrepreno [[BASF]], sukcese komercigis la procezon kaj sekurigis pliajn patentojn. En la jaroj post [[Dua Mondmilito]], la uzado de sinteza sterko pliiĝis rapide, kongrue kun la pliiĝanta monda loĝantaro.<ref>{{cite web |url=http://www.fertilizer.org/ifa/HomePage/SUSTAINABILITY/Climate-change/A-historical-perspective.html |title=A Historical Perspective |publisher=International Fertilizer Industry Association |accessdate=7a de Majo 2013}}</ref>
 
En la pasinta jarcento agrikulturo karakteriziĝis pro pliigita produktiveco, la anstataŭo de sintezaj sterkoj kaj pesticidoj pro laboro, [[akvopoluado]],<ref>{{cite journal |last1=Moss |first1=Brian |title=Water Pollution by Agriculture |journal=Phil. Trad. Royal Society B |date=2008 |volume=363 |pages=659–666 |doi=10.1098/rstb.2007.2176 |url=https://www.researchgate.net/profile/Brian_Moss2/publication/6173580_Water_Pollution_by_Agriculture/links/53d607050cf220632f3d6bf2.pdf}}</ref> kaj [[Agrikultura subvencio|agrikulturaj subvencioj]].<ref>{{cite web |url=http://eur-lex.europa.eu/budget/data/D2010_VOL4/EN/nmc-titleN123A5/index.html |accessdate=16a de Junio 2016 |title=Title 05 – Agriculture and rural development}}</ref> Aliaj aplikaĵoj de scienca esplorado ekde 1950 en agrikulturo estas [[Gentekniko|genmanipulado]],<ref name="James 1996">{{cite web |last=James |first=Clive|title=Global Review of the Field Testing and Commercialization of Transgenic Plants: 1986 to 1995 |url=http://www.isaaa.org/kc/Publications/pdfs/isaaabriefs/Briefs%201.pdf |publisher=The International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications |accessdate=17a de Julio 2010 |year=1996}}</ref><ref name="Fray">Weasel, Lisa H. 2009. ''Food Fray.'' Amacom Publishing</ref> [[hidroponio]],<ref name="Douglas1975">Douglas, James S., ''Hydroponics,'' 5a eld. Bombay: Oxford UP, 1975. 1–3</ref> kaj la disvolvigo de ekonomie videblaj [[Biobrulaĵo|biobrulaĵojbiobrulaĵo]]j kiaj [[Bioetanolo|etanolo]].<ref name=UNEP2009>{{cite web |url=http://www.unep.fr/scp/rpanel/pdf/Assessing_Biofuels_Full_Report.pdf |title=Towards Sustainable Production and Use of Resources: Assessing Biofuels |date=16a de Oktobro 2009|accessdate=[[24a de oktobro]] [[2009]] |publisher=[[Mediprogramo de Unuiĝintaj Nacioj]]}}</ref>
 
En ĵusaj jaroj estis reago kontraŭ la [[Ekstera efiko|eksteraj]] mediefikoj de konvencia agrikulturo, rezulte en la [[ekologia agrikulturo]].<ref>{{cite web |url=http://www.motherjones.com/tom-philpott/2013/04/history-nitrogen-fertilizer-ammonium-nitrate |author=Philpott, Tom |title=A Brief History of Our Deadly Addiction to Nitrogen Fertilizer |date=19a de Aprilo 2013 |accessdate=7a de Majo 2013 |publisher=Mother Jones}}</ref> Malsategoj pluis suferigi la tutmondon laŭlonge de la 20a jarcento. Tra la efikoj de klimataj okazaĵoj, registara politiko, militoj kaj rikoltaj malsukcesoj, milionoj de personoj mortiĝis en ĉiu el almenaŭ dek malsategoj inter la 1920-aj kaj la 1990-aj jaroj.<ref name="smh.com.au">{{cite journal |url=http://www.smh.com.au/world/ten-worst-famines-of-the-20th-century-20110815-1iu2w.html |title=Ten worst famines of the 20th century |journal=Sydney Morning Herald |date=15a de Aŭgusto 2011}}</ref>
 
== Laboristaro ==
[[FileDosiero:KerbauJawa.jpg|thumb|maldekstre|Plugante [[rizkampo]]jn pere de [[akvobubalo]]j, en [[Indonezio]].]]
Je 2011, la [[Internacia Organizaĵo de Laboro]] asertas ke proksimume unu mil milionoj da personoj, aŭ ĉirkaŭ 1/3 de la disponebla laborforto, estas dungita (laboranta) en la tutmonda agrikultura sektoro. Agrikulturo konstituas proksimume 70% de la tutmonda dungitaro de infanoj, kaj en multaj landoj ĝi uzas la plej granda procento de virinoj de ajna industrio.<ref name=ILO > "Safety and health in agriculture". International Labour Organization. 21a de Marto 2011. [http://www.ilo.org/safework/info/standards-and-instruments/codes/WCMS_161135/lang%e2%80%94en/lang--en/index.htm] Alirita la 24an de Aprilo 2013.</ref> La [[sektoro serva]] superis la agrikulturan sektoron kiel la plej granda tutmonda dunganto nur en 2007. Inter 1997 kaj 2007, la procento de personoj dumgitaj en agrikulturo falis je ĉirkaŭ kvar procentaj punktoj, tendenco kiu espereble pluos.<ref>{{cite news |url=http://www.financialexpress.com/news/story/191279 |title=Services sector overtakes farming as world's biggest employer: ILO|agency=Associated Press|date=26a de Januaro 2007|accessdate=24a de Aprilo 2013|publisher=''The Financial Express''}}</ref> La nombro de personoj dungitaj en agrikulturo varias amplekse je laŭlanda bazo, game el malpli ol 2% en landoj kiaj Usono kaj Kanado al ĉirkaŭ 80% en multaj afrikaj landoj.<ref name=LaborForce>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2048.html |title=Labor Force – By Occupation |publisher=Central Intelligence Agency|work=The World Factbook|accessdate=4a de Majo 2013}}</ref> En disvolvigitaj landoj, tiuj ciferoj estas grave pli malaltaj ol en antaŭaj jarcentoj. Dum la 16a jarcento en Eŭropo, por ekzemplo, inter 55 kaj 75 procento de la loĝantaro estis engaĝita en agrikulturo, depende de la lando. Ĉirkaŭ la 19a jarcento en Eŭropo, tio falis al inter 35 kaj 65 procento.<ref>{{cite journal |url=http://economics.ouls.ox.ac.uk/13621/1/uuid9ef3c3c6-512f-44b6-b74e-53266cc42ae2-ATTACHMENT01.pdf |title=Economic structure and agricultural productivity in Europe, 1300–1800 |journal=European Review of Economic History |volume=3 |pages=1–25 |author=Allen, Robert C.}}</ref> En la samaj landoj nuntempe, la ciferoj estis malpli ol 10%.<ref name=LaborForce />
 
== Agrikulturaj produktadsistemoj ==
[[FileDosiero:Baumwoll-Erntemaschine auf Feld.jpeg|thumb|dekstre|[[Kotonplukilo]] labore. La unuaj sukcesaj modeloj estis prezentitaj en la mezo de [[1940-aj jaroj]] kaj ĉiu povis fari la laboron de 50 manplukistoj. Jen ekzemplo de [[mekanizita agrikulturo]].]]
{{Div col|cols = 3}}
* [[Agrikultura industrio]]
Linio 273:
{{referencoj|2}}
 
== Bibliografio ==
=== Anglalingva ===
* Isabel Alfonso (Eld.), ''The Rural History of Medieval European Societies. Trends and Perspectives'', Brepols, 2007
=== Franclingva ===
* Aubry C & Chiffoleau Y (2009) ''Le développement des circuits courts et l'agriculture péri-urbaine: histoire, évolution en cours et questions actuelles''. INRA/FAO-AGRIS: International Information System for the Agricultural Science and Technology
* Besson Y (2007) ''Histoire de l'agriculture biologique: une introduction aux fondateurs, Sir Albert Howard, Rudolf Steiner, le couple Müller et Hans Peter Rusch'', Masanobu Fukuoka (Doctoral dissertation, Troyes, Notice).
Linio 283:
* C. Ferault kaj D. Le Chatelier, ''Une Histoire des agricultures'', illustrations de G. Nocq, éd. Campagne et Compagnie, 184 p., juin 2012 (dua eldono).
* M. Mazoyer kaj L. Roudart, ''Histoire des Agricultures du Monde. Du néolithique à la crise contemporaine'', Points histoire, éd. du Seuil, 2002. (No. 2013/44782). ULB--Université Libre de Bruxelles, 1997.
=== Germanlingva ===
* Wilhelm Abel: ''Agrarkrisen und Agrarkonjunktur in Mitteleuropa vom 13. bis zum 19. Jahrhundert''. 3-a eldono. Hamburg kaj Berlin 1978
* Walter Achilles: ''Landwirtschaft in der Frühen Neuzeit'', (Enzyklopädie Deutscher Geschichte Nr. 10), Oldenbourg Verlag, München 1991, ISBN 3-486-55702-5
* Ernst Bruckmüller; Ernst Langthaler; Josef Redl (eld.): ''Agrargeschichte schreiben : Traditionen und Innovationen im internationalen Vergleich'', Innsbruck [u.a.] : Studien-Verlag, 2004
* Peter Moser: ''Der Stand der Bauern. Bäuerliche Politik, Wirtschaft und Kultur gestern und heute''. Frauenfeld 1994
* Werner Rösener: ''Einführung in die Agrargeschichte''. Darmstadt 1997
* Alois Seidl: ''Deutsche Agrargeschichte''. DLG-Verlag, Frankfurt am Main 2006, ISBN 978-3-7690-0655-1
* Werner Troßbach, Clemens Zimmermann (Eld.): ''Agrargeschichte. Positionen und Perspektiven''. Stuttgart 1998
 
== Eksteraj ligiloj ==
{{EL}}* http://www.fas.usda.gov/currwmt.html Aktuala Monda Produktado, Merkataj kaj Komercaj Raportoj
{{EL}}* http://www.nationalacademies.org/agriculture Agrikulturo
{{EL}}* http://www.fao.org FAO
{{EL}}* http://www.fao.org/waicent/portal/statistics_en.asp Statistikoj de FAO
 
{{havenda artikolo|Agrikulturo}}
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/wiki/Agrikulturo"