Nigra maro: Malsamoj inter versioj

| nomo = Nigra maroMaro

| dosiero_priskribo = Urbo [[Gelendĵik]] kaj Nigra maroMaro

| limo = Marmora maroMaro

| limo1 = Azova maroMaro

| parto_montrilo = Duoninsulo troviĝanta en Nigra maroMaro

| urbo_montrilo = Havenurboj troviĝantaj surborde de Nigra maroMaro

| mapo_priskribo = Nigra maroMaro

| mapo_lokumilo = Nigra maroMaro

| mapo1_priskribo = Satelita vido al Nigra maroMaro

| mapo2_priskribo = Nigra maroMaro, bildo farita de [[NASA]]

'''Nigra maroMaro''' ([[kartvela lingvo|kartvele]] '''შავი ზღვა'''[ŝavi zgva],[[turka lingvo|turke]] '''Kara Deniz''', [[rusa lingvo|ruse]] '''Чёрное море''' [ĉórnaje móre]) estas interna [[maro]] de la [[Atlantiko|Atlantika]] baseno, inter sudorienta [[Eŭropo]] kaj [[Okcidenta Azio]], kiu limas inter Eŭropo, [[Anatolio]] kaj [[Kaŭkazo]], ĉe la bordoj de landoj kiaj [[Rusio]], [[Ukrainio]], [[Rumanio]], [[Bulgario]], [[Turkio]] kaj [[Kartvelio]]. Per la [[Kerĉa markolo]] ĝi kuniĝas al la [[Azova maroMaro]], kaj al la [[Marmora maroMaro]] per [[Bosporo]]. Sude de la Marmora troviĝas la [[Dardaneloj]] kaj la [[Egea maroMaro|Egea]] kaj [[Mediteraneo|Mediteranea]] maroj.

La '''Nigra maroMaro''' havas precizan areon de 436,400 km² (sen inkludi la AzovanMaron maronAzov),<ref>Surface Area—{{cite web|title=Black Sea Geography |work=University of Delaware College of Marine Studies |url=https://www.ceoe.udel.edu/blacksea/geography/index.html |year=2003|accessdate=3a Aprilo, 2014}}</ref> maksimuman profundan punkton de 2212 m,<ref>Maximum Depth—{{cite web|title=Europa – Gateway of the European Union Website|work=Environment and Enlargement – The Black Sea: Facts and Figures |url=http://ec.europa.eu/environment/enlarg/blackseafactsfigures_en.htm}}</ref> kaj volumon de 547,000 km³.<ref>{{cite web |title=Unexpected changes in the oxic/anoxic interface in the Black Sea |work=Nature Publishing Group |url=http://www.nature.com/nature/journal/v338/n6214/abs/338411a0.html|date=30a de Marto, 1989|accessdate=2a de Decembro, 2006}}</ref> La '''Nigra maroMaro''' formas orientan al okcidento tendencan elipsan depresion kiu kuŝas inter la menciitaj landoj [[Bulgario]], [[Kartvelio]], [[Rumanio]], [[Rusio]], [[Turkio]], kaj [[Ukrainio]].<ref name="UNEP2001">{{cite web|title=Socio-economic indicators for the countries of the Black Sea basin|year=2001|author=UNEP/GRID-Arendal Maps and Graphics Library|url=http://maps.grida.no/go/graphic/sosio_economic_indicators_for_the_countries_of_the_black_sea_basin_giwa|accessdate=December 11, 2010}}</ref> Lastatempe (2014) Ukrainio perdis parton de la marbordaj regionoj per la aliĝo de [[Krimeo]] al Rusio. La maro estas retenita de la [[Pontaj Montoj]] sude kaj de la [[Kaŭkaza Montaro]] oriente, kaj prezentas ampleksan breron al nordokcidento. La plej longa orienta al okcidento etendo estas ĉirkaŭ 1,175 km longa.

La '''Nigra maroMaro''' havas pozitivan akv-ekvilibron; tio estas, eliro da akvo de 300 km³ jare tra la Bosporo kaj la Dardanelo al la Egea maroMaro. Mediteranea akvo fluas en la Nigran maronMaron kiel parto de dudirekta hidrologia interŝanĝo. La elfluo de la '''Nigra maroMaro''' estas pli malvarma kaj malpli [[Salakvo|salakvenhava]], kaj flosas super la varma, pli salakvenhava Mediteranea enfluo – kiel rezulto de diferencoj en denseco kaŭzitaj de diferencoj en salakvenhavo – konduke al grava tavolo da anoksaj akvoj tre sub la surfacaj akvoj. La '''Nigra maroMaro''' ankaŭ ricevas riverakvon el grandaj [[rivero]]j de [[Eŭrazio]] nortded de la maro, el kiuj la [[Don (rivero)|Don]], [[Dnepro]] kaj [[Danubo]] estas la plej gravaj.

En la pasinto, la akvonivelo variis grave. Pro tiuj variadoj en la akvonivelo en la baseno, la ĉirkaŭaj bretoj kaj asociaj elstaraĵoj foje estis tero. Je iaj precizaj akvoniveloj eblas konekti kun ĉirkaŭaj akvejoj. Tra la plej aktiva el tiuj konektejaj vojoj, nome la [[Turkaj Markoloj]], la Nigra maroMaro aliĝas al la [[oceano]]. Kiam tiu hidrologia ligilo ne funkcias, la Nigra maroMaro estas [[endorea baseno]], kiu funkcias sendepende el la tutmonda oceana sistemo. Nune la akvonivelo de la Nigra maroMaro estas relative alta, kaj tiele oni interŝnaĝas akvon kun la [[Mediteraneo]]. La Turkaj Markoloj konektas la Nigran maronMaron kun la Egea maroMaro, kaj tio koncernas al la Bosporo, la Marmara maroMaro kaj la Dardanelo.

[[Dosiero:Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg|thumb|La Nigra maroMaro en [[Batumi]], [[Kartvelio]]]]

La [[Internacia Hidrografia Organizo]] difinas la limojn de la Nigra maroMaro jene:<ref>{{cite web|url=http://www.iho-ohi.net/iho_pubs/standard/S-23/S23_1953.pdf|title=Limits of Oceans and Seas, 3rd edition|year=1953|publisher= International Hydrographic Organization|accessdate=February 7, 2010}}</ref>

::''Ĉe Sudokcidento.'' La nordorienta limo de la [[Marmara maroMaro]] [Linio kuniganta la areon de la [[Kabo Rumili]] kun la [[Kabo Anatoli]] (41°13'N)].

! style="text-align:center;" colspan=11|Plej loĝataj urbaj areoj laŭlonge de la marbordo de la Nigra maroMaro

[[Dosiero:sochi edited.jpg|thumb|Foto de la Nigra maroMaro ĉe [[Gagra]], [[Abĥazio]], [[Rusia Imperio]] farita en 1915]]

[[Dosiero:Crimea Laspi Sunset.jpg|thumb|Sunsubiro ĉe la Nigra maroMaro ĉe Laspi, Krimeo]]

[[Dosiero:Veleka-sinemorets-mouth-dinev.jpg|thumb|La estuaro de la rivero [[Veleka]] en la [[Nigra maroMaro]]. [[Sinemorets]], Bulgario]]

Nunaj nomoj de la maro kutime samegalas al "Nigra maroMaro", inklude tiujn de la landoj borde de la maro:<ref>{{cite book |url=http://www.karalahana.com/makaleler/karadeniz/karadeniz-ozhan-ozturk.htm |author=Özhan Öztürk |title=Karadeniz Ansiklopedik Sözlük |publisher=Heyamola Yayınları |place=İstanbul |year=2005| pages=617–620}}</ref>

En Grekio (grakoj historie moviĝis tra la tuta Nigra maroMaro), la historia nomo "Euksina maroMaro" montras diferencan signifon (vidu sube), kaj estas ankoraŭ amplekse uzata:

La Nigra maroestasMaro estas unu el kvar maroj kiuj havas komunajn nomojn laŭ [[koloro]] — el kiuj la aliaj estas la [[Ruĝa maroMaro]], la [[Blanka maroMaro]] kaj la [[Flava maroMaro]].

[[Strabono]] en sia verko ''Γεωγραφικά'' (Geografio, 1.2.10) informas, ke en antikvo, Nigra maroofteMaro ofte estis ĝuste nomita "la Maro" (en greka ''ho pontos''). Plejparte, grek-romia tradicio nomas Nigran maronMaron la "Gastama maro", Eŭksinos Pontos (εὔξεινος Πόντος). Tio estas [[eŭfemismo]] anstataŭiganta pli fruan "Malgastama maro", Pontos Akseinos, unue atestita en [[Pindaro]] (ĉ. 475 a.K.).

Strabo (7.3. 6) opinias ke Nigra maroestisMaro estis nomita "malfavora" antaŭ greka koloniigo ĉar estis malfacile navigi, kaj ĉar ĝiaj marbordoj estis loĝitaj fare de sovaĝaj triboj. La nomo estis ŝanĝita al "gastama" post kiam la [[Mileto (Malgrandazio)|Miletanoj]] koloniigis la sudan marbordon, nome la [[Ponto (geografio)|Pontuso]], igante ĝin parto de greka civilizo.

Estas ankaŭ eble ke la nomo Akseinos ekestiĝis preter popola [[etimologio]] de skita vorto aksšaina- "malluma", "malhela"; kaj tiele la nomo "Nigra maroMaro" povas tiel origini de Antikveco.

Mapo de Azio datiĝanta al 1570, titolita "Asiae Nova Descriptio", de ''[[Theatrum Orbis Terrarum]]'' de [[Abraham Ortelius]], etikedis la maron ''Mar Maggior'' ("Granda maroMaro", el latina ''mare major'').

La Nigra maroMaro eltenas aktivan kaj dinamikan maran ekosistemon, dominitan de specioj konvenigitaj al la [[Saleta akvo|saletaj]], nutraĵ-riĉaj, kondiĉoj. Kiel ĉe ĉiuj maraj manĝo-retoj, la Nigra maroMaro havas serion da trofaj grupoj, kun [[Aŭtotrofo|aŭtotrofaj]] [[algo]]j, inkluzive de [[diatomeo]]j kaj dinoflagelatoj, funkciante kiel primaraj produktantoj. La riveraj sistemoj drenantaj Eŭrazion kaj centran Eŭropon enkondukas grandajn volumojn el [[sedimento]] kaj dissolvitaj nutraĵoj en Nigra maroMaro, sed distribuado de tiuj nutraĵoj estas kontrolita per la grado da fizikokemia tavoliĝo, kiu estas, en victurno, diktita per laŭsezona fiziografia evoluo.<ref name="Oguz99">{{cite journal|author=Oguz, T., H. W. Ducklow, ''et al.''|year=1999|title=A physical-biochemical model of plankton productivity and nitrogen cycling in the Black Sea|url=http://www.ims.metu.edu.tr/cv/oguz/PDFs/oguz_etal_DSR99.pdf|journal= Deep Sea Research Part I: |volume=46|issue=4|pages=597–636|doi=10.1016/S0967-0637(98)00074-0|bibcode = 1999DSRI...46..597O }}</ref>

: La Nigra maroMaro kun la [[Kaspia maroMaro]] estas parto de la indiĝena teritorio de la Zebra mitulo. Tiu mitulo estis hazarde enmetita tra la tuta mondo kaj iĝis [[invada specio]] kie ĝi estis enmetita.

: La indiĝena teritorio de la Komuna karpo etendas al la Nigra maroMaro kun la Kaspia maroMaro kaj la [[Arala maroMaro]]. Kiel ĉe la Zebra mitulo la Komuna karpo estas invada specio kie ĝi estis enmetita en aliajn vivomediojn.

: Tiu estas alia indiĝena fiŝo kiu troviĝas ankaŭ en la Kaspia maroMaro. Ĝi predas Zebrajn mitulojn. Kiel ĉe la mituloj kaj ĉe la komuna karpo ĝi iĝis invada kie ĝi estis enmetita en aliajn vivomediojn, kiel ĉe la nordamerikaj [[Grandaj Lagoj]].

Ekde la [[1960-aj jaroj]], rapida industria vastiĝo laŭ la marborda linio de la Nigra maroMaro kaj la konstruado de grava [[akvobaraĵo]] signife pliigis ĉiujaran ŝanĝeblecon en la proporcio N:P:Si en la baseno. En marbordaj regionoj, la biologia efiko de tiuj ŝanĝoj estis pliiĝo en la frekvenco de monospecifa [[fitoplanktono]], kun frekvenco de florado de [[diatomeo]]j pliiĝanta je faktoro 2.5 kaj frekvenco de florado de ne-diatomeoj pliiĝanta je faktoro 6. La ne-diatomeoj, kiaj ekzemple la primnesiofitaj ''Emiliania huxleyi'' (kokolitoforo), ''Chromulina sp.'', kaj la eŭglenofita ''Eutreptia lanowii'' povas for-konkurenci diatomeajn speciojn pro la limigita havebleco de Si, necesa ero de diatomea frustulaĵoj..<ref>{{cite journal|title=Effect of Danube River dam on Black Sea biogeochemistry and ecosystem structure|doi=10.1038/386385a0|year=1997|last1=Humborg|first1=Christoph|last2=Ittekkot|first2=Venugopalan|last3=Cociasu|first3=Adriana|last4=Bodungen|first4=Bodo v.|journal=Nature|volume=386|issue=6623|pages=385–388|bibcode=1997Natur.386..385H}}</ref> Kiel sekvo de tiuj floraroj, bentaj makrofitaj populacioj estis senigitaj je lumo, dum oksigenmanko kaŭzis tumormortigan oftecon en marbestoj..<ref>{{cite journal|author=Sburlea, A., L. Boicenco, ''et al.''|title=Aspects of eutrophication as a chemical pollution with implications on marine biota at the Romanian Black Sea shore|year=2006|doi=10.1007/978-1-4020-5098-5_28|journal=Chemicals as Intentional and Accidental Global Environmental Threats|pages=357–360|series=NATO Security through Science Series|isbn=978-1-4020-5096-1}}</ref><ref>{{cite journal|author=Gregoire, M., C. Raick, ''et al.''|title=Numerical modeling of the central Black Sea ecosystem functioning during the eutrophication phase|doi=10.1016/j.pocean.2008.01.002|year=2008|journal=Progress in Oceanography|volume=76|issue=3|pages=286–333|bibcode=2008PrOce..76..286G}}</ref>

[[Dosiero:Cities of the Black Sea.png|thumb|350px|Urboj de la Nigra maroMaro]]

[[Dosiero:Amasra, Bartın, Turkey.jpg|thumb|[[Amasra]], Turkio, situanta sur malgranda insulo en la Nigra maroMaro]]

En la jaroj post la fino de la [[Malvarma Milito]], la populareco de la Nigra maroMaro kiel [[turismo|turisma]] allogaĵo rapide pliiĝis. La turismaj distrejoj ĉe la Nigra maroMaro iĝis unu el la plej kreskaj industrioj de la regiono.<ref>{{cite web |url=http://www.bulgariansearesorts.com|title=Bulgarian Sea Resorts|accessdate=2007-02-02}}</ref> Jene estas listo de konataj feriejoj de la Nigra maroMaro:

La Milito en [[Sud-Osetio]] en 2008 estis militista konflikto inter [[Kartvelio]], en unu flanko, kaj la du parte agnoskitaj respublikoj Sud-Osetio kaj [[Abĥazio]] en alia flanko, kun partopreno de Rusio. Ĝi komenciĝis la 7-an de aŭgusto 2008. La bataloj ekiĝis en Sud-Osetio, per la Batalo de Cĥinval, kaj poste etendiĝis al aliaj kartvelaj regionoj kaj al la Nigra maroMaro.

Apud la Nigra maroMaro troviĝas multaj gravaj havenurboj.

* [[Foliarbaroj apud Nigra maroMaro kaj de Kolĉido]]

{{havenda artikolo|Nigra maroMaro}}