Historio de kristanismo: Malsamoj inter versioj

[[Dosiero:Ichthys.svg|eta|''Ichthys'' – fiŝo – kiel malnovkristana [[simbolo]] kaj [[Kredodeklaro|konfesio de kredo]]: „[[Jesuo Kristo]], Dia filo, [[savo|savinto]]“]]

Historia fonto por periodo post la morto de apostoloj donas dokumentojn de [[Apostolaj Patroj]]. Tiuj kreas komencon de [[patristiko|patristika]] literaturo. La dokumentojn de la Apostolaj Patroj kreas la ''[[Didaĥeo]]'' (Doktrino de dek du apostoloj), letero de sankta [[Sankta Klemento|Klemento]] la 1-a al la korintanoj, dokumentoj de sankta [[IgnacioSankta Ignaco|Ignaco]] el [[Antioĥio]], [[dokumento de Barnabaso]] kaj la ''[[Paŝtisto de Hermaso]]''.

Kristanaj komunumoj, nomataj "eklezioj" (''ekklésiai'') tiutempe gvidas [[episkopo]] (''episkopos'') kaj aŭ grupo de pli maljunaj [[pastro]]j (''presbyteroi''). Al tiu ĉi grupo en farado de ilia servo helpas [[diakono]]j. La kredantoj kunvenas en domoj, ĝis nun tiuj ĉi loĝejoj estas neniel diferencigataj; la plej malnovan ateston de domo por [[diservo]] ni trovas nur en la [[3-a jarcento]] ''([[Dura Europos]]'').

La kristanismo, kies [[konfesio]] estis de komence fiksita sole ĉe la plej gravaj punktoj, devas en la paso de la [[2-a jarcento]] solvi problemon, kiu kaŭzas kvanton de [[gnostikismo|gnostikaj]] [[sekto]]j. [[Gnostikismo]] estas nocio, kiu ensumigas grandan kvanton de diversaj ismoj, nome ne nur kristanaj. Kunigas ĝin konvinko, ke ekzistas ekkono rilate al [[malbono]] kaj rimedoj de [[savo]], kiu restis rezervita sole por kelkaj. Gnostikistoj konjektis, ke la [[mondo]] estis [[KreuloKreismo|kreita]] far de malbona dio kaj ke do ĉia [[materio]] estas malbona kaj estas necese eskapi al ĝi. Ili atingis tion per diversaj formoj de [[asketismo]]; [[elaĉeto]] ne bezonis devide celita al persono de Jesuo Kristo. Gnostikistoj proksimaj al la kristanismo kredis, ke dia [[Kristo]] estas sole pura [[spirito]] kaj lia [[enkarniĝo]] estas sole [[optika iluzio]] ([[docetismo]]). La elaĉeto estas rezervita sole al elektuloj kaj ĝi estas ligita al certa ekkono. Al la plej signifaj sektoj apartenis grupoj de [[Markiono]] kaj [[Valentino]], kontraŭ kiuj la eklezio defendis sin. Plua signifa grupo kreis kristanoj en ĉirkaŭaĵo de [[profeto]] [[Montano]], kiu kredis, ke li estas [[mediumo]], tra kiu estas esprimanta sin [[sankta Spirito]]. Ankaŭ al tiuj fluoj defendas sin kristana dokmentoj de tiu ĉi periodo.

[[Patroj de la Eklezio|Ekleziaj Patroj]] defendis sin al la menciitaj ismoj per montro al diversaj faktoj. Ili persistis, same kiel [[Ignaco el Antioĥio]] aŭ [[sankta Ireneo]], pri rolo de episkopo, kiu estas kapo de lokaj eklezioj kaj kiu estas aligita al eklezio de apostoloj ([[apostola sukcedo]] kaj [[apostola tradicio]]). Iom post iom ankaŭ fiksiĝas [[Biblia kanono]] de sanktecaj kristanaj dokumentoj - la eklezio akceptas kaj dokumentojn devene judajn, en amplekso de [[Septuaginto]], kaj dokumentojn novajn - precipe evangeliojn kaj paŭlajn dokumentojn. Male la eklezio proskribas la t.n. [[apokrifo|apokrifajn]] evangeliojn, dokumentojn kaj farojn, ekz. ''[[La evangelio de Tomaso]]''. Iom post iom ankaŭ evoluas [[kredodeklaro|konfesio de kredo]], do mallongaj formuladoj de la kredo, kiuj ebligis distingi sciencon de eklezio de scienco de [[heterodoksio|heterodoksiaj]] grupoj.

Post la apostolaj Patroj venas grupo de verkistoj - [[apologetiko|apologetoj]] - kiuj provas defendi la kristanismon rilate al du grupoj - rilate al pagana socio kaj kulturo kaj kontraŭ judoj. Aŭtoro de la plej signifaj [[apologio]]j de la 2-a jarcento estas sendube sankta [[Justino Martiro]], kiu verkis du apologiojn adresitaj al [[imperiestro]]j kaj ''Dialogo kun Trifono'', fikcia [[dialogo]] kun la judeco rilate al tio, kio la kristanismo en la fakto estas kaj kion la ceteraj sole konjektas, ke ĝi estas. Similajn temojn disvolvas en pli postaj tempoj precipe [[Tertuliano]], [[Eŭsebio de Cezareo]] kaj [[Laktancio]]. Preskaŭ ĉiuj konservitaj dokumentoj de la aŭtoroj enhavas menciojn pri heretikaj grupoj aŭ ili estas rekte verkitaj pro reago al ili.

Post tio, kiam en la jaro [[312]] venas al potenco [[Konstantino la 1-a]], li komencas diference de sia kunreganto [[Licinio]] rilate al la kristanismo konduti [[toleremo|tolereme]]. Post venko super Licinio Konstantino malavaras la eklezion per siaj favoro kaj materiaj donacoj, li reguligas [[leĝo|leĝaron]] (la kristanismo jam ne plu ne estas konsiderata kiel ''religio illicita'', nepermesita religio, sed ''religio licita'' - religio permesita) kaj klopodas la kristanojn, tiutempe jam tre multnombra, enigi en strukturojn de la imperio. Ĉar estas por li grava la unueco de la eklezio, li intervenas ankaŭ en doktrinajn demandojn kaj en la jaro [[325]] li kunvokas ĝis [[Niceo]] la unuan [[koncilio|ekumenan koncilion]] (la t.n. [[Unua koncilio de Niceo|1-a nicea koncilio]]). Konstantino fondas ankaŭ novan ĉefurbon de la imperio, [[Konstantinopolo]]n, la kristanan urbon, kiu devas anstataŭi [[Romo]]n, la urbo tiutempe plejparte pagana. Malavantaĝigitaj estas ankaŭ paganaj institutoj, sed la imperiestro ne intervenas en la liberecon de kulto. Li mem fariĝas kristano nur mallongtempe antaŭ sia morto. Liaj sekvantoj, escepte de [[Juliano Apostato]], subtenos la eklezion kaj agnoski la kristanismon. Dum regado de [[Graciano]] kaj [[Teodosio la 1-a]] ([[380]] - [[395]]) la kristanismo fariĝas fakte kaj jure ŝtata religio. Teodosio eĉ en la jaro [[392]] malpermesas je iniciato de [[Milano|milana]] episkopo [[AmbrozoSankta Ambrozio|Ambrozio]] ĉiun paganan kulton.

Kvankam la episkopoj kreas tiutempe korpuson de episkopoj, enkadre de kiu ili estis starigitaj je la sama nivelo. Sed iom poast iom kelkaj episkopejoj akiras pli grandan prestiĝon kaj eblecon por influi ĝeneralajn aferojn. Tiu ĉi distingo havis kiel sia bazo administran apartigon de la romia imperio. En la plej malnova tempoj estis plej multe agnoskataj sidejoj de tri episkopoj - [[Romo]], [[Antioĥio]] kaj [[Aleksandrio]], en la paso de la [[4-a jarcento]] tiun ĉi statuton de [[patriarkujo]] akiris ankaŭ Konstantinopolo kaj Jerusalemo. En Okcidento ne estis unueco de la romia episkopo dubigata, la romia eklezio estis konsiderata kiel tiu, kiun fondis apostoloj [[sankta Petro|Petro]] kaj Paŭlo. Tiu ĉi devene honora unueco tiel en Okcidento senĉese pli plenumis rolon de [[jurisdikcio|jurisdikcia]] unueco. [[Koncilio de Kalcedonio|Ĥalcedona koncilio]] ([[451]]) aljuĝis tiun ĉi honoran unuecon ankaŭ al Konstantinopolo kvazaŭ al alia Romo; sed kontraŭ tio [[papo]] [[Leono la 1-a]] akre ekprotestis kaj la romia eklezio neniam akceptis tiun ĉi koncilan kanonon.

Ekster la teritorio de [[romia imperio]] estiĝadis proporcie sendependaj naciaj eklezioj - en [[Armenio]], [[Kartvelio]] kaj [[Persio]] - iliaj historioj miksiĝos nur sporade kun la historio de eklezio estiĝinta el kultura rondo de la romia imperio.

[[Dosiero:SabinaChristChurch.jpg|eta|Bildigo de [[triumoTriunuo]] de Kristo kaj eklezio sur pordo de baziliko de sankta Sabino en Romo, sur kiu troviĝas ankaŭ la plej malnova konata bildigo de Krucumito (ĉirkaŭ la jaro [[415]]]]

La unuaj kristanismaj jarcentoj estas ankaŭ periodo de teologia profundigado. Kelkajn demandojn, ne tute klarajn, estis necese iom post iom solvi. Kutime oni ĉi tie hodiaŭ diskutas pri problemo, kiel la kristanismo, estiĝinta el [[semitojsemidoj|semita]] kulturo, povis akomodiĝi en kulturo helena, eĉ ne perdinte rilaton kun la primara kristana doktrino. Iom post iom en la teologiaj kontraŭversioj klariĝas "oficiala" vido de la eklezio je bazaj sciencaj demandoj - [[Sankta Triunuo|La plej sanktan Triunuon]] kaj esencon de la ekzistado de komunumeco de Dio en tri personoj, [[enkarniĝo]] de [[Kristo]] kaj lia [[esenco]] (dieco, homeco). Ne temis nur pri teoriaj demandoj, sed ĉiu el herezaj opinioj subminis teologian kaŭzigon de la [[savo]] de homo.

La unua kontraŭversio de la eklezio post ties leĝigo estis disputo, kiun elvokis samideanoj de [[Aleksandrio|aleksandria]] [[pastro]] [[ArejoArio (teologo)|Ario]] (latine ''Arius'', [[260]] - [[336]]), kiu iam ĉirkaŭ la jaro [[318]] komencis negoci diecon de [[Jesuo Kristo]]. Laŭ la arianismo Filo estis kreita (ne sole naskita en sia homa natureco) kaj li ne havas la saman esencon kiel Patro. Kvankam episkopoj, kunvokitaj far de imperiestro Konstantino en la [[Unua koncilio de Niceo|1-a nicea koncilio]] ([[325]]), kondamnis la arianismon kiel neunuiĝanta kun la kristanismo, la arianisma kontraŭversio daŭrigis kaj ankaŭ imperiestroj, ekz. [[Konstantino la 2-a]] ([[337]] - [[361]]) subtenis la arianismon. Plua [[ekumena koncilio]], la [[Unua koncilio de Konstantinopolo|1-a konstantinopola koncilio]] ([[381]]) definitive subrompis la influon de arianismo. Poste arianistoj restis pro merito de [[episkopo]] [[Ulfilo]] sole ĝermanaj [[barbaroj]], kelkaj ĝis la jaro [[700]].

Pluan disputon prezentis doktrino de [[Nestorio]], kiu asertis, ke en [[Jesuo Kristo]] ekzistas dia kaj homa [[persono]] (persono kun dia natureco kaj persono kun homa natureco). Tiu ĉi doktrino havis gravan influon je [[soteriologio]] kaj [[teologio]] de [[komunio]]. La aserto, ke Jesuo ne mortis sur [[kruco]] kontraŭis kun aserto de apostolo [[sankta Paŭlo|Paŭlo]], ke se Kristo ne [[resurekto|resurektiĝis]], vana estas [[kredo]] de [[kristano]]j. Pro tiu ĉi doktrino kunvenis [[EfeskaKoncilio de Efeso|Efesa koncilio]] ([[431]]), kiu kondamnis ilin kaj proklamis Jesuon Kriston kiel unu persono.

Kontraŭe al la nestorianismo malan opinion havis [[monofizitismo]] de [[Eŭtiko|Eŭtiĥo]] (latinegreke Eutychés''Eutyches''), laŭ kiu Jesuo Kristo havis sole ununuran, nome tute dian kaj ne homan naturecon. Malan opinion prezentas esprimoj de [[Koncilio de Kalcedonio|Ĥalcedona koncilio]] kaj la [[Dua koncilio de Konstantinopolo|2-a kostantinopola koncilio]], kiuj protektas doktrinon pri du naturecoj en Kristo, nome naturecoj de dio kaj homo. El tiu tempo devenas unu el la plej malnovaj daŭraj apartigoj de la kristanismo, ĉar la unueco de la eklzio post [[ĤalcedonoKalcedonio|Ĥalcedonio]] ne estis renovigita - ties finojn ne agnoskas [[orienta eklezio|orientaj eklezioj]].

Al pluaj karakterizaj staturoj de la okcidenta teologio de tiu ĉi tempo apartenas [[sankta Ambrozio]], milana episkopo, kiu infuis kelkajn politikajn decidojn de imperiestro Teodosio la 1-a kaj kiu pliriĉigis la okcidenta teologion per multaj elementoj de la orienta teologio , kaj [[sankta Hieronimo]], la plej klera el la [[ekleziaj Patroj]] de la tuta erao, tradukisto de [[Biblio]] en la [[latina lingvo|latinan lingvon]]. [[Vulgata]] de Hieronimo fariĝis teksto de Skribo, kiu kreis bazon por la tuta eklezia doktrino dum mezepoko. La okcidentaj Patroj influis parte agadon ankaŭ en la kristana Oriento, kiel ekzemple kiam papo [[Leono la 1-a]] influis decidon de Ĥalcedona koncilio per sia dokumento por subteni episkopon [[Flaviano]]n. Grandan turnon signifis ankaŭ [[pontifiko]] de [[Gregorio la Granda]], kiu komencis direkti la romian eklezion direkte al barbaraj nacioj, li elsendis sanktan [[Aŭgusteno elde Canterbury|Aŭgustenon el Canterbury]] je misio ĝis Britio konstruante interrilatojn kun [[franka imperio]]. La reformo de eklezio kaj [[monaĥejo]]j de Gregorio havis ankaŭ signifon por la tuta mezepoko, oni alskribas al li ankaŭ reformon de eklezia kantado, el kiu pli poste evoluis [[gregoria ĉanto]].

Sed pro la perfekta sekvado de Kristo en la malriĉeco inspiras sin ankaŭ sanktaj [[Sankta Francisko|Francisko el Asizo]] ([[1181]] - [[1226]]) kaj [[Domingo de Guzmán|Dominiko de Guzmán]] (proksimume [[1170]] - [[1221]]), kiuj komence de la [[13-a jarcento]] fondas unuan [[ordenoordenoj de almozulojalmozantaj|ordenojn de almozuloj]], [[Franciskanoj|ordenon de franciskanoj]] kaj [[Dominikanoj|ordenon de dominikanoj]]. Ambaŭ ordenoj neatendite rapide disvastiĝis tra la tuta Eŭropo kaj influis karakterize la tutan atmosferon de mezepoko. La idealon de senkondiĉa malriĉeco akceptis ankaŭ pluaj ordenoj, [[aŭgustenanoj]] kaj [[Karmelanoj|karmelitanoj]]. El tiuj ĉi ordenoj de almozuloj devenis la plej signifaj teologoj de la kulmina mezepoko kaj iliaj [[misio|misiistoj]] estis tre ŝatataj.