Kurda literaturo
Kurda literaturo (en la kurmanĉa: Wêjeya Kurdî, en la sorana: وێژەی کوردی aŭ ئەدەبی کوردی) estas literaturo verkita en la kurda lingvaro[1][2]. La kurda literaturo ne estas tiel evoluigita kiel la aliaj literaturoj en la regiono (turka literaturo, persa literaturo). Ĝi originas el parola tradicio, kiu estis parte verkita en la 15-a kaj 16-a jarcentoj[3]. Tamen, ekzistas referencoj al libroj en la kurda tiel frue kiel la 9a jarcento[4]. Daŭris ĝis la 20-a jarcento ĝis elstara kurda prozo disvolviĝis en la sorana[5].
La skriba literaturo konsistis plejparte el poezio ĝis la komenco de la 20-a jarcento. Pro politikaj kaj sociaj disvolviĝoj, la proporcio de prozo grandiĝis. En la 20-a jarcento limigoj kaj malpermesoj trafis la kurdan literaturon dum jardekoj en siaj hejmlandoj. Kiam la kurdoj elmigris al Eŭropo, ili disvolvis literaturon en ekzilo, kiu ne estis sensignifa por la literatura evoluo en la hejmlandoj.
Inter la ĉefverkistoj de la klasika kurda skribita literaturo, menciindas Jaziri, Ahmad Khani, Nali, Rumi Kurd, Khan Mansour kaj Shakeh, Gholamreza Arkavazi kaj Mastoora Ardalan. Inter nuntempaj verkistoj menciindas Shirko Bix, Abdullah Pashivo, Hejar kaj Heiman. Ĝenerale, kurda poezio estas historie multe pli granda ol kurda prozo[6].
Historio
redaktiAlia grava literatura lingvo, krom la sorana kaj la kurmanĉa, estas la gorana lingvo. Kvankam ĝi ne estas kurda, ĝi ankaŭ estas kalkulata kiel kurda literaturo. La gorana literaturo malkreskis en graveco tra la tempo. Pro sia proksimeco al Irano, ĉi tiu literaturo estis eĉ pli influita de la persa stilo ol de la kurmanĉa.
Kun la fino de la Otomana Imperio, la iama Kurdio estis dividita inter pluraj ŝtatoj (Turkio, Irako, Irano kaj Sirio). De tiam, kurda literaturo disvolviĝis malsame en la unuopaj partoj de Kurdio. Neniu komuna literaturo kaj norma lingvo povis estiĝi pro la uzo de malsamaj alfabetoj kaj malsamaj dialektoj parolataj tie. Kurda literaturo tamen povis esti antaŭenigita en ekzilo sub limigitaj financaj kondiĉoj.
La kurdaj verkistoj loĝantaj en la Armena Sovetia Socialisma Respubliko eldonis en 1930 la gazeton Riya Teze en la latina alfabeto[7].
Kurda literaturo atingis sian pinton en la 1960-aj jaroj kun nomoj kiel Fêrîkê Ûsiv, Emerîkê Serdar, Wezîrê Eşo, Sîma Semend, Tosnê Reşîd, Ahmedê Hepo, kaj Ezîzê Îsko.
Inter la verkistoj de kurda deveno estas iuj, kiuj akiris konatecon per sia prozo, sed kiuj ne skribas en la kurda, sed en la turka, araba aŭ persa kiel B. Muhittin Zengane, Mahmud Taymur, Salim Barakat (araba), Nezir Bülbül (germane), Ali Eșref Derwișan, Mansur Yakutî (persa), Yașar Kemal kaj Bekir Yildiz (turko).
En ekzilo, la kurdaj verkistoj laboras plejparte izolite. Apenaŭ ekzistas taŭgaj tradukoj de iliaj verkoj, kio signifas ke ne ekzistas kritika respondo de legantoj, kiuj parolas aliajn lingvojn. Ili do dependas ĉefe de legantaro, ankaŭ kurdaj elmigrintoj. en iliaj ekzilaj landoj. La ekzilitaj aŭtoroj estas plejparte persekutitaj en sia patrujo. Tial iliaj verkoj skribitaj en la kurda estas malpermesataj. Estas konataj du skoloj, tiu de Damas (Sirio, 1920-1946) kaj la sveda skolo (ekde 1960).
La aŭtoroj ekzilitaj inkluzivas:
- Mewlana Xalidê Naqäibendî (1773-1826)
- Sara Omar (* 1986)
- Hajji Qadiri Koyi (1817-1897)
- Nalî (1798–1855)
- Qado Șêrîn
- Jan Dost
- Mehmed Uzun
- Sileman Demir
- Laleä Qaso
- Mahmut Baksi
- Enver Karahan
- Helîm Yûsiv
- Hesenê Metê
- Firat Cewerî
- Kovan Sindî
- Tuncay Gary
Konataj verkistoj
redaktiLa kurdoj en Sovetunio malgraŭ siaj malgrandaj nombroj havis la ŝancon ricevi edukadon en la kurda de baza ĝis universitata nivelo dum multaj jardekoj. Tio siavice kreis plurajn kurdajn verkistojn kaj esploristojn inter ili. La literaturaj verkoj de Qanate Kurdo kaj Arab Shamilov estas konataj ekzemploj de kurda prozo en la 20-a jarcento.
En la kurmanĉa
redakti- Elî Herîrî (1009-1079)
- Melayê Bateyî (1417-1494) el Hakkari, la aŭtoro de Mewlud, kolekto de versoj kaj antologio
- Selîm Selman (meze de la 16a jarcento) Jarcento) (enamiĝo de Yusif kaj Zulajka en 1586)
- Melayê Cezîrî (1570-1640) el Botaniko
- Feqiyê Teyran (1590-1660) lernanto de Melayê Cezîrî. Unue skribis pri la Batalo de Dimdim en 1609-1610 inter kurdoj kaj safavidoj
- Ehmedê Xanî (1651–1707) (Mem û Zîn)
En la sorana
redakti- Nalî (1798–1873)
- Hacî Qadir Koî (1817-1897)
- Şêx Reza Talebanî (1835–1910)
- Wefayi (1844-1902)
- Abdulrahman Scherfkandi Hejar, verkisto kaj poeto el Scherfkand Mahabad
- Muhammad-Amin Schexulislami (Hämn), poeto kaj verkisto en ekzilo en Iraka Kurdio de Schillanaweh Mahabad.
- Mamosta Qasm Mueidzade, poeto filozofo kaj verkisto
- Nader Ghazi (Xale Qazi), poeto el Mahabad
- Xalid Hissami (Hedi), poeto kaj verkisto
- Qader Lutfiani, poeto el Mahabad
- Ahmed Ghazi, verkisto
- Muhammad Ghazi, verkisto
- Marim Ghazi, verkisto
- Abdulrahman Ghazi, poeto kaj verkisto
- Seif Ghazi, poeto Mahabad
En la gorana
redakti- Perîşan Dînewerî (ĉ. 1395)
- Mustefa Bêsaranî (1642-1701)
- Muhemmed Kendulaî (17-a jarcento )
- Khana Qubadi (Xana Qubadî) (1700-1759)
- Muhemmed Zengene Xemnakî Kerkûkî (18-a jarcento)
- Mîrza Șafî Dînewerî (18-a jarcento)
- Şeyda Hewramî (1784-1852)
- Ehmed Beg Kumsî (1796-1889)
- Mastura Ardalan (Mestûrey Erdelan) (1805-1848)
- Mawlawi Tawagozi (Mewlewî Tawegozî) (1806-1882)
- Muhammad Welî Kirmanşahî (ĉ. 1901)
En la 20-a jarcento
redaktiLa unua latina alfabeto por la kurda (Hawar) estis kreita de Celadet Bedir Khan, la poeto kaj verkisto, kiu fuĝis Turkion en la 1920-aj jaroj kaj pasigis la ceteron de sia vivo en Sirio. Kreskinta kontakto kun la araba mondo kaj poste la okcidenta mondo kondukis al traduka movado inter kurdoj en Kurdio de Irako komence de la 20-a jarcento. Multaj klasikaj literaturaj verkoj de Eŭropo estis tradukitaj al la sorana.
- Pîremêrd (Tewfîq Beg Mehmûd Axa) (1868–1950)
- Ereb Şemo / Ereb Shamilov (1897–1978) el Armenio
- Celadet Bedir Khan , جەلادەت عالی kurde (1893–1951), verkisto, ĵurnalisto kaj lingvisto.
- Cigerxwîn (Sheikmous Hasan) (1903–1984) naskita en Mardin, mortis en Svedio
- Abdullah Goran (1904–1962)
- Osman Sebrî (1905-1993)
- Hêmin (1920–1986)
- Hejar Abdurrahman Sharafkandi (1921–1991), poeto, verkisto, tradukisto kaj lingvisto, Irano
- Yașar Kemal (1923-2015)
- Cemal Nebez (* 1933)
- Sherko Bekas (1940-2013)
- Kasko Letîf (* 1947)
- Ebdulah Peşêw / Abdullah Pashew (* 1947)
- Refîq Sabir (* 1950)
- Feryad Fazil Omar (* 1950)
- Sherzad Hassan (* 1951)
- Mehmed Uzun (1953-2007)
- Bayan Salman (* 1961)
- Bachtyar Ali (* 1966) loĝas en Kolonjo, Germanio
- Nezir Bülbül (* 1970)
- Abdusamet Yigit (* 1978) loĝas en Norvegio
En la 21-a jarcento
redaktiPli ol ducent kurdaj titoloj aperis en la 1990-aj jaroj. Iuj el la tre konataj nuntempaj kurdaj verkistoj el Turkio estas Firat Cewerî, Mehmed Uzun, Abdusamet Yigit, Mehmed Emin Bozarslan, Mahmud Baksi, Hesenê Metê, Arjen Arî kaj Rojen Barnas.
En la 1970-aj jaroj, organizaĵo nomata Korî Zaniyarî Kurd (la Kurda Scienca Konsilio) estis kreita por akademiaj studoj pri la kurda lingvo kaj literaturo.
La ĉefa akademia centro por kurda literaturo kaj lingvo en Eŭropo estas la Kurda Instituto de Parizo (Institut Kurde de Paris) fondita en 1983 kiu havas la plej gravan kurdan bibliotekon en la okcidenta mondo pri kurdoj kaj Kurdio kaj kiu disponigas rete haveblajn dokumentojn.
- Ekber Rezaî Kelhor (*1966- ), nuntempa verkisto kaj poeto el Kermanŝaho, Irano.
- Besam Mistefa (* 1977- ), nuntempa verkisto, poeto kaj tradukisto el Al-Kamiŝli, Sirio.
- Suzan Samancı Diyarbakır (* ? ), nuntempa verkisto kaj novelisto.
- Sara Omar (* 1986- ), nuntempa verkisto, novelisto, poeto kaj aktivisto pri homaj rajtoj, unua internacie agnoskata dana verkistino kiu devenas el Kurdio de Irako
- Yekta Uzunoglu (* 1953- ), nuntempa verkisto, poeto kaj tradukisto el Farqin ,Turkio
- Bachtyar Ali (* 1960- ), novelisto el Sulajmanija, Kurdio de Irako.
Vidu ankaŭ
redaktiEksteraj ligiloj
redakti(angla) Kurdlingva Literaturo Arkivigite je 2011-08-10 per la retarkivo Wayback Machine , en: Encyclopædia Iranica (angla, inkl. referencoj)
(angla) T. Bois, Kurdish Folklore and Literature, Parto VI Kurdoj kaj Kurdio, Encyclopaedia of Islam.
(franca) Kurda Instituto de Parizo
(angla) Índekso de aŭtoroj de kurda literaturo Arkivigite je 2009-01-01 per la retarkivo Wayback Machine, Virginia Polytechnic Institute & State University.
(angla) Kurdish Literature, R. Izady, Kurda Akademio.
(angla) The Kurdish Language and Literature, Joyce Blau, profesoro pri la kurda lingvo kaj kulturo ĉe INALCO en Parizo.
Referencoj
redakti- ↑ (kurda) Yekta Uzunoglu, "1985 - bi kurdî binivîsîne Hey lie Arkivigite je 2020-09-08 per la retarkivo Wayback Machine", Yekta Uzunoglu
- ↑ (en) «The Kurdish Language and Literature». Institutkurde.org
- ↑ (sveda) Shakely Ferhad, 'kurdisk litteratur', sveda nacia enciklopedio.
- ↑ (en) Günersel, Tarık, "The Rise of Kurdish Literature", sampsoniaway.org, la 26-an de septembro 2014.
- ↑ (en) Kreyenbroek, Philip G, "Kurdish written literature", iranicaonline.org, la 20-an de julio 2005.
- ↑ (angla) Khazanedar, Maroof (2002), The history of Kurdish literature, Aras, Erbil.
- ↑ Old Kurdish Newspapers. saradistribution.com