|
[[Imagedosiero:Mirza teeghi.jpg|thumbeta|right|[[Ĥano Mirza Kuĉek]], gvidanto de la movado.]]
La '''Irana Soveta Respubliko''' aŭ '''Persa Socialisma Soveta Respubliko''' estis soveta respubliko ĉe la [[Kaspia Maro]], establita en 1920 en la nordpersa provinco [[Gilano]], tielkaj ĝila havasantikva ankaŭregiono [[Tabaristano]], (la nomonnunaj iranaj provincoj [[Mazandarano]] kaj [[Golestano]]). Foje ĝi ankaŭ nomatas ''Sovetrespubliko de Gilano''.
==Antaŭhistorio==
Kadre de la [[Junpersa revolucio]] (1905-1911), dum 1909 en la urbo [[Raŝto]] aperis la unua persa traduko de la [[Komunista Manifesto]]. Ekde 1915 agadis en nordirano la ĝangali-ribeluloj de [[Ĥano Mirza Kuĉek]], kiuj estis aktivaj jam inter 1905-1911. Ili forpelis per germana kaj osmana helpo dum la unua mondmilito la trupojn de la cara [[Rusio]] kaj la kozak-brogadonbrigadon de [[Reza Pahlavi|Reza Ŝaĥ Pahlavi]].
ĜiĜis 1917, ekregis Kuĉek kun 3. 000 ĝangali-ribeluloj ekregis tutan Gilanon, kiam post la venko de la oktobra revolucio, la fortirintaj rusoj lasis siajn armilojn por la ribeluloj. Anstataŭ la rusoj alvenis la britoj, kiuj apogis la blankan generalon [[Denikin]]. Generalo [[Dunsterville]] kaj siaj ''Dunsterforces'' venkis la ĝangaliojn en 1918. Ĥano Kuĉek rekonis la britojnbritan regon, sed ne la centran registaron de Tehrano. Kiam Persio iĝis en 1919 - post protektorata traktato kun Britio - iĝis militirejo kontraŭ Sovet-Sovetia Rusio, la britaj, persaj trupoj forpelis la ĥanon al Sovet-Sovetia [[Azerbajĝano]].
==Respublika kontraŭregistaro en Gilano==
Per la kontraŭatako de la [[Ruĝa Armeo]] en 1920, okazis kontraŭbrita ribelo en norda Irano. En junio de 1920, oni fondis la ''Komunistan partion de Irano'' (pli poste [[Tudeh-partio]]) sub gvido de ekstrem-maldekstra Piŝevari kaj socialista ĉefskretario [[Agajev]]. La unuiĝintaj fortoj de ĝangalioj kaj la KP konkeris per rusarusia helpo (05.06.la 5-an de junio 1920) konkeris la urbon [[RaŝtRaŝto]]-onn kaj la (sameprovincon [[MazandaranMazandarano]]-on)n, kaj proklamis la ''Persan Socialistan Sovetrespublikon'', apogitan fare de la rusarusia kaspia floto kaj 2. 000 ruĝ-gvardianoj sub rusarusia militara guberniestro. AldoniAldone oni establis ''Iranan Ruĝan Armeon'', kies komandanto iĝis ĥano Ehŝanollaĥ.
Post retiro de la rusajrusiaj fortoj, la 21-an de julio 1920 sukcese puĉis Ehŝanollah per helpo de Piŝevari (21.07.1920)
kaj gvidis avneturajn militriojnmilitiron kontraŭ [[Tehrano]], kiuj kaŭzis gravajn perdojn. FindeFine de 1920, la kozakaj brigadoj de Tehrano (helpe de la britojbrita armeo) okupis denove 1920okupis Raŝt-onRaŝton.
En la ekzilo (en [[Bakuo]]) splitiĝis la KPKomunisma Partio de Irano, post kiam la rusoj anstataŭigis Piŝevari per iama socialdemokrata Hajdar Ĥan Amu Ogli. Nur en majo de 1921 unuigis la fortojn Ehŝanollah, Kuĉek kaj Hajdar. En junio de 1921 Ehŝanollah militiris kun 2. 000 homoj kontraŭ Tehrano, sed la plej bonajgranda fortojparto de la irana rufĝaruĝa armeo iĝis neniigitaj.
La revolucia soveto ekskludis lin la 30-an de julio 1921 kaj la 4-an de aŭgusto Kuĉek kaj Hajdar denove okupis Raŝt-onRaŝton, sed la 3-an de novembro 1921, la registaroregistara armeo reokupis tionla urbon. MirzaOni Kutĉek froostis dumdetranĉis la fiĝo,kapon onide detranĉisMirza lin kaponKuĉek kaj portis ĝin al Tehrano. Ĥano EhŝanollahEhŝanollaĥ beturisfuĝis al la Sovetunio, la ĝangalioj ne agadis plu.
==Autonomia movado en Azerbajĝano==
La 7-an de aprilo 1920, la rusarusia ruĝa armeo enmarŝis eĉ Iran-[[Azerbajĝano]]nIranan Azerbajĝanon, kie la 23-an de junio 1920, en [[Tabriz]] establisestabliĝis sovetrespublikonsovetrespubliko. Ĝi ekzistis nur ĝis 14-an de septembro 1920.
==Vidu Reta ligilo ==
*[[Iran-krizo]],
*[[Respublik Mahabad]]
==rete==
*[http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/1920-mil/ch110.htm letero de persa revolucia soveto al Trockij (angle)]
[[Kategorio:Historio de Irano]]
[[bg:Персийска съветска социалистическа република]]
| 