Finnlanda kuirarto: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
La teksto ŝajnas esti per skanilo konvertita al komputila formo. Mi nun videtis kaj korektis iujn erarojn, sed neniel garantias ke ne restas pliaj... |
|||
Linio 1:
'''Finnlanda kuirarto''' estas la [[kuirarto]] en [[Finnlando]], tradicia kaj iusence distinganta ĝin de manĝaĵoj en la apudaj, klimate similaj landoj. Antaŭ jarcentoj la finnoj akiris siajn nutraĵojn kompreneble el la sovaĝa naturo kaj nutris sin ĉefe per [[fiŝoj]], lagaj aŭ maraj, kaj ĉasaĵoj. Bele ili kantis pri la verde aŭ neje tapiŝitaj salonoj de la arbaro kie paŝis [[urso|ursoj]], kuris alkoj, kaj kaŝis sin la timema leporo. Ili kantis ankaŭ pri la abelo kaj ties dolĉa saniga mielo, pri la tetro kaj tetrao, pri la [[urogalo]] kaj la [[anaso]], la nektaro de floroj kaj la freŝa akvo de la fontoj, lagoj kaj rojoj. Antikvaj finnoj laŭdis la arbarajn berojn, vakciniojn, kaj eĉ pl! la sovaĝajn fragetojn de sunaj herbejoj. Pri ĉio-ĉi troviĝas versoj en Ia nacia epopeo [[Kalevala]]. Supozeble ankaŭ [[fungoj]] estis manĝataj, krom uzataj por sorĉado kaj ŝamanismo. La epopeo rakontas ankaŭ pri Ia alveno de la [[agrikulturo]]; post nelonge prafinnoj povis ĝui Ia rezultojn de siaj penegoj terkulturistaj. Ili forbruligis la arbaron kaj semis [[rapo|rapojn]], [[sekalo|sekalon]] kaj hordeon. EI la sekalo ili bakis malhelbrunan acidan [[pano|panon]], kiun la finnoj eĉ nun sopiras en la sudaj landoj de bianka [[tritiko|tritika]] pano. El [[hordeo]] ili faris [[biero|bieron]], kies kantigan kaj solenigan efikon ili laŭdas en la epopeaj versoj. Ili konis ankaŭ avenon. Rimarkindas, ke meze de la grenkampo ili lasis kreski kantarbon por la ora kukolo!
==Antikvaj kuirmanieroj==
La kuirmanieroj rilatis al la primitivaj vivmanieroj. Oni rostis kaj boligis pladojn surfajre en la arbaro; poste, en la komuna traba Ioĝejo de la familio, kie la fumo kirliĝis dum horoj, nigrigante la murojn kaj la plafonon. Ankaŭ en cindroj oni povis baki ekz. rapojn, kaj super la brulajo oni rostis fiŝetojn kaj viandon. En la fama finna banejo sauna oni fumaĵis grandajn pecojn de viando, ŝinkojn, ŝafaĵon. Fumaĵado, salado kaj sekigado estis la ĉefaj metodoj konservi nutraĵojn. Dumvintre oni povis ankaŭ malvarmigi ilin ekstere kaj konservi en ŝirmejo levita sur trabo tiel, ke sovaĝaj bestoj ne povu atingi ĝin.
==
Simplaj estis la pladoj - simplegaj, la manĝilaro kaj la tablo. Forkojn oni ne konis; el komunaj argilaj aŭ lignaj ujegoj oni kune elĉerpis la kaĉon aŭ supon per lignaj kuleroj. Poste ĉiu domano lekís sian kuleron kaj starigis ĝin en la fendo de la traba muro ĝis la sekva manĝo. Tranĉilon viroj portis ĉe la talio, inge pendigitan je la zono. Ankaŭ la dommastrino portis tranĉilon, sed pli malgrandan kaj simplan, seningan. La ujojn kaj potojn oni purigis ĉe lagbordo, marbordo aŭ rivero, el kiuj oni ankaŭ ĉerpis akvon kaj kie oni same lavis ĉiujn lavaĵojn post saplavo en la saŭno. Putoj ne estis la unua zorgo de la loĝantaro, ĉar ĉie haveblis abunda freŝa akvo en lagoj, fontoj kaj riveroj.
==Zorgoj==
Linio 12 ⟶ 11:
==Antikvaj pladoj==
La plej primitivaj farunaĵoj estas „manpleno", kaĉo, kaj maldika senfermenta pano el hordeo, kiun oni ankoraŭ nuntempe bakas, ĉefe en norda Finnlando. La panoj similas krespojn laŭ la forno, sed ili estas pli dikaj kaj tute sengrasaj. Oni bakas ilin en varmega forno, prefere fajre varmigita, sur ŝtona aŭ brika fundo. En [[Laponio]] oni povas rosti ilin sur ŝtonoj apud fajro, kaj panformajn maldikajn blankajn fromaĝojn oni rostas same ĉe fajro.
Alia speco de senfermenta pano estas la sekala, kies knedaĵon oni lasas acidiĝi dum 1-3 tagoj en ligna ujo neniam lavata. Tiu longe uzata ujo donas neimiteblan guston al la pano, kiun oni formas aŭ en dikajn rondajn kukojn aŭ en maldikajn kun ronda truo farata meze de la pano per glaso (antaŭe, bovkorno). La Iasta tipo estas okcident-finnlanda - la unua, orienta. La truo venas el tempoj, kiam la dommastrino bakis nur kelkfoje jare kaj surstangigis la bakitajn panojn por sekigi kaj konservi Ilin. Tia tipa pano daŭre estas la vera finna pano.
„Manpleno" signifas, ke en via mankavo vi miksas farunon kun akvo aŭ acidlakto, formas bulon kaj manĝas ĝin per la fingroj. Tio estas delonge forgesita kutimo. Kaĉo povas esti griaĵo aŭ farunaĵo, el hordeo, aveno, sekalo aŭ tritiko. Hordean griaĵokaĉon kaj sekalan farunkaĉon finnoj ege ŝatis. La unua sekalkaĉo, post draŝado kaj muelado de Ia longe atendita, penege akirita rikolto, ĉiam estis festoplado, kiun oni sopiris dum la longa vintro kaj eĉ somere. Griajan kaĉon oni dum horoj boligas aŭ lasas la poton tranokti en la forno. La kaĉon oni frandas kun malvarma lakto kaj peceto da butero en kaveto meze de la porcio. „Sala kaj dika, ĝi plaĉas al la kamparano", laŭproverbe, sed nuntempe iuj surŝutas sian kaĉon per sukero kaj eĉ cinamo, precipe la julan rizokaĉon. Ankaŭ berokaĉo estas ŝatata de finnoj. La ingrediencoj estas plej ofte vakcinioj kaj sekala faruno, aŭ tritikaj grioj, kaj sukero. Berokaĉon oni manĝas malvarmeta; kelkfoje oni kirlas kaj batas ĝin ĝis ĝi iĝas helruĝa kaj leĝera.
Fiŝaĵoj kaj viandaĵoj estis simplaj, ofte supoj, sed kutime necesis longa kuirtempo pro la ostoj. Pizosupo kun porkaĵo (almenaú fendhufoj aŭ kruro) estis fama facila plado manĝata kiam multaj vilaĝanoj kunvenis por laborfesteno. Sekala pano plenigita je perkoj aŭ koregonoj kaj bakita dum 5-8 horoj estas bone konata plado el orienta Finnlando. Oni bakis ankaŭ brasiknapojn, terpomojn kaj porkaĵojn enpane. Virinoj ofte havis tiom da laboro ekster la kuirejo, ke ili ne povis prizorgi pli komplikajn pladojn.
Mia patrino rakontadas historieton pri hordea kaĉo. Vivis iam malriĉa familio, kie naskiĝis plia bebo. Delonge la familio suferetis je manko de manĝaĵoj, kaj la patrino ŝparis hordeogrion por boligi kaĉon pro la baptofesto de la bebo. Unu el la pli aĝaj fratinetoj trovis la duonpretan kaĉon en la stokejo kaj ne povis rezisti la tenton satmanĝi. La griaĵo ŝvelis en ŝia ŝrumpinta stomako, ŝi eksuferis, malsaniĝis kaj mortis.
==Malsatego==
Dum la 1860aj kaj 1870aj jaroj malsato mortigis ĉiun kvaran aŭ trian loĝanton en kelkaj vilaĝoj. La senesperaj kamparanoj provis manĝi eĉ boligitan pajlon. Tute kutime oni miksis muelitan pinŝelon en la farunon, el kiu oni bakis panojn. Homa stomako ne facile toleras tian nutradon. Aroj da malfeliĉuloj vagis direkte al la sudo, almozpetante de bieno al bieno, kaj malsategantaj infanoj frostmortis en
==Trinkaĵoj==
Linio 31 ⟶ 30:
=Nuna kuirado=
La finnlandaj kutimoj multe ŝanĝiĝis kaj daŭre ŝanĝiĝas. Haveblas nun multaj manĝaĵoj, pri kiuj antikve oni ne revis: fruktoj, legomoj, spicoj. La rapon tute anstataŭas la terpomo; venis el eksterlando rizo, nudelo kaj makaronio. Karavanoj en Italio, Hispanio kaj Grekio, vojaĝoj en ĉiujn mondopartojn intruis nin kuiri pli lerte kaj kun pli da varieco, verŝajne ankaŭ pli salubre. Enmigrintoj establas restoraciojn en finnlandaj urboj, kaj ne malfacilas trovi rusan, ĉinan, hindan, francan, ktp. kuirarton. Supozeble pli malfacilas trovi verajn finnajn pladojn.▼
▲kaj daŭre ŝanĝiĝas. Haveblas nun multaj manĝaĵoj, pri kiuj antikve oni ne revis: fruktoj, legomoj, spicoj. La rapon tute anstataŭas la terpomo; venis el eksterlando rizo, nudelo kaj makaronio. Karavanoj en Italio, Hispanio kaj Grekio, vojaĝoj en ĉiujn mondopartojn intruis nin kuiri pli lerte kaj kun pli da varieco, verŝajne ankaŭ pli salubre. Enmigrintoj establas restoraciojn en finnlandaj urboj, kaj ne malfacilas trovi rusan, ĉinan, hindan, francan, ktp. kuirarton. Supozeble pli malfacilas trovi verajn finnajn pladojn.
En ĉiu familio la manĝokutimoj, manĝohoroj kaj manĝaĵoj varias. Krome, ĉiuj provincoj havas siajn tradiciajn regionajn kaj distriktajn pladojn, kiuj nuntempe furoras. Tradiciajn festopladojn oni kuiras ĉefe por julo decembre, por karnavalo februare, por pasko, por la unua de majo, kaj por somermezo junie. Februare, festante Ia datrevenon de iu finna poeto oni aĉetas aŭ bakas kuketojn nomitajn laŭ Li. Lernejanoj havas senpagan varman lunĉon en la lernejo, kaj en kelkaj familioj oni nur rapide varmigas ion en Ia mikroonda forno vespere. En hejmoj gravas elektre frostigitaj nutraĵoj; aŭtune oni plenigas Ia frostigilon je beroj kaj legomoj kaj fungoj, la dommastrino jen kaj jen replenigas ĝin per bakaĵoj. Ofte la virinoj laboras same kiel la edzoj kaj ne povas aŭ ne volas pasigi ĉiujn siajn vesperojn kuireje apud la fornelo. Laŭdire troviĝas ankaŭ t.n. senhelpuloj, kiuj ne scipovas ion kuiri, precipe inter junuloj kaj junaj geedzoj, kaj ankaŭ kelkaj vidvoj estas tute senhelpaj post Ia morto de Ia edzino.
==Gastoj kaj vizitoj==
Tipa finna kutimo estas kafotrinkado kun dolĉaj kukoj, bulkoj kaj biskvitoj. Pli malofte oni proponas teon kaj treege malofte alkoholaĵojn. Finnoj konsumas multegon da kafo; iuj trinkas ĝin sen lakto, aliaj kun lakto aŭ kremo, kaj ĉiu kredas, ke ĝuste la propra kafo estas la nura bona kafo. Plejofte kafo vendatas muelite, en duonkilogramaj skatoloj, kaj haveblas du tipoj: fajna por elektraj
La plej ŝatata frandaĵo estas fa tavoIa kuko, kiu estas kuko tranĉita en du aŭ plurajn partojn, inter kiuj metitas beroj, fruktoj, kremo, kaj kovrita per konfitalo aŭ batita kremo, ornamita per fruktopecoj, beroj aŭ bombonoj.
| |||