Cinabro
Cinabro, verŝajne el la greka κιννάβαρι (kinnabari), estas la kutima formo de hidrarga(II) sulfido (HgS), brilskarlata ĝis brikruĝa, kiu estas la plej ofta erco por elementa hidrargo kaj estis la historia fonto de la brilega ruĝa kolorigaĵo nomata "vermiljono".
Cinabro ĝenerale troviĝas kiel vejno-pleniganta mineralo asociata kun freŝa vulkana aktiveco kaj malacidaj varmaj fontoj. La mineralo similas kvarcon pri simetrio kaj duobla refrakto. Koloro kaj ecoj devenas de ĝia kristala strukturo (romboedra) apartenanta al la sesangula kristala sistemo.
Cinabro estas uzita pro sia koloro ekde antikveco en la Proksima Oriento (ankaŭ kiel kosmetikaĵo), en la Nova Mondo ekde la Olmeka kulturo kaj en Ĉinio tiel frue kiel la Dinastio Song, kie ĝi estis uzata por kolorigi lakaĵojn.
Singardo dum la uzo de cinabro necesas pro la veneneco de hidrargo, kiu estis ekkonita jam en la antikva Romio.
Etimologio
redaktiLa nomo venas de κιννάβαρι (kinnàbari), greka vorto verŝajne aplikita de Teofrasto al pluraj malsamaj substancoj.[1]
Aliaj fontoj asertas ke la vorto devenas el la persa: شنگرف shangarf (arabigita kiel زنجفرة zinĝifrah), vorto de necerta deveno (ankaŭ kompari, Sanskrit सुगर sugara).
Ecoj kaj strukturo
redaktiEcoj
redakti
Cinabro troviĝas ĝenerale en grajna aŭ tersimila formo, kvankam ĝi foje okazas en kristaloj kun ne-metala diamanta brilo.[2][3]
La kristaloj montras duoblan refrakton kaj havas mezgrandan refraktan indicon 3.08.[4] La dureco de cinabro estas inter 2 kaj 2.5 laŭ la skalo de Mohs kaj ĝia denso estas 8.1.[5]
Strukturo
redakti
Strukture, cinabro apartenas al la trigona kristalsistemo,[5] kaj pli precize al la sesangula kristalsistemo. Ĝi aperas kiel dikaj tabulaj aŭ maldikaj prismaj kristaloj aŭ kiel krustoj grajnaj aŭ densaj.[6] Kristalaj ĝemeloj okazas kiel simplaj kontaktaj ĝemeloj.[7]
Estas notinde ke hidrarga(II) sulfide, HgS, povas havi du malsamajn strukturojn; nur unu estas la cinabro, priskribita supre.[8] La alia formo estas nigra kaj la atomoj troviĝas laŭ la kuba kristalsistemo.[7]
Okazo
redakti
Cinabro ĝenerale troviĝas kiel vejno-pleniganta mineralo asociata kun freŝa vulkana aktiveco kaj malacidaj varmaj fontoj. Apude estas ofte pura hidrargo, aliaj sulfidoj (stibnito, realgaro, pirito, marcasito), opalo, kvarco, kalcedono, dolomito, kalcito kaj barito.[6]
Eltiro de hidrargo
redakti
Estante la plej ofta fonto de hidrargo en naturo, cinabro estis elprenita dum jarcentoj, jam dum la Neolitiko.[9][10] Dum la Roma Imperio ĝi estis uzata kaj kiel kolorigaĵo kaj por ĝia hidrarga enhavo.
Por produkti likvan hidrargon, dispremita cinabro estas rostita en turniĝantaj fornoj. Pura hidrargo apartiĝas de sulfuro kaj facile forvaporiĝas. Densiganta turo kolektas la likvan metalon.
Veneneco
redaktiLa veneneco de hidrargo estis konata jam en antikva Romio.[11] Minado en la hispanaj cinabraj minoj de Almadén, 225 km sudokcidente de Madrido, estis taksata preskaŭ mortopuno por la ministoj, kiuj estis sklavoj aŭ krimuloj.[12][13]
Notoj
redakti- ↑ "Cinnabar".
- ↑ King, R. J. (2002). “Minerals Explained 37: Cinnabar”, Geology Today 18 (5), p. 195–199. doi:10.1046/j.0266-6979.2003.00366.x.
- ↑ Klein, Cornelis and Cornelius S. Hurlbut, Jr.; Manual of Mineralogy, Wiley, 20th ed., 1985, p. 281 ISBN 0-471-80580-7
- ↑ Schumann, W.. (1997) Gemstones of the World. New York, NY, USA: Sterling. ISBN 0-8069-9461-4.
- ↑ 5,0 5,1 "Cinnabar Mineral Data".
- ↑ 6,0 6,1 "Cinnabar (Hgs)" (PDF).
- ↑ 7,0 7,1 "Cinnabar: Cinnabar mineral information and data".
- ↑ Wells, A. F.. (1984) Structural Inorganic Chemistry. Oxford, OXF, GBR: Clarendon Press. ISBN 0-19-855370-6.
- ↑ Environment Canada : Natural Sources (angle). Ec.gc.ca. Alirita 2015-07-24.
- ↑ Martín-Gil, J.; Martín-Gil, F. J.; Delibes-de-Castro, G.; Zapatero-Magdaleno, P.; Sarabia-Herrero, F. J. (1995). “The first known use of vermillion”, Experientia 51 (8), p. 759–761. doi:10.1007/BF01922425.
- ↑ Susan Stewart, 2014, "'Gleaming and deadly white': Toxic cosmetics in the Roman world," pp. 84f, 79-88, in History of Toxicology and Environmental Health: Toxicology in Antiquity II (Philip Wexler, Ed.), New York, NY, USA:Academic Press, ISBN 0128016345, see [1], accessed 24 July 2015.
- ↑ Petersen, G.. (2010) Mining and Metallurgy in Ancient Perú. Boulder, CO, USA: The Geological Society of America.
- ↑ Hayes, A. W.. (2008) Principles and Methods of Toxicology, 5‑a eldono, New York, NY, USA: Informa Healthcare. ISBN 0-8493-3778-X.
Eksteraj ligiloj
redakti- The Mineral Cinnabar (angle)
- Parque Minero de Almadén (hispane, angle)
- Museo delle Miniere di Mercurio del Monte Amiata (itale, angle)
- Mestni Muzej Idrija Arkivigite je 2015-11-27 per la retarkivo Wayback Machine (interslave, angle, germane, itale)