Finn-ugraj lingvoj

Finn-ugraj lingvoj aŭ finno-ugraj lingvoj estas unu el la du ĉefbranĉoj de la urala lingvofamilio apud la samojedaj lingvoj. Iuj lingvosciencistoj malakceptas la ĉefbranĉo-statuson de la samojedaj lingvoj kaj uzas la nomojn finn-ugraj lingvoj kaj uralaj lingvoj kiel sinonimojn.

Finn-ugraj lingvoj
lingva familio
urala lingvaro
Lingvaj kodoj
Angla nomo	Finno-Ugric
Franca nomo	langues finno-ougriennes

Historio

Finn-ugraj lingvoj devenas el komuna pralingvo, kiu estis parolata antaŭ 5 000-6 000 jaroj. Unue el la komuna lingvo eliris la ugraj lingvoj. La okcidenta branĉo de la komuna lingvo dividiĝis al praperma, el kiu poste formiĝis komia kaj udmurta lingvoj, kaj al finna-volga lingvaro, el kiu formiĝis maria, mordva kaj prafinna lingvoj. El la prafinna lingvo apartiĝis sameaj lingvoj kaj baltmaraj finnaj lingvoj.

La esplorado de la finn-ugra lingvaro baziĝas sur komuna vortaro kaj komunaj strukturoj. La unua, kiu listigis finn-ugrajn lingvojn surbaze de komunaj vortoj, estis la sveda lingvisto Philipp Johann von Strahlenberg en la jaro 1730. Poste hungaroj János Sajnovics (1770) kaj Sámuel Gyarmathi (1799) komparis ankaŭ strukturojn.

Ecoj

Finn-ugraj lingvoj estas sintezaj lingvoj, kiuj havas multajn kazojn kaj malmultajn prepoziciojn kaj postpoziciojn. Laŭ la nuna opinio en la komuna pralingvo troviĝis jenaj elementoj:

1. En la unua silabo estas mallongaj vokaloj i, u, ü (= y), e, o, ä, a kaj longaj vokaloj i, u, e, o
2. En la sekvaj silaboj estis nur tri vokaloj a, ä, e
3. La vortoj havis vokalan harmonion
4. Inter konsonantoj troviĝis pluraj sibilantoj, afrikatoj kaj moliĝintaj sonoj.
5. La akcento estis sur la unua silabo.
6. La pralingvo havis ses kazojn.
7. Apud singularo kaj pluralo ekzistis ankaŭ dualo

Popoloj

Ne ekzistas "finn-ugra gento" aŭ "gentaro", sed multaj gentoj kiuj parolas lingvojn de la finnugra familio. La plej multnombraj popoloj estas la Hungaroj, Finnoj, Mordovoj, Estonoj, kaj Udmurtoj.

ESTONOJ

• Nomoj: [m] eestlased; [f] Estoniens; [r] estonci
• Popolo, ĉefloĝantoj de Estonio (963 mil); en Rusia Federacio 46,4 mil (1992). Loĝas ankaŭ en Usono, Kanado, Svedio kaj Aŭstralio. Totala kvanto: ĉirkaŭ 1,1 mln (1992).
• Lingvo: estona.
• Kredantoj: precipe luteranoj, estas ankaŭ ortodoksuloj (precipe setuoj).

• • SETUOJ. Nomoj: [f] Setous; [r] setu - Etnografia grupo de Estonoj en sudoriento de Estonio kaj en Peĉora regiono de Rusia Federacio. Kredantoj: ortodoksuloj.

Finnoj

• Nomoj: [m] suomalajset; [f] Finlandais, Finnois; [r] finni
• Popolo, ĉefloĝantoj de Finnlando (4,65 mln). Totala kvanto: 5,43 mln (1992), inter ili en Rusia Federacio 47,1 mil (1989).
• Lingvo: finna.
• Kredantoj: protestantoj (luteranoj).

Kareloj

• Nomo: [m] karjala; [f] Careliens; [r] kareli
• Popolo en Rusia Federacio, ĉefloĝantoj de Karelio (79 mil). Loĝas ankaŭ en Tvera (23,2 mil) kaj aliaj regionoj. Totala kvanto: 131 mil (1992).
• Lingvo: karela.
• Kredantoj - ortodoksuloj.

KOMI-PERMANOJ

• Nomo: [f] Komi-Permiaks; [r] komi-permjaki
• Popolo en Rusia Federacio (147 mil, 1992), inter ili en Komi-Perma aŭtonoma regiono 95 mil.
• Lingvo: komi-perma.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

KOMIANOJ

• Nomo: [f] Komis; [r] komi (malnova - zirjane)
• Popolo, ĉefloĝantoj de Komia Respubliko (292 mil), Entute en Rusia Federacio 336 mil (1992).
• Lingvo: komi-zirjana.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

Hungaroj, Madjaroj

• Nomo: [m] magyar; [f] Hongrois; [r] vengri
• Popolo, ĉefloĝantoj de Hungario (9,95 mln). Loĝas ankaŭ en Rumanio (1,86 mln), Slovakio (580 mil), Jugoslavio (400 mil), Usono (600 mil), Ukrainio (120 mil) Kanado (120 mil). Totala kvanto: 13,83 mln, (1992).
• Apartenas al mezeŭropa raso.
• Lingvo: hungara.
• Kredantoj: precipe katolikoj.

• • SEKLEROJ. - Nomoj: [m] sekej; [f] Seklers; [r] sekleri - Etnografia grupo de hungaroj en Transilvanio (Rumanio); 1,7 mln (1987).

Ĥantoj

• Nomoj: [m] ĥante; [f] Khantys; [r] ĥanti (malnova - ostjaki)
• Popolo en Ĥanta-Mansa aŭtonoma distrikto - Jugra (11,9 mil) kaj Jamala-Neneca aŭtonoma distrikto (7,2 mil) kaj Tomska regiono. Entute en Rusia Federacio 22,3 mil (1989).
• Lingvo: ĥanta.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

Mansoj

• Nomoj: [f] Mansis; [r] mansi (malnova - voguloj)
• Popolo en Ĥanta-Mansa aŭtonoma distrikto - Jugra (6,6 mil). Entute en Rusia Federacio 8,3 mil (1989).
• Lingvo: mansa.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

MARIOJ

• Nomoj: [m] marij; [f] Mariis; [r] marijci (malnova - ĉeremisi)
• Popolo, ĉefloĝantoj de Maria Respubliko (324 mil) kaj najbaraj regionoj de rivero Volgo kaj Uralo. Entute en Rusia Federacio 644 mil (1992).
• Lingvo: maria.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

MORDOVOJ

• Nomoj: [f] Mordves; [r] mordva, mordovci
• Popolo, ĉefloĝantoj de Mordovio (313 mil). Kvanto: en Rusia Federacio 1,073 mln (1992). Totala kvanto: 1,15 mln. Dividiĝas je etnografiaj grupoj erzjoj, mokŝoj, karatajoj, terjuĥanoj.
• Lingvoj: mordovaj.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

• • ERZIOJ - Nomoj: [f] Erziens; [r] erzja - Etnografia grupo de mordovoj. Lingvo: erzia.
  • MOKŜANOJ - Nomoj: [f] Mokcha; [r] mokŝa - Etnografia grupo de mordovoj. Lingvo: mokŝa.

SAMEOJ, saamoj, loparoj, laponoj

• Nomoj: [f] Saamys; [r] saami, lopari
• Popolo en nordregionoj de Norvegio (30 mil, 1992), Svedio (15 mil), Finnlando (5 mil) kaj Rusia Federacio (2 mil).
• Lingvo: Samea.
• Kredantoj en Rusia Federacio - ortodoksuloj, en Skandinavio - luteranoj.

UDMURTOJ

• Nomoj: [m] udmurt; [f] Oudmourtes; [r] udmurti (malnova - votjakoj)
• Popolo, ĉefloĝantoj de Udmurtio (497 mil). Totala kvanto: 747 mil (1992).
• Lingvo: udmurta.
• Kredantoj: ortodoksuloj.

UGOROJ

• Nomoj: [f] Ughoriens; [r] ugri
• Komuna nomo de lingve parencaj popoloj: transuralaj mansoj kaj ĥantoj, ĉedanubaj hungaroj.
• Parolas en ugrajlingvoj de finno-ugrajgrupoj.

Vidu ankaŭ

• Urala lingvaro
• Internacia Finnugra Kongreso

Eksteraj ligiloj

• Jouko Lindstedt, Uralaj lingvoj kaj gentoj (arkivita el paĝoj de la Universitato de Helsinki)
• Finno-ugra societo (en Finnlando)
• Pri Finno-ugra lingvoscienco ĉe Universitato de Helsinki
• www.ugri.net Arkivigite je 2006-12-05 per la retarkivo Wayback Machine
• Pri finno-ugraj studoj ĉe la ELTE-universitato en Budapest