Ŝtejtel
Ŝtejtel (jide: urbeto ) aŭ juda urbeto estis la tipa setlejo de orienteŭropa judaro ĝis la unua mondmilito, en teritorioj, kiuj antaŭe apartenis al la Pola-Litova Unio. Ĉi tiuj urbetoj estis disigitaj tra la areo de Litovio ĝis Rumanio, ĉiu kun kelkcento ĝis miloj da loĝantoj. Averaĝe, ĉirkaŭ duono de ilia loĝantaro estis juda. La lingvo parolata inter la judoj estis la jida, kaj la loĝantoj kondukis tradician vivmanieron kombinante siajn unikajn trajtojn kaj kutimojn. Ĉar tiuj urbetoj estis malproksima kaj disigitaj de la administracia centro de la lando, kaj la plejmulto de la loĝantaro estis judoj, la juda komunumo ĝuis iom da aŭtonomeco, eĉ se ne formala sed fakta, en ĝia administracio kaj ĝenerala vivo.
Je la 20-a jarcento preskaŭ ĉiuj estis delokigitaj dum la unua mondmilito, pro amasa migrado al Usono kaj Okcidento, la detruo kaj rifuĝintoj dum la milito, la masakro de judoj dum la rusia enlanda milito kaj fine al la donado de egalrajtaj rajtoj en Sovetunio, kaj sendependa Pollando, kiu pelis grandan ondon de enmigrado en urbojn. La ŝtejtelo nuntempe estas memoritaj kiel simbolo de orienteŭropa judismo kaj ilia forpasinta vivmaniero kaj kulturo.
Distribuo redakti
La jida vorto "Ŝtejtel", aŭ en pluralo "Ŝtejtelaĥ" (ekvivalenta al Städtle en la svaba) estas la malgrandiga formo de la vorto "ŝtadt", "urbeto", kio signifas 'malgranda urbeto' aŭ 'urbeto'. La ŝtejtel estis vasta fenomeno en la teritorioj de Pola-Litova Unio, eĉ post la dispartigo de Pollando, kiu kovris grandan parton de Orienta Eŭropo - kie multaj judoj ekloĝis ekde la mezepoko - kaj ĝia tuja ĉirkaŭaĵo. La Ŝtejteloj estis kreitaj pro la politiko de la cara registaro de la rusia Imperio instigi la loĝadon de la judoj en malcentraj distriktoj kaj malproksimaj regionoj, por disvolvi la ekonomion kaj loĝigi la teritorion. Ĉi tio estas flanke de la malpermeso de judoj ekloĝi en grandaj urboj unuflanke, kaj malebligi ilin posedi kultivitaj terpecojn (krom en difinitaj lokoj) aliflanke. Ekde la 18-a jarcento jam estis grandega nombro de judaj urbetoj en la teritorioj de Orienta Eŭropo, centoj el ili en Pollando mem.
Sekvante la dispartigon de Pollando fine de la 18a jarcento, plej multaj teritorioj semitaj en ŝtejteloj estis sub la politika kontrolo de la Rusa Imperio. Ĉi tiuj teritorioj estis difinitaj de la cara reĝimo kiel " Setla-areo", kaj estis la solaj areoj tra la tuta imperio, kie judoj rajtis loĝi. La urbetoj troviĝis en la nuntempaj teritorioj de Pollando, Ukrainio, Belorusujo, Litovio, Latvio, Rumanio kaj Moldavio.
De la ĉiutaga vivo redakti
La tipa ŝtejtel nombris kelkajn centojn ĝis kelkaj miloj da loĝantoj, kaj estis loĝata de ĉirkaŭ duono, aŭ eĉ pli, de judoj - metiistoj, komercistoj kaj butikistoj. En multaj kazoj, la ĉefstrato en la urbeto, kaj la butikoj en la centro de la juda urbeto, apartenis al judoj aŭ estis luitaj de ili. Tie ili kutime loĝis kaj prizorgis la komercon de resursoj kaj produktoj. Plejparte estis enordo la najbaraj rilatoj kun la nejudaj alinacianoj inter la loĝantoj de la urbeto kaj de la vilaĝoj en la regiono. Tiuj rilatoj ne estis bazitaj nek sur amo nek sur amikeco sed sur reciproka ekonomia dependeco. Pro la distanco de la vilaĝoj de la urbetoj kaj pro la manko de transportiloj, la ŝtejtel funkciis kiel ligo kaj peranto inter la ĉirkaŭaj vilaĝoj kaj la distrikta urbeto. Iufoje aŭ dufoje semajne, en merkataj tagoj, la vilaĝanoj kutimis veni al la urbeto, kie ili povus vendi siajn produktaĵojn, aĉeti manĝaĵojn kaj ripari siajn manmetiilojn. La urbetoplaco estis la plej grava loko en la ekonomia vivo de la ŝtejtel - la koro de la urbeto - kaj la domoj de la loĝantoj kaj publikaj institucioj estis konstruitaj ĉirkaŭ ĝi.
Tamen la fakto, ke la urbetoj estis ĉirkaŭitaj de malamikeca antisemita loĝantaro, ofte kaŭzis malamikecon kaj perforton kontraŭ la judoj fare de iliaj najbaroj. Ĉar la setleja zono, permesita por la loĝado de judoj, situis en lokoj malproksimaj de la centra administracio de la potencoj, tiu igis la judajn urbetojn prosperi en periferiaj, malcentraj, distriktoj, kiuj de tempo al tempo spertis konkeroj de novaj regantoj, kaj la judoj estis la ĉiamaj suspektoj pri malfideleco ambaŭflanke. Ambaŭkaze la judoj estis foje submetitaj al registaraj kapricoj kaj antisemitaj eksplodoj de la aŭtoritatoj aŭ de la ne-judaj najbaroj, kaj de tempo al tempo okazis eĉ sangaj kalumnioj kaj pogromoj.
La jida estis la lingvo de parolado kaj skribado ĉe la judoj de la ŝtejtel. Plej multaj viroj ankaŭ povis legi la hebrean - lingvo instruata en religiaj judaj edukaj institucioj - kaj membroj de la rabena elito eĉ estis sufiĉe edukitaj por skribi en ĝi. La virinoj kutime ne komprenis la hebrean, sed konis la hebreajn literojn, en kiuj ankaŭ la jida lingvo estas skribita. Ŝildoj en hebreaj literoj fariĝis unu el la markoj de la judaj kvartaloj en la ŝtejtel. La speciala lingvo de la judoj estis signifa baro inter ili kaj la ĉirkaŭa loĝantaro. La negoco kun iliaj najbaroj estis farita de la judoj en la lingvo de la ŝtato aŭ regiono, kies grado de lingva kontrolo ŝuldiĝis al la grado de kontakto, kiun ili havis kun nacianoj por komercaj kaj negocaj celoj, kaj la grado de proksimeco de la ŝtejtel al aliaj urbetoj en la regiono.
La sinagogo, ofte la plej impresa, kaj elstara strukturo en la urbeto, estis la centro de la komunuma vivo. La vivstilo de la plej multaj el la loĝantoj de la ŝtejtel estis forte bazita sur la Torao kaj la rabena Halaĥo, kun forta komunuma sento kaj emfazo de juda edukado. Kompare kun iliaj nejudaj najbaroj, kiuj ankaŭ dependis de religiaj institucioj en ĉio rilata al edukado, la judaj komunumoj distingiĝis per tio, ke speco de deviga edukado estis praktikata en ili - ĉiu filo devis ricevi bazan edukadon, kiu inkluzivis legado kaj skribado en la hebrea, preĝoj ktp. La eduko de la knabinoj estis konsiderita malpli grava, sed estis kutime instrui al ili la literojn de la hebrea alfabeto por ke ili povu legi la preĝojn, same kiel legi kaj skribi en la jida. La disvolviĝo de deviga ŝtata edukado kaj la postulo al la judoj partopreni en ĝi kaŭzis krizon en la juda edukado kaj kuraĝigis diversajn reformojn en ĝi.
Komence de la dua duono de la 19-a jarcento komenciĝis la malkresko de la ŝtejtel. En multaj kazoj tio okazis kiel rezulto de la konstruado de fervojoj, kiuj transsaltis la ŝtejtelojn. Krome pli kaj pli multiĝis komercistoj kaj metiistoj inter la nejudaj vilaĝanoj, kaj la transportiloj inter la vilaĝoj kaj la distriktaj urboj pliboniĝis. Tiu disvolviĝo damaĝis la ekonomian neceson de la ŝtejtel kiel kampara centro kaj kiel komerca peranto. La mezuro de la interdependeco inter la judoj kaj iliaj najbaroj estis damaĝita, kaj la judoj estis submetitaj al kreskanta ĉikanado. Ondo de severaj pogromoj atakis judajn urbetojn en la jaroj 1881 - 1884, subtenataj de malobservo al la leĝo, kaj eĉ kuraĝigo, de la cara registaro. Alia severa ondo de pogromoj okazis inter 1903 kaj 1906, la Pogromo de Kiŝinevo. Multaj atakoj kontraŭ la judoj okazis dum la konfliktoj, kiuj okupis Orientan Eŭropon fine de la unua mondmilito : la enlanda milito en Rusio, la pola-ukraina milito kaj la pola-soveta milito.
Malkresko kaj detruo redakti
En la fono de ĉi tiuj okazintaĵoj, junaj judoj komencis forlasi la ŝtejteloj kaj serĉi novajn oportunojn por edukado, dungado kaj komercado en la grandaj urboj. Dum ĉi tiu periodo, akcelitaj sekularigaj procezoj ankaŭ komenciĝis inter la loĝantaro, kiu devenis de la disvolviĝo de la klerismo kaj la " Klerisma Periodo " kaj kaŭzis multajn judojn asimili kaj forlasi la tradician judan vivmanieron. Multaj volis ĝui la fruktojn de la emancipiĝo kaj translokiĝis al Mezeŭropo kaj Okcidenta Eŭropo; Multaj aliaj forlasis la tradician religion kaj sekvis marksismajn instruojn aŭ migris eksterlanden - al la landoj de la Nova Mondo, kiu ofertis novajn ŝancojn - aŭ okupiĝis pri cionisma plenumo kaj aliĝis al la unuaj alijaoj al la Lando Israelo. Ĉio ĉi kaŭzis la malpliiĝon de la ŝtejtel kiel la kerno de juda kulturo en Orienta Eŭropo. Post la falo de la Rusa Imperio kaj la fino de la cara regado en 1917, la limoj de la setla zono rompiĝis, kaj judoj rajtis loĝi en sovetiaj urbetoj. Entute ĉirkaŭ du milionoj da judoj forlasis la ŝtejteloj dum la fino de la 19a jarcento kaj la unuaj jardekoj de la 20a jarcento.
Ekde la germana invado al Pollando, kaj precipe post la rompo de la Pakto Molotov-Ribbentrop per la germana invado al Sovetunio, specialaj atencunuoj de la germana armeo, la Einsatzgruppen, pasintaj de unu urbeto al alia celante "pafi ĉiun judon". Poste la invado la plej grandaj judaj urbetoj fariĝis getoj por kolektigi kaj enfermi la judoj, kiel unua parto de la fina solvo. Sekve la murdo de plej multaj de meza kaj orienteŭropa judaro en la holokaŭsto, kaj la preventado de religia kultado sub sovetunio, la ŝtejtela-fenomeno forpasis de Orienta Eŭropo.
En kulturo redakti
La ŝtejtel estis konata kiel loko, kie riĉa kaj originala juda vivo formiĝis, kaj larĝa placo por la disvolviĝo de jida-kulturo. Profunde enmetitaj memoroj pri ŝtejtel juda heredaĵo de orienteŭropa ŝtejtel vivo kaj memoritaj en la verkoj de verkistoj kaj artistoj judoj, kies plej elstaraj en la literaturo inkludas Ŝolem Aleijĥem, Dvora Baron, Isaac Bashevis Singer, kaj Shai Agnon; kaj la pentristoj Marc Chagall, Herman Struck, kaj aliaj.
Jida kulturo, kulmininta en la 20-aj kaj 30- aj jaroj de la 20- a jarcento, precipe en la ĉefaj urboj de Pollando kaj Litovio, estis plejparte bazita sur la ĉiutaga vivo kaj kulturo kreitaj en tiuj urbetoj.
Por plua legado redakti
Por plia legado redakti
- Jeffrey Shandler, Shtetl. A Vernacular Intellectual History, Nov-Brunsviko, NJ: Rutgers University Press ( Ŝlosilvortoj en Judaj Studoj ), 2014.