Fulana lingvo
La fulana lingvo (ankaŭ kelkfoje fulba lingvo[1] aŭ en la propra lingvo Pulaar[2]) estas lingvo de Okcidenta Afriko, parolata de la fulanoj en Gambio kaj Gvineo, de la fulanoj en Kameruno kaj en Sudano. Ĝi estas parolata ankaŭ kiel unua lingvo de la tukuloroj en la valo de la rivero Senegalo kaj kiel dua lingvo de popoloj en aliaj areoj. Entute 40 milionoj da homoj parolas la fulanan[2]. En Maŭritanio estas parolata orienta varianto de la fulana, nomata pulaar.
| Fulana lingvo | |
| |
| natura lingvo • makrolingvo • moderna lingvo | |
|---|---|
| Senegambian • niĝerkonga lingvaro | |
| Parolantoj | 24 000 000 |
| Skribo | latina alfabeto, Ajami script, Adlam |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-1 | ff |
| ISO 639-3 | ful |
| Glottolog | fula1264 |
| Angla nomo | Fula |
| Franca nomo | peul |
Klasifiko
redaktiLa fulana apartenas al la atlantika branĉo de la niĝerkonga lingvaro.
Priskribo
redaktiLa fulana havas reputacion esti komplika, sed vere ĝi estas sufiĉe regula (malmultaj esceptoj aŭ "malregulaj" formoj).
Morfologio
redaktiLa fulana estas bazita sur verbo-substantivaj radikoj, el kiuj devenas verbaj, substantivaj kaj modifigaj vortoj. Ĝi uzas ankaŭ Infiksojn (silabo enmetita meze de vorto, fakte post la radiko kaj antaŭ la finaĵo) por modifi la signifon.
Klasoj de substantivoj
redaktiEstas ĉirkaŭ 25 klasoj de substantivoj (ties nombro povas varii iomete laŭ diferencaj dialektoj).
Voĉoj
redaktiLa verboj en la fulana estas kutime klasitaj laŭ 3 "voĉoj" (escepte en Adamava Fulfulde): aktive, meza kaj pasiva. Ne ĉiu radiko povas esti uzata en ĉiu voĉo. Kelkaj verboj de meza voĉo estas Refleksivoj.
Komuna ekzemplo de tiuj verboj el la radiko loot- (lav-) estas jenaj:
- lootude - lavi (ion)
- lootaade - lavi (sin)
- looteede - esti lavita
Ŝanĝo de konsonantoj
redaktiAlia eco de tiu ĉi lingvo estas la ŝanĝo de komenca konsonanto inter la formoj de singularo kaj pluralo de substantivoj kaj verboj (escepte en Pular, kie ne estas ŝanĝo en konsonantoj en verboj, nur en substantivoj).
Simpligita skemo estus jene:
- b ↔ mb ↔ w
- c ↔ s
- d ↔ nd ↔ r
- g ↔ ng ↔ w
- h ↔ k
- j ↔ nj ↔ y
Pronomoj
redaktiLa fulana havas inkludantajn kaj ekskludantaj pronomojn de la unua persono.
Dialektoj
redaktiKvankam estas multnombraj dialektoj de la fulana lingvo, ĝi estas kutime konsiderata kiel ununura lingvo. Wilson (1989) asertas, ke "longdistancaj veturantoj neniam trovas komunikadon malebla," kaj Ka (1991) konkludas, ke spite la geografian amplekson kaj la dialektan variadon, Fulfulde estas ĉefe kaj fundamente unu lingvo.[3] Tamen, tradukistoj de la Biblio supozas, ke almenaŭ oni bezonas 7 diferencajn tradukojn por fari ĝin komprenebla por ĉiuj parolantoj de la fulana, kaj etnologoj konsideras kelkajn el la variantoj kiel separatajn lingvojn:
Orientocentra
redaktiFulfulde, Orienta Niĝero (Niĝero)
Fulfulde, Centrorienta Niĝero (Niĝero)
Fulfulde, Niĝeria (Niĝerio)
- 1.700.000 en Niĝerio (2000)
Orienta
redaktiFulfulde, Adamava, fub
redaktiFulfulde, Bagirmi, fui
redakti- 24000 parolantoj en Ĉado
- 156.000 parolantoj en Centrafrika Respubliko (1996).
Okcidentocentra
redaktiFulfulde, Maasina, ffm
redaktiFulfulde, Borgu, fub
redaktiPular
redaktiOni donas ankaŭ alternativajn nomojn kiel Futa Ĝalon (kio estas fakte la nomo de la regiono kie ĝi estas parolata).
- 2.550.000 parolantoj en Gvineo (1991)
- 50.000 parolantoj en Malio (1991)
- 136.000 parolantoj en Senegalio (2002)
- 178.000 parolantoj en Sieraleono (1991)
Pular estas oficiala regiona lingvo en Gvineo, kaj multaj parolantoj estas unulingvaj. La lingvo prunteprenis multe el la araba kaj la franca, sed ankaŭ el la angla, portugala, malinka, susu, volofa kaj aliaj.
Okcidenta
redaktiPulaar
redaktiMaŭritanio, Senegalio kaj Gambio
Skribado
redaktiLatina alfabeto
redaktiPor skribado estas uzata la latina alfabeto, sed la fulana uzas la jenajn aldonajn specialajn literojn por distingi signife diferencajn sonojn: Ɓ/ɓ, Ɗ/ɗ, Ŋ/ŋ, Ɲ/ɲ, Ƴ/ƴ (i.e. imploda B, imploda D, velara N [sonoj kiel "ng" en la angla "king'], palatala N, ejektd Y). La apostrofo ʼ estas uzata kiel gorĝa halto. En Niĝerio ʼy anstataŭas ƴ, kaj en Senegalio la litero ñ estas uzata anstataŭ ɲ.
fulana alfabeto
redaktia, aa, b, mb, ɓ, c, d, nd, ɗ, e, ee, f, g, ng, h, i, ii, j, nj, k, l, m, n, ŋ, ny (or ñ or ɲ), o, oo, p, r, s, t, u, uu, w, y, ƴ
La literoj q, x, z estas uzataj en kelkaj kazoj por prunteprenitaj vortoj. En la pulana de Gvineo (Pular) estas aldona litero - ɠ - estas parto ankaŭ de la ortografio.
Araba skribado
redaktiLa fulana estis skribita ankaŭ en la araba alfabeto aŭ Ajami ĝis la eŭropa koloniigo. Tio daŭras iagrade kaj ĉefe en kelkaj areoj kiel Gvineo.
Alfabeto ADlaM
redaktiLa gvineaj fratoj Ibrahima kaj Abdoulaye Barry kreis propran alfabeton por la lingvo fulana (Pulaar), lingvo parolata de 40 milionoj da fulanoj en Okcidentafriko, ĉar ĝi neniam havis propran alfabeton. Tio signifis ke la poemoj, kantoj, menuoj, leteroj kaj retpoŝtoj de la fulanoj estis ĉiuj skribitaj per aliaj alfabetoj kaj popolo kiu ne povas komuniki ciferece per alfabeto, kiu reflektas la propran lingvon, ne nur uzas aliajn skribsistemojn, sed iam ankaŭ aliajn lingvojn. Tial la du fratoj, Ibrahima (14-jaraĝa- kaj Abdoulaye (10-jaraĝa), komencis ekde 1989 inventi alfabeton por helpi konservi la fulanan kulturon: ADLaM, akronimo kiu uzas la unuajn kvar literojn de la alfabeto kaj kiu signifas "Alkule Dandayɗe Leñol Mulugol", aŭ "la alfabeto kiu protektas la homojn kontraŭ malapero"[2].
Laŭ Abdoulaye Barry ĉiu, kiu ne scipovas legi aŭ skribi en la franca, estas konsiderata analfabeta en iuj partoj de Afriko, precipe tiuj kun kolonia heredaĵo kiuj volas regi la popolon farante la registaran komunikadon en lingvo, kiun pli ol tri kvaronoj de la loĝantaro ne komprenas[2].
Ene de ses monatoj ili ellaboris funkciantan manuskripton: 28 literoj, skribitaj de dekstre al maldekstre, kiel en la araba. La knaboj kundividis sian alfabeton kun iu ajn, kiu montris intereson. Ili transskribis librojn, ellaboris broŝurojn kaj organizis klasojn[2]. La skribo estis intertempe akceptita de la konsorcio de Unikodo kaj de Microsoft[2].
Referencoj
redakti- ↑ Rimarko : Estas diversaj nomoj uzataj por tiu ĉi lingvo, same kiel por la Fulaoj. Ili nomas sian lingvon Pulaar aŭ Pular en la okcidentaj dialektoj kaj Fulfulde (prononce kiel la angla esprimo full-full-day) en la centraj kaj orientaj dialektoj. Fula(h) kaj Fulani devenas origine el la Mandinga kaj la Haŭsa, respektive; Peul de la franca por la Volofa. Vidu ĉi tie por pliaj nomoj kiun oni donas al tiu lingvo..
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 (en) Can an alphabet save a culture?, Unlocked, Microsoft.
- ↑ "...malgré son extension géographique et ses variations dialectales, le fulfulde reste une langue profondément unie." Ka, Fary. 1991. "Problématique de la standardisation linguistique: Le cas du pulaar/fulfulde." In N. Cyffer, ed., Language Standardization in Africa. Hamburg: Helmut Buske verlag. Pp. 35-38.
Literaturo
redakti- Arnott, David W. (1970). The nominal and verbal systems of Fula. Oxford: Clarendon Press.
- Wilson, W. A. A. (1989). Atlantic. In John Bendor-Samuel (Ed.), The Niger-Congo Languages, pp. 81–104.
Eksteraj ligiloj
redakti- esperante Informoj pri la Fulana lingvo en la vikio de UEA
- Filmeto pri la nova fulana alfabeto ADlaM
- http://www.pulaagu.com
- http://www.jamtan.com
- http://www.kawtal.org Arkivigite je 2011-07-24 per la retarkivo Wayback Machine
- http://www.kawtal.com[rompita ligilo]
- Miɗo Waawi Pular! Learner's guide to Pular (Fuuta Jallon) Arkivigite je 2005-11-20 per la retarkivo Wayback Machine de Herb Caudill kaj Ousmane Diallo
- Online learner's guide to Adamaoua Fulfulde Arkivigite je 2008-03-02 per la retarkivo Wayback Machine
- Etnologa signifo de Fula
- Fulfulde Language Family Report (SIL) - ĝi inkludas mapon de dialektoj
- FULA (Fulfulde, Pulaar, Fulani, Peul) Lingvoretejo Arkivigite je 2008-07-23 per la retarkivo Wayback Machine el MSU's Webbook of African Language Resources Arkivigite je 2007-03-20 per la retarkivo Wayback Machine (el 1980-aj jaroj)
- Pular Language Ebooks Arkivigite je 2006-02-21 per la retarkivo Wayback Machine, PDF
- PanAfrican L10n retejo pri la fulana