Vikipedio:Lingvoj/Friula lingvo

Friula lingvo
Furlan
Parolata en	Italio
Regiono	Friulo-Venecio Julia
Parolantoj	794 000
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-2	fur
Vikipedio

Friula lingvo ( furlan aŭ kareseme _marilenghe_ en Friula, _friulano_ en Itala) estas Romanĉa lingvo (apartenanta, apartenaĵo) al la _Rhaetian_ familio, (dirita, parolata) en la _Friuli_ (regiono, regiono (geografio)) de nordorienta Italio. Friula havas ĉirkaŭ 600,000 parolantoj, la vasta plejparto de de kiu ankaŭ paroli Itala. Ĝi estas iam (nomita, vokis) Orienta Ladina lingvo, (ekde, ĉar, pro tio ke) ĝi venas de la samaj radikoj as la Ladina lingva Lingvo kvankam super la jarcenta ĝi havas (diverĝita, malkonverĝita) sub la influi de ĉirkaŭbarantaj lingvoj inkluzivanta Germana, Itala, Venecia, kaj Slovena. Dokumentoj en Friula estas atestita de la 11-a jarcento, kaj poezio kaj literaturo (datanta, rendevuanta, daktilarbanta, daktilianta, daktanta) as malproksime dorso as 1300. Per la 20-a jarcento, tie estis revivigo de (interezo, interesi) en la lingvo, kiu havas daŭrita al ĉi tiu tago.

Historio

Demando kiu kaŭzas multaj (debatoj, debatas, kontestas) estas la influi de la Latina (dirita, parolata) en Aquileia kaj ĉirkaŭbarantaj areoj. Iu pretendi (tiu, ke, kiu) ĝi havis stranga (esprimiloj, esprimas) (tiu, ke, kiu) poste (trapasita, pasis) enen Friula. _Epigraphs_ kaj surskriboj de (tiu, ke, kiu) (periodo, punkto) montri iuj variantoj se komparis al la norma Latina lingvo, sed la plejparto de ĉi tiuj estas komuna al aliaj areoj de la Romia Imperio. La lingvo (dirita, parolata) antaŭ la veno de la Romaj en -181 estis de Kelta fonto, (ekde, ĉar, pro tio ke) la enloĝantoj apartenis al la _Carni_, Kelta loĝantaro. En moderna Friula la vortoj de Keltaj fontoj estas kelkaj, dum multa influi de la originala loĝantaro estas montrita en _toponyms_ ((nomoj, nomas) de vilaĝa kiu fino en -_acco_, -_icco_ estas ekzemplo). (Eĉ, Ebena, Para) influas de _Longobardic_ lingvo —_Friuli_ estita unu de ilia (kasteloj, kastelas)—estas tre kelkaj. De ĉi tiu indikaĵo, erudiciuloj hodiaŭ konsenti (tiu, ke, kiu) la formigo de Friula (datoj, datas, rendevuoj, rendevuas, daktilarboj, daktilarbas, daktilioj, daktilias, daktiloj, daktas) dorso al ĉirkaŭ 1000, samtempe as aliaj dialektoj derivis de Latina (vidi Vulgara latina). La unua skribita (skribas, rikordoj) de Friula havi estas (fundamenti, trovita) en administra (agoj, agas) de la 13-a jarcento, sed ĉi tiuj dokumentoj iĝis pli ofta en jena jarcento, kiam literatura (laboroj, laboras) ankaŭ aperis (_Frammenti_ _letterari_ ekzemple). La ĉefa centro tiam estis _Cividale_. La Friula lingvo havas neniam akiris oficiala statuso: juraj statutoj estis unua skribita en Latina, tiam en Venecia, kaj fine en Itala.

Interrilato kun Ladina lingvo (La _questione_ _ladina_)

La ideo de unueco inter Ladina lingvo, Romanĉa lingvo kaj Friula venas de la Itala historia lingvisto _Graziadio_ _Isaia_ _Ascoli_, kiu estis naskiĝi en Gorizia. En 1871 li prezentis lia teorio (tiu, ke, kiu) ĉi tiuj tri lingvoj estas parto de unu familio, kiu en la pasinta streĉis de Svislando al Muggia kaj eble ankaŭ Istrio. Hodiaŭ ni povas vidi nur tiuj tri lingvoj, izolita de unu la alian, (tiu, ke, kiu) evoluis malsame—en aparta, Friula estis multa malpli influita per Germana. La erudiciulo _Francescato_ pretendis sinsekve (tiu, ke, kiu) ĝis la 14-a jarcento la Venecia lingva komunigita bona nombro de fonetika (esprimiloj, esprimas) kun Friula kaj Ladina lingvo; pro tia lia penso (tiu, ke, kiu) Friula estis multa pli konservativa lingvo. Ĝi estas ankaŭ (interezanta, interesanta) al (tononomo, noto, noti) (tiu, ke, kiu) antaŭ la veno de la Romaj, la (rando, limo) inter _Carni_ kaj _Venetic_ loĝantaroj estis la rivero _Liquentia_ (nuntempe _Livenza_), kiu estas ankoraŭ la (rando, limo) inter Friula kaj Venecia hodiaŭ. La plej larĝe-tenis opinio estas (tiu, ke, kiu) ĉi tiuj lingvoj estis parto de familio sed estis fendi multaj jarcentoj antaŭe. Ankaŭ, multaj (esprimiloj, esprimas) (tiu, ke, kiu) _Ascoli_ penso estis stranga al la Rumanĉaj lingvoj povas fakte troviĝi en aliaj lingvoj de norda Italio.

La areo de difuzo

En Italio

Hodiaŭ, Friula estas (dirita, parolata) en la provinco Udine inkluzivanta la areo de la _Carnia_ Alpoj, sed larĝe ĉie en la provinco Pordenone, en duono de la provinco Gorizia, kaj en la orienta parto de la provinco Venezia. En la pasinta, la lingvo (randoj, randas, limoj, limas) estita pli larĝa (ekde, ĉar, pro tio ke) ankaŭ en Triesto kaj Muggiaj apartaj variantoj de Friula estis (dirita, parolata)—la ĉefa dokumento (pri, ĉirkaŭ) la dialekto de Triesto, aŭ _tergestino_, estas "_Dialoghi_ _piacevoli_ en _dialetto_ _vernacolo_ _triestino_", publikigis per G. _Mainati_ en 1828.

En la mondo

_Friuli_ estita ĝis la 1960-aj jara areo de profunda malriĉeco, kaŭzanta granda nombro de Friulaj parolantoj al elmigri. Plej iris al Francio, Belgio, kaj Svislando aŭ ekster Eŭropo, al Kanado, Aŭstralio, Argentino, Brazilo, la Usono, kaj Sud-Afriko. En ĉi tiuj landoj estas asocioj de Friula (enenmigrintoj, enenmigrintas) ((nomita, vokis) _Fogolâr_ _furlan_) kiu provi al protekti iliaj tradicioj kaj lingvo.

Literaturo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Friula literaturo.

La unuaj tekstoj en Friula data dorso al la 13-a jarcento kaj estas ĉefe komerca aŭ jura (agoj, agas). Ni povas vidi en ĉi tiuj ekzemploj (tiu, ke, kiu) Friula estis uzita kaj ankaŭ Latina, kiu estis ankoraŭ la administra lingvo. La primaj ekzemploj de literaturo (tiu, ke, kiu) havi travivita—multa de ĉi tiu (periodo, punkto) havas estas perdita—estas poezio de la 14-a jarcento, kiu estas ĉefe dediĉita al la temo de ami kaj estis verŝajne kuraĝigita per la Itala parnasa (delokigo, movado) _Dolce_ _Stil_ _Novo_. La plej fama laboro estas _Piruç_ _myò_ _doç_ _inculurit_ (kiu (meznombroj, signifas) "Mia dolĉa, koloris piro"), (verkis, komponita) per anonima aŭtoro de _Cividale_, verŝajne en 1380.

Originala teksto	Versio en moderna Friula
_Piruç_ _myò_ _doç_ _inculurit_ _quant_ yò _chi_ _viot_, _dut_ _stoi_ _ardit_	_Piruç_ mIO _dolç_ _inculurît_ _cuant_ che jo ti _viôt_, o _stoi_ _dut_ _ardît_

Estas kelkaj diferencoj en la unua du (linioj, vicoj, linias, vicas), kiu demonstracias (tiu, ke, kiu) tie havas nOT estas granda evoluado en la lingvo krom kelkaj vortoj kiu estas jam ne uzita (ekzemple, _dum_(n) lo, vorto kiu (meznombroj, signifas) "infano", kiu estis uzita ofte en la pasinta). Moderna Friula parolanto povas kompreni ĉi tiuj tekstoj kun nur iom malfacilaĵo.

La (sekundo, dua) grava (periodo, punkto) por Friula literaturo estas la 16-a jarcento. La ĉefa aŭtoro de ĉi tiu (periodo, punkto) estis _Ermes_ di _Colorêt_, kiu (verkis, komponita) super 200 (poemoj, poemas).

Famaj poetoj kaj (skribistoj, verkistoj, verkistas)

• _Ermes_ di _Colorêt_ (16-a jarcento)
• _Pietro_ _Zorutti_ (19-a jarcento)
• (Piero, Kajo, Ĝeto) _Paolo_ _Pasolini_ (20-a jarcento)

Fonologio

Longaj vokaloj estas tipa de la Friula lingvo kaj ĉi tiu havas granda influi ankaŭ sur Friula prononco de Itala.

Friula diferencigas inter mallonga kaj longaj vokaloj, e.g. en jenaj minimumaj paroj (longaj vokaloj estas markita en la oficiala ortografio kun (ĉapelitaj literoj, ĉapelo (supersigno), ĉapelo) (supersigno, diakritilo, akĉento)):

_lat_ ((lakto, melki))

_lât_ (_gone_)

_fis_ (fiksis, densa)

_fîs_ (filoj)

_lus_ (lukso)

_lûs_ (lumo n.)

La Friulaj dialektoj diferenci en ilia kuracado de longaj vokaloj. En certaj dialektoj, iu de la longaj vokaloj estas reale (diftongoj, diftongas). Jena abako montras kiel kvar vortoj (_pît_ (piedo, futo), _sêt_ soifi, _pôc_ (a) malgranda, _fûc_ fajro) estas prononcita en kvar dialektoj. Ĉiu dialekto uzas unika ŝablono de (diftongoj, diftongas) (flava) kaj _monophthongs_ (blua) por la longaj vokaloj:

	Okcidento	Codroipo	_Carnia_	Centra
_sêt_	[_seit_]	[_seːt_]	[_seit_]	[_seːt_]
_pît_	[_peit_]	[_peit_]	[_piːt_]	[_piːt_]
_pôc_	[_pouk_]	[_poːk_]	[_pouk_]	[_poːk_]
_fûc_	[_fouk_]	[_fouk_]	[_fuːk_]	[_fuːk_]

La duopaj konsonantoj (lL, rr, kaj tiel plu), uzita ofte en Itala, estas proksime malasidua en Friula.

Gramatiko

Morfemscienco

Artikoloj

En Friula, substantivoj referanta al _inanimate_ (objektoj, objektas) aŭ abstrakta (konceptoj, konceptas) povas havi ĉu vira aŭ ina genro (gramatiko): e.g. "il _mûr_" ("la muro", vira), "la _cjadree_" ("la seĝo", ino).

Artikoloj preni jeno (formoj, formas), derivita de la Latina _ille_ kaj _unus_:

Difinaj artikoloj
Nombro	Vira	Ino
Singularo	il	la
Pluralo	mi	_lis_

Antaŭ vokalo, ambaŭ il kaj la povas esti mallongigita al l'. La nedefinita artikolo en Friula ((korespondanta, respektiva) al "a" angle) varias laŭ genro.

Nedefinitaj artikoloj
Vira	un
Ino	_une_

(Tononomo, Noto, Noti) (tiu, ke, kiu) ĉi tiuj estas la normo (formoj, formas); en (dirita, parolata) lingvo vi povas aŭdi ankaŭ el (en norda _Friuli_) aŭ al (en suda kaj okcidenta _Friuli_) anstataŭ il, li (aŭ _las_ en norda _Friuli_) anstataŭ _lis_ kaj le anstataŭ la, sed ĉi tiuj devus esti evitita en skribita lingvo. Memori (tiu, ke, kiu) la fina -e de _une_ estas prononcita.

Ankaŭ distinga artikolo ekzistas; ĝi havas nur unu (formo, formi), _des_ (ekzemple, _des_ _vacjis_ (meznombroj, signifas) iu (bovoj, bovas)).

Substantivoj

Substantivoj en Friula, as en aliaj Latinidaj lingvoj, estas ĉu vira aŭ ino en genro.

Ino

Plej ina substantiva fino en -e. (Memori, ĉi tiu fina -e estas prononcita.)

Ekzemploj:

• _cjase_ = domo (de Latina "_casa_, -ae" kabano)
• _lune_ = luno (de Latina "_luna_, -ae")
• _scuele_ = lernejo (de Latina "_schola_, -ae")

Iuj inaj substantivoj, tamen, fino en konsonanto, inkluzivanta tiuj (randanta, finanta) en -ciono (de Latina).

• viro = mano (de Latina "_manŭs_, -ūs" f)
• _lezion_ = leciono (de Latina "_lectio_, -_nis_" f)

Vira

Plej vira substantiva fino ĉu en konsonanto aŭ en -mi.

• _cjan_ = hundo
• _gjat_ = kato
• _fradi_ = frato
• _libri_ = libro

Kelka vira substantiva fino en -e, inkluzivanta _sisteme_ (sistemo) kaj _probleme_ (problemo). Ĉi tiuj estas kutime vortoj devena de antikva greka lingvo. Tamen, ĉar plej vira substantiva fino en konsonanto, ĝi estas nOT nekomuna al trovi la (formoj, formas) sistemo kaj problemo anstataŭe—kvankam ĉi tiu estas pli verŝajna al okazi en printi ol en parolo.

Estas ankaŭ nombro de viraj substantivoj kiu havi estas pruntita _intact_ de Itala, tio estas, kun fina -o, (ŝati, simile al) _treno_ (trajno). Multaj de ĉi tiuj vortoj havi estas plene absorbita enen la lingvo, (eĉ, ebena, para) formanta ilia (pluraloj, pluralas) kun la regula Friula -s iom ol la Itala -mi. Ankoraŭ, estas iu _purists_, inkluzivanta tiuj influa en Friula publikiganta, kiu _frown_ sur tiaj vortoj, insistanta (tiu, ke, kiu) la "pozitiva" Friula (termoj, kondiĉoj, terminoj) devus esti sen la fina -o. (Do, Tiel) malgraŭ la fakto tiu preskaŭ ĉiam aŭdi _treno_, (ŝancoj, ŝancas) estas (tiu, ke, kiu) se vi vidi la vorto en printi ĝi estos vidiĝi as _tren_.

Adjektivoj

Friula adjektivo devas konsenti en genro kaj nombro kun la substantiva ĝi kvalif(ik)as. Plej adjektivoj havi kvar (formoj, formas) por singularo (vira kaj ino) kaj pluralo (vira kaj ino), ekzemple _brut_ (malbela):

(Deklinacio, Dekliniĝo)
Nombro	Vira	Ino
Singularo	_brut_	bruto
Pluralo	_bruts_	_brutis_

(Tononomo, Noto, Noti) (tiu, ke, kiu), en norda _Friuli_, la ina pluralo estas prononcita (brutoj, brutas) anstataŭ _brutis_.

Al (formo, formi) la pluralo, normalaj reguloj estas sekvita; donita vira singularo (formo, formi), la (korespondanta, respektiva) ino (formo, formi) estas nOT (do, tiel) simpla:

• en plej (okazoj, skatoloj, kestoj), (justa, ĵus, ĝuste) adicii (randanta, finanta) -e (_curt_, _curte_)
• se la fina (letero, litero) estas -c, ino estas en -_cje_, -_cje_, -che, -_ghe_
• se la fina (letero, litero) estas -f, ino estas en -ve
• se la fina (letero, litero) estas -p, ino estas en -esti
• se la fina (letero, litero) estas -t, ino estas en -de

Reguloj por la formigo de (pluraloj, pluralas)

Al (formo, formi) la pluralo de substantivoj (randanta, finanta) en -e, ĉu ino aŭ vira, ŝanĝi la fina -e al -estas.

• _taule_, _taulita_ = (baremo, tabelo, tablo), (baremoj, tabeloj, tabloj)
• _cjase_, _cjasita_ = domo, (domoj, domas)
• _lune_, _lunita_ = luno, (lunoj, lunas)
• _scuele_, _scuelita_ = lernejo, lernejoj
• _sisteme_, _sistemita_ = sistemo, sistemoj

Al (formo, formi) la pluralo de preskaŭ ĉiuj aliaj substantivoj, simple adicii fina s. (Tononomo, Noto, Noti): ĉi tiu fina s estas ĉiam prononcita as mola s, tio estas, (ŝati, simile al) la s de la Angla vorto (katoj, katas, hejmaj katoj), kaj neniam kun la peza z-sono de la s en (hundoj, hundas).

• viro, (viroj, viras, homoj, homas) = mano, (manoj, manas, nadloj, nadlas)
• _lezion_, _lezions_ = leciono, lecionoj
• _cjan_, _cjans_ = hundo, (hundoj, hundas)
• _gjat_, _gjats_ = kato, (katoj, katas, hejmaj katoj)
• _fradi_, _fradita_ = frato, fratoj
• _libri_, _librita_ = libro, (libroj, mendas)
• _treno_, _trenos_ = trajno, (trajnoj, trejnas)
• _braç_, _braçs_ = (brako, latero), (brakoj, brakas, lateroj, lateras) (de Latina "_bracchium_")
• _guant_, _guants_ = ganto, (gantoj, gantas) (kompari Angla "_gauntlet_")

Bonvolu (tononomo, noto, noti) (tiu, ke, kiu), en iuj Friulaj dialektoj, estas multaj vortoj kies fina konsonanto iĝas silenti kiam la +s estas adiciita. Ĉi tiuj vortoj inkluzivi (justa, ĵus, ĝuste) (pri, ĉirkaŭ) ĉiuj tiuj kies singularo (formo, formi) (randoj, finoj, finas) en -t. La pluralo de _gjat_, ekzemple, estas skribita as _gjats_, sed estas prononcita en multa de _Friuli_ kvazaŭ ĝi estis _gjas_, kaj (tiu, ke, kiu) de _plat_ ((tiu, ke, kiu) (meznombroj, signifas) plado), kvankam skribita as _plats_, estas ofte prononcita as _plas_. Aliaj vortoj en ĉi tiu kategorio inkluzivi _clâf_ (ŝlosilo) kaj kraki (ŝtono), kies pluralo (formoj, formas), _clâfs_ kaj krakas, estas ofte prononcita kun silenti f kaj p, respektive (_clâs_, _clas_), (tiel ke, por ke) la pli longa en la antaŭa estas ĉiuj (tiu, ke, kiu) diferencigas ĝi de la lasta. (Tononomo, Noto, Noti) ankaŭ (tiu, ke, kiu) fina -ç, kiu estas prononcita ĉu as la Angla "-ch" (en centra Friula) aŭ as "-s", estas _pluralized_ en skribanta as -çs, sendistinge de ĉu la _pluralized_ prononco estas "-s" aŭ "-ts" (ĝi varias laŭ dialekto); ekzemplo estas _messaç_ / _messaçs_ (mesaĝo).

Esceptoj

Viraj substantivoj (randanta, finanta) en -l aŭ -li (formo, formi) ilia (pluraloj, pluralas) per anstataŭiganta -mi por la l aŭ la li.

• _cjaval_, _cjavai_ = ĉevalo, (ĉevaloj, ĉevalas) (de Latina "_caballus_")
• _fîl_, _fîi_ = linio, (surfadenigas, kordoj, kordas, ĉenoj, ĉenas, linioj, linias) (de Latina "_filum_")
• _cjapiel_, _cjapiei_ = ĉapelo, (ĉapeloj, ĉapelas)
• _cjaveli_, _cjavei_ = haro, (haroj, haras)
• _voli_, _voi_ = okulo, (okuloj, okulas, okulgloboj, okulglobas)
• _zenoli_, _zenoi_ = genuo, (genuoj, genuas) (de Latina "_genu_")

Inaj substantivoj (randanta, finanta) en -l estas _pluralized_ regule.

• _piel_, _piels_ = haŭto, (haŭtoj, haŭtas)
• _val_, _vals_ = valo, valoj

Iu vira substantiva kiu fino en -t estas _pluralized_ per ŝanĝanta la fina -t al -cj.

• _dint_, _dincj_ = dento, dentaro (de Latina "kavernoj, -_tis_")
• _dut_, _ducj_ = ĉiuj (de unu aĵo), ĉiuj (de kelkaj aĵoj) (de Latina "_totus_")

Substantivoj (randanta, finanta) en s ne ŝanĝi literumanta kiam _pluralized_ ((eĉ, ebena, para) kvankam iuj parolantoj povas (antaŭlegi, elparoli, prononci) la pluralo -s malsame de la singularo -s).

• _vues_ = osto, (ostoj, ostas, ostaj)
• _pes_ = fiŝo (singularo aŭ pluralo) (de Latina "_piscis_")
• _mês_ = monato, monatoj (de Latina "_mensis_")

La pluralo de an (jaro) havas kelkaj (formoj, formas) dependanta sur dialekto, inkluzivanta ain, _ains_, _agn_ kaj _agns_. Sendistinge de prononco, la skribita (formo, formi) estas _agns_.

_Clitic_ subjektaj pronomoj

Esprimilo de Friula estas la _clitic_ subjektaj pronomoj. Ĉi tiuj, sciata en Friula as _pleonastics_, estas neniam streĉis; ili estas uzitaj kaj ankaŭ la verboj al (ekspreso, esprimi) la subjekto, kaj povas troviĝi antaŭ la verbo en _declarative_ (kondamnas, frazoj, frazas) aŭ (tuj, senpere) post ĝi en la okazo se de demanda aŭ _vocative_ (_otative_) (kondamnas, frazoj, frazas).

Malfortaj pronomoj
	(Deklaro, Deklaracio)	Demando	_Invocation_
Mi	o	-io	-io
Vi	tu	-tu	-tu
Li	al	-_ial_	-_ial_
Ŝi	e	-ie	-ie
Ni	o	-o	-o
Vi	o	-o	-o
Ili	-a	-o	-o

Ekzemplo: ja o _lavori_ (meznombroj, signifas) Mi laboro; jo _lavorio_? (meznombroj, signifas) Fari Mi laboro?, dum _lavorassio_ (meznombroj, signifas) Mi deziri Mi laborita.

Verboj

• Friula pervorta (infinitivoj, infinitivas) havi unu de kvar finaĵoj, ĉu -â, -ê, -mi, -î; se vi forpreni la (randanta, finanta) vi preni la radiko kiu estas uzita al (formo, formi) la alia (formoj, formas) (_fevel_ - â, al paroli). Ĉe malregulaj verboj, (eĉ, ebena, para) la radiko ŝanĝas. Ĉi tiu speco de verboj estas kutime uzita (_jessi_, al esti, vê, al havi, _podê_, povi). Ofte popolo uzi verboj en kombinaĵo kun (adverboj, adverbas, e-vortoj, e-vortas) al limigi la signifo.

Verboj, (prezenti, aktuala), _declarative_ (formo, formi)
Persono	_fevelâ_ (al paroli)	lâ (al iri)	_jessi_ (al esti)
Jo	o _fevel_-mi	o v-oi	o _soi_
Tu	tu _fevel_-estas	tu v-âs	tu _sês_
_Lui_	al _fevel_-e	al v-a	al è
Nô	o _fevel_-ìn	o l-en	o (peko, peki)
Vô	o _fevel_-_ais_	o v-_ais_ (l-_ais_)	o _sês_
_Lôr_	_fevel_-en	v-an	filo

(Adverboj, Adverbas, E-vortoj, E-vortas)

Adjektivo povas esti farita enen adverbo per adicianta -_mentri_ al la (randanta, finanta) de la ina singularo (formo, formi) de la adjektivo (_lente_ iĝas _lentementri_, malrapide), kvankam ĝi povas iam perdi la -e de la adjektivo (facila iĝas _facilmentri_, facile). Ĉi tiu speco de formigo estas pli komuna en skribita lingvo; en (dirita, parolata) lingva popolo uzi ofte alia (formoj, formas) aŭ parolturnoj (kio estas _planc_ por malrapide).

Vortoprovizo

La plejparto de la Friula vortoprovizo estas derivita de Latina. Senbezona al diri, tie havi estas substanca sonika kaj _morphological_ ŝanĝas (rekte tra, entute) ĝia historio. Pro tiaj multaj vortoj estas komunigita kun Latinidaj lingvoj, sed aliaj lingvoj havi (kotizita, kontribuita) ankaŭ:

• Germanaj vortoj estis prezentita en aparta en la Mezepoko, dum la _Patrie_ _dal_ _Friûl_, kiam la influi de ĉi tiu kulturo estis sufiĉe forta (kio estas _bearç_, _backyard_; _bussâ_, al (kiso, kisi)).
• Slavaj vortoj estis (aĉetita, alportis, alportinta) per (enenmigrintoj, enenmigrintas) (tiu, ke, kiu) kelkfoje estis (nomita, vokis) al _Friuli_ al _repopulate_ landoj kie la enloĝantoj havis estas mortigita (pro, ŝuldata al) Hungara (invadoj, invadas) en 10-a jarcento (kio estas _cjast_, budo; _zigâ_, al krii). Estas ankaŭ bona nombro de _toponyms_ de Slavaj fontoj.
• Estas multaj vortoj (tiu, ke, kiu) havi Ĝermana (verŝajne _Longobardic_ fontoj) kaj Keltaj radikoj (kio ankoraŭ restas de la lingvoj (dirita, parolata) antaŭ Roma _colonizations_). Ekzemploj de la unua kategorio estas _sbregâ_, al (ŝiri, larmo); _sedon_, kulero; _taponâ_, al kovri. Por la lasta kategorio, _troi_, vojo; _bragons_, pantalono.
• La Venecia lingvo influis Friula vortoprovizo, ekzemple _canucje_, pajlo.
• scienca (termoj, kondiĉoj, terminoj) estas ofte de Greka fonto, kaj estas ankaŭ iu Arabo (termoj, kondiĉoj, terminoj) en Friula (_lambic_, ankoraŭ)
• Iuj Francaj vortoj (enigis, enenirita) la Friula vortoprovizo: ekzemploj inkluzivi _pardabon_, reale kaj _gustâ_, al havi tagmanĝo
• Multaj Angla vortoj (tia komputilo, ekranbloko, (muso (besto), muso) kaj tiel plu) havi (enigita, enenirita) la Friula vortoprovizo tra Itala.
• Itala sin havas kreskanta influi sur Friula vortoprovizo, aparte as malproksime as neologismoj estas koncernita (e.g. _treno_ signifa trajno, _aereo_ signifo (aviadilo, aeroplano)). Tiaj neologismoj estas nun uzita, kvankam nOT akceptis en la oficiala _diccionary_.

(Prezenti, Aktuala) kondiĉo de Friula

Vojŝildoj en Itala kaj Friula

Nuntempe, Friula estas oficiale agnoskita en Italio, subtenata per leĝo 482/1999, kiu protektas lingvaj malplimultoj. Pro tio, instruanta de Friula havas estas prezentita en multaj elementaj lernejoj. Surlinia ĵurnalo estas aktiva, kaj estas ankaŭ nombro de melodia (grupoj, grupas) kiu uzi Friula por ilia (kantoj, kantas) kaj ankaŭ iuj teatraj kompanioj. (Ĵuse, Lastatempe, Antaŭnelonge) du (filmoj, filmas) havi estas farita en Friula (_Tierç_ leono, _Lidrîs_ _cuadrade_ di _trê_), kun pozitiva (recenzoj, recenzas) en Italaj ĵurnaloj. En (pri, ĉirkaŭ) 40 por cendo de la komunaĵoj en la Provinco Udine, vojŝildoj estas en ambaŭ Friula kaj Itala. Estas ankaŭ oficiala traduko de la Sankta Biblio. En 2005, fama (varomarko, brulmarko, brulmarki) de biero uzita Friula por unu de ĝia komercaj.

La ĉefa asocio al _foster_ la uzi kaj evoluo de Friula estas la _Societât_ _filologjiche_ _furlane_, fundamentis en Gorizia en 1919.

_Toponyms_

Ĉiu urbo kaj vilaĝo en _Friuli_ havas du (nomoj, nomas), unu en Itala kaj unu en Friula. Nur la Itala estas oficiala kaj uzita en administracio, kvankam ĝi estas larĝe atendita (tiu, ke, kiu) la Friulaj aĵoj estos ricevi parta agnosko en la proksima estonto. Ekzemple, urbo Udine estas (nomita, vokis) _Udin_ en Friula, dum urba Tolmezzo estas (nomita, vokis) _Tumieç_.

Defias de normigo

Defii (tiu, ke, kiu) Friula komunigas kun aliaj malplimultoj estas al krei norma lingvo kaj unika skribsistemo. La regiona leĝo 15/1996 aprobita norma ortografio, kiu prezentas la bazo de komuna varianto kaj devus esti uzita en _toponyms_, oficiala (agoj, agas), skribitaj dokumentoj. Ĉi tiu normo estas bazita sur Centra Friula, kiu estis tradicie la lingvo uzita en literaturo jam en 1700 kaj poste (la plej grandaj ekzemploj estas verŝajne _Pieri_ _Çorut_'s (laboroj, laboras)), sed kun iu ŝanĝas:

• la diftongo ie'''' anstataŭigas ia, e.g. _fier_ (fero) anstataŭ _fiar_ aŭ _tiere_ (grundo, Tero) anstataŭ _tiare_.
• la uzi de vu anstataŭ u je la komenco de vorto, e.g. _vueli_ (oleo) anstataŭ _ueli_ aŭ _vueit_ (malplena) anstataŭ _ueit_.
• la uzi de mi inter voĉaj, ekzemple _ploie_ ((pluvo, pluvi)) anstataŭ _ploe_.

Normo Friula estas (nomita, vokis) en Friula _furlan_ normo, _furlan_ _normalizât_, aŭ, uzanta Greka vorto _coinè_.

Kritiko kontraŭ normo Friula

Tie havi estas kelkaj (kritikistoj, kritikistas, kritikoj, kritikas) de la _standardization_ de Friula, ĉefe de parolantoj de lokaj variantoj kiu povas diferenci multe (da) de ĝi; ili ankaŭ (vortobatali, argumenti) (tiu, ke, kiu) la normo povis eble mortigi lokaj variantoj. La respondo de la subtenantoj de _standardization_ estas la diversaj (avantaĝoj, avantaĝas) (tiu, ke, kiu) unika (formo, formi) povas konduki al la lingvo, precipe ĝi povas helpi al halti la influi de Itala lingvo en la neologismoj, kiu afekti serioza minaco al Friula's estonta evoluo. Ili ankaŭ ekspliki ĉi tiu estas skribita normo, kaj ĝi ne afekti prononco, (tiu, ke, kiu) povas sekvi lokaj variantoj.

Variantoj de Friula

Kvar dialektoj de Friula povas esti (distingita, invarianta, memkonjugita, normala, diferencigis), ĉiuj reciproke _intelligible_. Ili estas kutime (distingita, invarianta, memkonjugita, normala, diferencigis) per la lasta vokalo de multaj partoj de parolo (inkluzivantaj substantivoj, adjektivoj, (adverboj, adverbas, e-vortoj, e-vortas)), sekva ĉi tiu projekto:

• Centra Friula, (dirita, parolata) ĉirkaŭ Udine

• vorta fino en -e
• uzita en oficialaj dokumentoj kaj ĝenerale konsideris normo
• iu popolo vidas ĝi as la malpli originala, (ekde, ĉar, pro tio ke) ĝi ne montri (interezanta, interesanta) (esprimiloj, esprimas) kiu povas troviĝi en aliaj variantoj

• Norda Friula, (dirita, parolata) en _Carnia_

• kelkaj variantoj; lingvo povas varii kun la valoj; vortoj povas fino en -o, -e, aŭ -a

• Sudoriento Friula, (dirita, parolata) en _Bassa_ _Friulana_, kaj _Isontino_, (dirita, parolata) en la areo laŭ la _Isonzo_ Rivero (la areo de la malnova _Contea_ di Gorizia e _Gradisca_

• vorta fino en -a
• iu (esprimiloj, esprimas) de la prononco havi estas perdita; ĉi tiu dialekto estas pli proksima al Itala

• Okcidenta Friula, inkluzivanta _Pordenonese_, (dirita, parolata) en la Provinco Pordenone, ankaŭ (nomita, vokis) _concordiese_, de Concordia Sagittaria

• vorta fino en -a
• Venecia influi
• iu pretendas (tiu, ke, kiu) ĉi tiu estas la pli konservativa varianto

Ekzemple, la vorto hejmo iĝas _cjase_ en Centra Friula, kaj _cjasa_ aŭ _cjaso_ en aliaj areoj. Ĝi estas ankaŭ rimarkinda (tiu, ke, kiu) la plej fama intelekta kiu uzita friula dum la 20-a jarcento. (Piero, Kajo, Ĝeto) _Paolo_ _Pasolini_, skribita lia (laboroj, laboras) en Okcidenta Friula, (ekde, ĉar, pro tio ke) li lernita la lingvo de lia patrino kiu estis de _Casarsa_/_Cjasarsa_ ([1]), proksima Pordenone.

(Ĝia, Estas) valori al (tononomo, noto, noti) (tiu, ke, kiu) en 13-a jarcento, frua literatura (laboroj, laboras) en Friula estis bazita sur la lingvo (dirita, parolata) en _Cividale_, kiu estis tiam la plej grava urbo en _Friuli_. Ĉi tiuj (laboroj, laboras) montri finaĵoj en -o, kiu, interese, nuntempe estas limigita al iuj vilaĝoj en _Carnia_. Poste, la ĉefa urbo de _Friuli_ iĝita Udine kaj la plej komuna (randanta, finanta) estis -a; nur de la 16-a jarcento sur, -e finaĵoj estis uzita en normo Friula.

Skribsistemoj

En la oficiala skribsistemo, aprobita per la Provinco Udine kaj uzita en oficialaj dokumentoj, Friula estas skribita uzanta la Latina alfabeto, plus la c-cedilo (ç). La (letero, litero) q estas uzita nur por persona (nomoj, nomas) kaj historia _toponyms_, en ĉiu alia (kesto, okazo) estas anstataŭigita per c. Ekster (tiu, ke, kiu), k, x, w, kaj y aperi nur en prunti vortoj, (do, tiel) ili estas nOT konsideris parto de la alfabeto.

Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj LL Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tajpeska tiparo TTF Uu Vv Zz

Estas ankaŭ maldekstraj kornoj (à, è, ì, ò kaj ù) kaj (ĉapelitaj literoj, ĉapelo (supersigno), ĉapelo) (supersignoj, supersignas, diakritiloj, diakritas, akĉentoj, akĉentas) (â, ê, î, ô, kaj û), kiu estas meti pli supre la vokaloj al distingi inter _homophonic_ vortoj aŭ al montri kie estas streĉo (la antaŭa) kaj montri longaj vokaloj (la lasta).

Aliaj sistemoj

Alternativa sistemo estas (nomita, vokis) _Faggin_-_Nazzi_ de la (nomoj, nomas) de la erudiciuloj kiu proponis ĝi. Ĝi estas malpli komuna, verŝajne ankaŭ ĉar ĝi estas pli malfacila por komencanto (pro, ŝuldata al) ĝia uzi de (leteroj, literoj) tiaj č (tiu, ke, kiu) estas tipa de Slavaj lingvoj, sed aspekti fremda al aŭtoĥtonaj Italaj parolantoj. Ĉi tiuj (leteroj, literoj) estas uzitaj por ke pli precize reflekti aparta (esprimiloj, esprimas) de Friula fonologio.

Iuj ekzemploj

• Saluton, mia nomo estas Ĵako!

  Mandi, jo mi clami Jacum!

• Hodiaŭ la vetero estas reale varma!

  Vuê al è propite cjalt!

• Mi vere devas iri nun, ĝis!

  O scugni propite lâ cumò, ariviodisi!

• Mi ne povas eliri kun vi ĉi nokte, Mi devas studi

  No pues vignî fûr cun te usgnot, o ai di studiâ

Referencoj

La gramatika sekcio baziĝas sur Enkonduko al Friula de R. Pontisso. Iuj partoj estas ankaŭ bazita lakse sur Friula Gramatiko de Fausto Zof, ELdonoj Leonardo, Udine 2002.

Eksteraj ligiloj

• itale Oficiala Friula ortografio
• (itale, friule) Lenghe.net  —  Reta dulingva magazeno]
• itale Reta magazeno kaj fonto
• angle Jura difendo de Friula
• Ethnologue-raporto pri Friula
• Kurso de Friula
• Friulian Journal of Science  —  asocio por disvastigi la uzadon de la Friula en la scienca mondo]