Kievo
Kievo[1][2][3] aŭ Kijivo[2][4] (ukraine: Ки́їв, angle ankaŭ Kyiv) estas la ĉefurbo kaj plej granda urbo de Ukrainio. Ĝi plej verŝajne havas ĉirkaŭ 4 milionojn da loĝantoj, kvankam la popolnombrado en 2023 oficiale registris nur 3,1 milionojn da loĝantoj. Laŭ la stato de 2022 en Kievo vivis 2 952 301 loĝantoj sur areo de 848 kvadrataj kilometroj, kio rezultigas loĝdenson de 3 481 loĝantoj/km². Kalkulante la neregistritajn loĝantojn, Kievo estas la sesa urbo kun plej multaj loĝantoj en Eŭropo.[5]
.jpg)
| Kievo | |||
| ukraine Київ Kijivo | |||
| urbo kun aparta statuso | |||
  Fotomontaĵo | |||
|
|||
| Oficiala nomo: Київ | |||
| Lando |  Ukrainio
| ||
|---|---|---|---|
| Provinco |  Kieva provinco
| ||
| Historiaj regionoj | 4
| ||
| Metroo | Metroo de Kievo | ||
| Memorindaĵoj | 5
| ||
| Rivero | Dnipro | ||
| Situo | Kijivo | ||
| - alteco | 179 m s. m. | ||
| - koordinatoj | 50° 27′ 00″ N 30° 31′ 25″ O / 50.45000 °N, 30.52361 °O (mapo) | ||
| Areo | 848 km² (84 800 ha) | ||
| Loĝantaro | 2 952 301 (2022) | ||
| Denseco | 3 481 loĝ./km² | ||
| Ravino | Babij Jar | ||
| Unua skribmencio | 882 | ||
| Primatoro | Vitali Klitschko
(ekde 25-a de majo 2014) | ||
| Horzono | OET (UTC+2) | ||
| - somera tempo | OEST (UTC+3) | ||
| Poŝtkodo | 01000—06999 | ||
| Telefona antaŭkodo | +380-44 | ||
| KOATUU | 8000000000 | ||
| Honorigo | Urbo-Heroo | ||
  Situo enkadre de Eŭropo
| |||
 Situo enkadre de Ukrainio
| |||
 Urba mapo
| |||
 Vikimedia Komunejo: Kyiv
| |||
| Retpaĝo: www.kmv.gov.ua | |||
| |||
La urbo situas en la nordo de Ukrainio, sufiĉe proksime al la landlimo kun Belorusio (en la direkton de Homel). La urbon trairas la rivero Dnepro.
Historio
redaktiHomaj setlejoj sur la teritorio de Kyiv jam ekzistis dum la paleolitiko (inter 40 000 kak 15 000 a.K). La unuaj neolitikaj triboj praktikantaj agrikulturon kaj bredadon okupis la lokon ĉirkaŭ 3000 a.K. Multaj objektoj pruvantaj la ekziston de vilaĝo datanta de la kupro, bronzo kaj feroepokoj estis malkovritaj. La triboj kiuj vivis tie komercis kun la nomadaj popoloj de la stepoj: skitoj, sarmatoj, ĥazaroj kaj poste la grekoj setlintaj en kolonioj kiujn ili kreis ĉe la marbordo de la Nigra Maro[6].
Laŭ tradicio, la urbo Kievo estis fondita en 482 p.K., sed arkeologiaj pruvoj sugestas, ke la unua antaŭurba centro ekestiĝis inter la 6-a kaj 7-a jarcentoj sur la monteto Zamkova. La loko tiam kovris kvar hektarojn kaj verŝajne estis protektita per palisaĵo el tero kaj ligno (simila al tiu, kiun arkeologoj trovis sur proksima monteto, Starokievska, kiu protektis alian antaŭurban lokon de ĉirkaŭ du hektaroj datante el la sama periodo). Ĉi tio estis la centro de politika kaj religia potenco, kiel pruvas la malkovro de la sanktejo dediĉita al Svjatovit-Rod.
Onter la 8-a kaj 9-a jarcentoj, Kievo, antaŭurba centro de la Polianoj (tribo de orientaj slavoj), transformiĝis en signifan urbon de ĉirkaŭ 11 hektaroj. La princoj tiam komencis kolekti slavajn tribojn, al kiuj ili trudis la impostturneon nomatan poliudie. La nomo Kievo aperas por la unua fojo en la Komenca kroniko. Tri fratoj, Kyi, Shchek kaj Ĥoriv, estas prezentitaj kiel la fondintoj de Kievo, kiu, reale, jam estis establita politika centro.
En 988, ĉiuj orientslavaj triboj estis baptitaj fare de princo Voladimiro, tiel fortigante kravatojn kun la Orienta Romia Imperio. Dum la regado de la filo de Vladimiro, Jaroslavo la Saĝa, la Kieva ŝtato estis la plej granda kaj plej potenca lando en Eŭropo, kaj la princo mem estas neoficiale nomita la "bopatro de Eŭropo" ĉar liaj infanoj interedziĝis kun okcidentaj monarkoj, kaj lia filino Anna iĝis la unua reĝino de Francio kaj ensorbigis en la francoj la kutimon bani en saŭnoj kaj uzi pladon.
En 1169, la grandurbo estis prirabita kaj malbone difektita fare de la gvidanto de 11 nordorientaj princlandoj, Andrej Bogolyubsky, kiu regis Suzdal, Novgorod, kaj Jaroslavl (nuntempa Rusio). Jam en la 12-a jarcento, dum la fragmentiĝo de la Kieva ŝtato, la nordorientaj princoj ne konsideris la sudokcidenton kiel siaj aliancanoj.
En 1240, dum la invado de Batu, la nordoriento estis aliancano de la Hordo, kaj princo Aleksandro Nevskij iĝis la adoptita filo de Batu, estis proklamita Princo de Kievo kvankam li neniam estis tie, dum la loka elito forlasis Kyivo al la Princlando de Galtsk-Vrlyna, gvidata de la m. Lvivo. La unua reĝo de la Kyzv-ŝtato, Danylo Galician, estis kronita fare de la Papo.
En 1324, la grandurbo estis liberigita fare de la trupoj de la Grandprinclando Litovio gviditaj fare de Gediminas. Litovoj respektatis la kulturon de la rutenoj kaj adoptis multon de ili (la ukrainaj kaj belorusoj antaŭ la 17-a jarcento, ne konfuzu kun la rusoj) kaj eĉ litovaj statutoj estis skribitaj en la lingvo de la plimulto de la loĝantaro - la rutena (la vortprovizo de ukraina kaj belorusa ankoraŭ koincidas je 84%).
Kun la Unio de Lublin, la unuiĝo de Pollando kaj Litovio en ununuran ŝtaton por bremsi la ekspansion de Moskvio kaj la Krimea Ĥanlando - la dukoj kiuj formiĝis en la 15-a jarcento kun la kolapso de la Hordo, etnaj belorusaj teroj venis sub la regado de Litovio kaj etnaj ukrainaj teroj sub la regado de la Polando. La poloj subpremis la ukrainan kulturon kaj tio kaŭzis la ribelon de Bohdan Ĥmelnytsky en la 17-a jarcento - la plej granda kozaka ribelo en la monda historio, kiu eĉ ne estis egalita en intenseco de la ribelo de Pugaĉov. Kievo la centro de la eponima kozako regimento. En la 18-a jarcento, provincoj estis kreitaj. En la 19-a jarcento, la grandurbo estis difektita pro rusiga konstruado
.
Dum la Sovetia-Ukrainia Milito, la urbo ofte ŝanĝis manojn, Precipe, en februaro 1918 ĝi multe suferis pro la Ruĝa teruro farita de sovetiaj trupoj.En la 1930-aj jaroj, la NKVD torturis kaj mortigis centojn da miloj da urbanoj, kaj iliaj tomboj estis la Bykivnyan-tomboj, kie subĉiela muzeo estis kreita post la kolapso de Sovet-Unio.
Dum la Dua Mondmilito Kievo estis loko de du gravaj bataloj inter kiuj la urbo estis okupaciita de Nazia Germanio.
En la 1960-aj jaroj kaj 1980-aj jaroj, Kievo estis la centro de la disidenta movado.
En 2004 kaj 2014 ĉi tie okazis du revolucioj kontraŭ rusia ekspansio.
Ekde 2022, la urbo regule suferis pro bombardoj kaj teroristaj atakoj faritaj de la armetrupoj de la Rusia Federacio.
Geografio
redaktiKievo etendiĝas ĉe ambaŭ flankoj de la rivero Dnepro, kiu fluas suden tra la urbo, en la direkton de la Nigra Maro. La plej malnova urboparto situas en la dekstra flanko (okcidente de la rivero); dum la 20-a jarcento, la urbo plivastiĝis kaj oni ekloĝis ankaŭ la maldekstran flankon (oriente de la rivero). Parto el tiu lando estas protektita de digoj.
Klimato
redaktiLa averaĝa ĉiujara pluvokvanto sumiĝas je 621 mm. La averaĝa ĉiujara temperaturo estas 8 °C.
La urbo havas kontinentan klimaton. La plej varmaj monatoj estas junio, julio kaj aŭgusto, kiam la maksimumaj temperaturoj varias inter 13,8 kaj 24,8 °C; la plej malvarmaj monatoj estas decembro, januaro kaj februaro, kiam ili varias inter -4,6 kaj −1,1 °C. Kievo kaj la ĉirkaŭaj regionoj estas kovritaj de neĝo ĝenerale ekde la mezo de novembro ĝis la fino de marto.
Ekonomio
redaktiĈirkaŭ 10% de ukraina ekonomio estas en Kievo.
Vidindaĵoj
redaktiLa plej fama strato en la urbo nomiĝas Ĥreŝĉatik.
En Kievo estas multe da preĝejoj, monumentoj kaj aliaj vidindaĵoj. La urbo aldone havas 27 muzeojn kaj 25 teatrojn.
Servoj
redaktiTransportado
redakti
Urba transporto
redaktiEn Kievo oni uzas krom metroo ankaŭ aŭtobusojn, tramojn kaj trolebusojn. Oftaj estas ankaŭ marŝrutkoj. Krome funkcias la Funikularo de Kievo kaj Urba elektrotrajno de Kievo.
Metroo
redaktiLa urbo posedas tri metroajn liniojn, karakterizitajn de la koloroj ruĝa, verda kaj blua. Kvara linio estas konstruata kaj kvina estas jam planita. La metrosistemo entute longas 54,8 kilometrojn, kaj ĝiaj stacioj estas rimarkinde profundaj. Vidu detalan artikolon pri metroo en Kievo.
Trajna transporto
redaktiĈefa stacidomo Kijiv-Pasaĵirskij (Київ-Пасажирський) estas la plej grava stacidomo en Kievo. De ĝi veturas trajnoj interalie al Moskvo kaj Krimeo. Ne mankas ankaŭ konekto al Berlino kaj Varsovio (unu direkta konekto) aŭ al Bratislavo. Vidu ankaŭ artikolon pri Urba elektrotrajno de Kievo.
Stacidomoj
redakti- Borŝĉahivka
- Darnicja
- DVRZ
- Farmacevtiĉna
- Imeni Heorhija Kirpi
- Jablunka
- Karavajevi Daĉi
- Kijiv-Demijivskij
- Kijiv-Dniprovskij
- Kijiv-Liski
- Kijiv-Pasaĵirskij
- Kijiv-Tovarnij
- Kijiv-Volinskij
- Kijivska Rusanivka
- Lisnictvo
- Livij Bereh
- Livobereĵna
- Novobiliĉi
- Obolon
- Poĉajna
- Protasiv Jar
- Rubeĵivskij
- Sirec
- Svjatoŝin
- Trojeŝĉina
- Trojeŝĉina-2
- Vidubiĉi
- Vidubiĉi-Tripilski
- Viŝenka
- Viŝhorodska
- Vokzalna
- Zenit
Flughaveno
redaktiLa Internacia Flughaveno Borispilo (ukraine Міжнародний аеропорт "Бориспіль") estas la plej granda internacia flughaveno en Ukrainio.
La Internacia flughaveno Kijiv-Ĵuljani (ukraine Міжнародний аеропорт «Київ» імені Ігоря Сікорського) estas la dua plej granda internacia flughaveno en Ukrainio.
Sporto
redaktiLa ĉefaj futbalaj teamoj estas Dinamo Kiev, kiu ludas en la stadiono Dinamo Lobanovskij, kaj Arsenal Kiev, origine konata kiel CSKA Kiev, kiu ludas en la stadiono Olimpijskij. Tiu ĉi lasta stadiono gastigis la finan matĉon kadre de la Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2012, kiun kunorganizis Ukrainio kaj Pollando: la hispana teamo venkis tiun matĉon kontraŭ la itala.
Alia tre populara sporto en Kievo estas skermo.
Famuloj
redakti- La baletisto Alesja Popova
- La pola kinistino Maria Kaniewska
- La pianistino Anna Fedorova
- La verkistino Irène Némirovsky
Partneraj rilatoj
redaktiLa urbo havas amikajn rilatojn interalie kun
la urbodistrikto Reinickendorf de Berlino en Germanio
Krome la urboparto Peĥersk aparte havas partnerajn rilatojn kun
- la urbodistrikto Charlottenburg-Wilmersdorf de Berlino
Esperanto
redaktiEn Kievo estas pluraj Esperantaj kluboj: Ek!, Ora Pordego, kaj la Klubo de Volodimir Soroka "Septima".
En Kievo loĝis, interalie, la esperantistoj Mikaelo Gabrielo kaj Vasilij Devjatnin.
Ekde la 14-a ĝis la 21-a de julio 2011 okazis en Kievo la 67-a IJK.
Aliaj nomoj en Esperanto
redaktiKelkaj esperantistoj proponas la formon Kijivo[7] pro la elparolo en la ukraina, Київ [ˈkɪjiu̯]. En 2018, la ukrainia ministerio pri eksteraj aferoj lanĉis kampanjon por peti alinomi la urbon en la angla en Eŭropa Unio de Kiev al Kyiv. La kampanjo nomiĝas #CorrectUA kaj celas korekti la uzon de la oficiala ukrainia latinigosistemo por loknomoj,[8][9] laŭleĝe oficiala de Oktobro de 1995, post la sendependiĝo de Sovetio en 1991.[10]
Bildaro
redakti
.jpg)
Esperanto en Kijivo/Kievo
redakti- Esperanto-klubo Ek!, arkivigite je 2012-02-09 (ukraine)
- Esperanto-klubo Ora Pordego, arkivigite je 2019-01-03 (esperante)
- Esperanto-klubo en "KPI", arkivigite je 2010-05-14 (ukraine)
Referencoj
redakti- ↑ PIV: Kievo.
- ↑ 2,0 2,1 Kiev/o, Kijiv/o // Reta Vortaro
- ↑ Erich-Dieter Krause. Großes Wörterbuch Esperanto-Deutsch, p. 355.
- ↑ Volodimir Pacjurko. Granda Esperanta-ukraina vortaro. Ĉirkaŭ 100 000 vortoj kaj vortkombinoj Arkivigite je 2022-07-14 per la retarkivo Wayback Machine — Lvivo, 2015
- ↑ City Mayors: The 500 largest European cities (1 to 100).
- ↑ « Kyiv » (arkivo), ĉe Encyclopædia Britannica
- ↑ Володимир Пацюрко: Великий есперантсько-український словник (ligilo ne plu valida)
- ↑ The Economist starts using Kyiv instead of Kiev (2019-11-30).
- ↑ CorrectUA. Arkivita el la originalo je 2019-11-24. Alirita 2019-11-22 .
- ↑ Resolution of the ukrainian commission for legal terminology No. 5. Ukrainian Commission for Legal Terminology. Alirita 2011-03-15 .
Vidu ankaŭ
redaktiEksteraj ligiloj
redakti
